Vegvliegtuig

'n Vegvliegtuig is 'n spesiale vliegtuig wat ten doel het om lugoorheersing (of lugsuperioriteit) te behaal in 'n gewapende konflik. Vegvliegtuie kan beide aanvallend en verdedigend ontplooi word.

In 1903 het die Wright-broers die eerste suksesvolle vlugte met vliegtuie in die VSA onderneem.

Sewe jaar later het die Britse Minister van Oorlog gesê: "Ons glo nie dat vliegtuie enige nut vir oorlogsdoeleindes sal hê nie". Dié mening is wêreldwyd deur owerhede gehuldig, onder meer in Frankryk, wat vinnig besig was om die middelpunt van lugvaartkundige ontwikkeling te word. In 1912 is die Royal Flying Corps (RFC) egter in Brittanje gestig met die doel om verkenningsvlugte oor vyandelike linies uit te voer. Bloot vir die pret het die vlieëniers begin om met gewere en rewolwers na vlieërs te skiet. Teen 1913 is 'n militêre vliegtuig deur die Vickers-maatskappy tentoongestel. Dit was die sogenaamde "Experimental Fighting Biplane" en is spesiaal ontwerp sodat 'n masjiengeweer in sy neus gemonteer kon word.

Kort nadat die Wright-broers hul eerste suksesvolle vlug met hul vliegtuig, die Flyer I, gemaak het, is die militêre moontlikhede van die vliegtuig deur verskeie lande ondersoek. Gedurende die ltaliaans-Turkse veldtog in 1911 in Libië is vliegtuie vir die eerste keer met welslae vir militêre doeleindes gebruik. In die periode voor die Eerste Wêreldoorlog het Brittanje, Frankryk en Duitsland gevegsvliegtuie op betreklik groot skaal begin bou, sodat Brittanje 179, Frankryk 350 en Duitsland 250 vliegtuie aan die begin van die oorlog gehad het.

Vergeleke met die latere oorloë het die vliegtuig in die Eerste Wêreldoorlog nog geen deurslaggewende rol gespeel nie. Die vliegtuie was nog taamlik primitief en die gevegte het oor die algemeen 'n individuele karakter gehad. Aan die einde van die Eerste Wêreldoorlog was die Britse lugmag, die Royal Air Force (RAF), met sy meer as 22 500 vegvliegtuie, die grootste lugmag ter wêreld. In die periode tussen die 2 wêreldoorloë is vegvliegtuie verder ontwikkel en verbeter.

Twee verskillende soorte vegvliegtuie, die jagter en die bomwerper, het mettertyd ontstaan. In die Tweede Wêreldoorlog het vegvliegtuie 'n beslissende rol in die verloop van die oorlog gespeel. Jagters en bomwerpers het 'n groot rol gespeel in die Slag om Brittanje en in die lugaanvalle op groot Britse en Duitse stede. Aan die begin van die Tweede Wêreldoorlog het Duitsland sowat 4 000, Brittanje sowat 2 200, Frankryk sowat 4 000 (baie was verouderd). die Sowjetunie sowat 15 000 (wat egter hoegenaamd geen kans teen die moderne vliegtuie van die Duitse Luftwaffe gehad het nie) en die VSA sowat 2 800 vliegtuie gehad.

Japan het ook 'n groot lugmag gehad, waarvan die grootste gedeelte vanaf vliegdekskepe opgetree het. Aan die einde van die oorlog het die RAF 9 200, die Sowjetunie 20 000 en die VSA 31 200 vegvliegtuie gehad. Omdat bomwerpers al hoe vinniger geword het, moes die jagters ook vinniger vlieg en beter bewapen wees, en spesiale instrumente soos radar is ontwikkel.

Kort voor die einde van die Tweede Wêreldoorlog het Duitsland die eerste land geword wat 'n vliegtuig met 'n straalenjin gebou het (Heinkel He 178). Teenswoordig het byna alle vegvliegtuie straalaandrywing. Met die soort aandrywing ('n turbine-enjin) kan vliegtuie baie groter snelhede as met 'n lugskroef en 'n suierenjin bereik. Die Koreaanse en die Viëtnamese oorlog het vliegtuigbouers aangespoor om vegvliegtuie verder te verfyn sodat vorm en konstruksie drasties verander, snelheid verhoog en bewapening verbeter is.

Dun, deltavormige vlerke wat pylvormig gemonteer is, is ontwerp, en moderne elektroniese instrumente, soos rekenaars, radar, fotoapparaat en geleide missiele, het deel van die uitrusting geword.

Jagters kan in twee groepe gedeel word, naamlik lugverdedigings- of onderskeppingsjagters, wat die eie lugruim moet verdedig deur vyandelike vliegtuie te onderskep en by aanvalle op vyandelike doelwitte geleiwerk moet doen, en jagterbomwerpers (aanvalsjagters of ligte bomwerpers), wat 'n meer uitgebreide taak het. Teenswoordig is die meeste jagters van laasgenoemde soort. Hulle moet nie slegs die eie lugruim kan verdedig nie, maar ook gronddoelwitte met bomme en missiele kan aanval.

Byna alle jagters kan deesdae in feitlik alle weersomstandighede gebruik word omdat hulle met boordradar uitgerus is. Die onderskeppingsjagters, wat baie vinnig moet kan vlieg en styg, word dikwels na en tydens die geveg deur die gevegsleidingsentrums op die grond gelei. Met behulp van radar lei die gevegsleier die vlieënier na die doel, totdat die vyandelike vliegtuig op die boordradar gesien kan word. As die doel binne vuurbereik is, word die missiele afgevuur, wat deesdae dikwels die doel outomaties volg en vernietig.

Alle gegewens omtrent snelheid, hoogte en koers van albei vliegtuie word deur 'n rekenaar verwerk en aan dievlieënier verskaf, sodat hy reguit op sy doelwit kan afvlieg. Die gevegsleidingsentrums van NAVO vorm saam 'n net van radarstasies, wat NADGE (NATO Air Defence Ground Environment) genoem word en die hele Europa dek. Die AWACHS-sisteem is ook deel van die beskerming van Wes-Europa. Die radarstasies en vliegvelde is altyd op 'n gereedheidsgrondslag. Jagters kan ook vir verkenning gebruik word. Hiervoor word hulle met spesiale kameras toegerus, wat in alle omstandighede, ongeag die hoogte en snelheid, presisiefoto's kan neem.

Omdat die hedendaagse vliegtuie baie vinnig kan versnel, ondervind vlieëniers probleme met g-kragte. Dit gebeur veral wanneer die vliegtuig skerp draaie maak, of uit 'n daal- of duik- vlug kom. Die kragte kan tot tussen 8 en 10 maal die swaartekrag oploop.

As daar nie voorsorgmaatreëls getref word nie, word die bloed uit die harsings van die vlieënier weggetrek en word hy bewusteloos. Om dit te voorkom, dra die vlieënier 'n sogenaamde g-pak, wat voorkom dat die bloed aan die harsings onttrek word. Vir vlieëniers van lugverdedigingsjagters, wat meestal op groot hoogtes (tot 25 000 m) vlieg, is daar benewens die konstante kajuit druk van die vliegtuie ook 'n spesiale drukpak ontwerp vir ingeval die, kajuitdruk wegval.

Bomwerpers is uitsluitend bestem vir die vervoer van groot ladings bomme en die werp daarvan op vyandelike installasies, troepe en nywerhede. Die aanwending van vliegtuie gedurende die Eerste Wêreldoorlog vir die afgooi van bomme het na die oorlog grotendeels tot die ontwikkeling van die bomwerper bygedra. Sedertdien het die bomwerper 'n soortgelyke ontwikkeling as die jagter deurgemaak. Die eerste egte bombardement vanuit die lug het in 1937 gedurende die Spaanse Burgeroorlog plaasgevind. Die Baskiese stad Guernica is toe grotendeels deur Duitse bomwerpers verwoes.

Dit was egter ʼn voorspel tot wat enkele jare later gedurende die Tweede Wêreldoorlog sou gebeur. Toe het vyandelike magte oor en weer bombardementsvlugte uitgevoer om mekaar se groot stede en nywerhede te bombardeer. Voorbeelde hiervan is Londen, Coventry, Keulen, Hamburg, Berlyn, Dresden, Rotterdam, Tokio en Stalingrad; Hirosjima en Nagasaki, twee groot Japanse stede, is kort na mekaar deur atoombomontploffings grotendeels verwoes.

Na die Tweede Wêreldoorlog is bomwerpers ook met straalenjins toegerus, maar in teenstelling met jagters is die vliegtuie meestal subsonies (stadiger as die snelheid van klank). Vroeër is 'n onderskeid tussen dag- en nagbomwerpers gemaak omdat die nagvliegtuie spesiale instrumente vir navigasie en die rig van bomme gehad het, maar teenswoordig het alle bomwerpers sulke toerusting. In die moderne tyd word daar tussen ligte, middelswaar en swaar bomwerpers onderskei.

Ligte bomwerpers is jagbomwerpers wat slegs 'n klein aantal bomme kan dra en 'n betreklik klein aksieradius (operasionele vliegbereik) het. Hulle word by taktiese operasies (doelwitte wat nie ver van die basis af geleë is nie) gebruik. Middelswaar bomwerpers het ʼn groter aksieradius en tree gewoonlik op van groter hoogtes as jagters, wat van baie lae hoogtes aanvalle kan uitvoer. Middelswaar bomwerpers vlieg meestal in groot getalle saam, terwyl ligte bomwerpers alleen of in klein getalle optree.

Swaar bomwerpers het 'n baie groot aksieradius en kan groot getalle bomme vervoer. By ligte bomwerpers hang die bomme onder die vlerke, terwyl dit by middelswaar en swaar bomwerpers in die bomruim van die vliegtuig vervoer word. Voorts word daar 'n onderskeid tussen taktiese en strategiese bomwerpers gemaak. Strategiese bomwerpers is altyd swaar bomwerpers, wat op baie groot hoogtes vlieg en oor spesiale rigmiddels, soos televisie en laser, beskik. Hulle kan die vyandelike gebied diep binnedring en hulle lading bomme met groot akkuraatheid op die doelwitte laat val.

Meestal is die doelwitte nywerheidskomplekse, paaie, brûe, spoorlyne en militêre installasies soos vliegvelde, missielbasisse en hawens. Die bomlading kan konvensioneel of kernbomme wees. Konvensionele redebomme is brisant-, brand-, napalm-, fragmentasie- en trosbomme (ʼn soort houer met 'n groot aantal klein bomme met 'n plofkop elk).

Die kernbomme word ook weer in taktiese en strategiese bomme onderverdeel. Die vernietigingskrag van taktiese kernbomme is nie so groot as die van strategiese kernbomme nie. Strategiese bomwerpers word dag en nag deur die VSA en die Sowjetunie in die lug gehou. Hulle ladings bomme kan deur 'n bevel wat vanaf 'n sentrale punt gegee word, geaktiveer word. Bomwerpers vir vlootdoeleindes het benewens dieptebomme vir duikbote en torpedo's vir oppervlakskepe meestal 'n groot hoeveelheid elektroniese apparaat aan boord vir die opsporing van vyandelike duikbote en oppervlakskepe.

Vir eie verdediging het bomwerpers 'n boordbewapening wat op so 'n plek in die vliegtuig geplaas is dat die bemanning hul vliegtuig teen aanvalle van enige kant af kan verdedig. Die middelswaar en swaar bomwerpers het 2 tot 8 enjins, terwyl die aantal bemanningslede van 1 of 2 by jagbomwerpers tot 12 of meer by swaar bomwerpers kan wissel.

By luggevegte (Eng. "dogfights") tussen twee vliegtuie probeer die aanvallende vlieënier sy vliegtuig op die regte plek plaas om sy wapens af te vuur. Die verdediger probeer natuurlik om alles te ontduik.

'n Vegvlieënier het dikwels las van sterk gravitasiekragte (algemeen bekend as g-kragte). Die vlieënier se bloed kan deur die versterking of verswakking van die swaartekrageffek uit die kop wegvloei of instroom.

Positiewe g-kragte trek bloed weg uit die hoof, wat 'n akute bewussynsverlies (Eng. "black-out") kan veroorsaak. By 'n "black-out" verloor die vlieënier tydelik bewustheid totdat die g-kragte afgeneem. Om dit te kan teenwerk, is daar 'n spesiale uitrustingpak ontwikkel. Die G-pak word met lug opgeblaas, waardeur die bloedvloei beter verdeeld in die liggaam bly, deur 'n konstante druk van buite op die vlieënier se liggaam toe te pas.

Jagters en aanvalsvliegtuie is deesdae bewapen met vyf soorte wapens:

• masjiengewere,
• geleide missiele,
• ongeleide projektiele,
• bomme en
• torpedo's.

Bomme en missiele word gewoonlik onder die vliegtuig se vlerke aangeheg. Sommige missiele gelei met 'n infrarooisensor op 'n hittebron soos die uitlaat van die straalmotor, en bomme val net deur swaartekrag na benede. Die masjiengewere is gewoonlik in die neus van die vliegtuig of daar naby geplaas.

Missiele word gewoonlik gebruik as lug-tot-lugafweer in luggevegte, maar ook as lug-tot-grondmissiele om radar, tenks of skepe aan te val. Bomme word gewoonlik gebruik vir lug-tot-grondgevegte. Militêre vliegtuie met die hooftaak om bomme af te gooi, staan bekend as bomwerpers. Torpedo's word onderwater teen skepe gerig.

• Lys van vegvliegtuie

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409699, volume 28, bl. 39 - 46