Koffie

Koffie (Turks kahve vanaf Arabies قهوة qahwa, wat "stimulerende drank" beteken) is 'n wyd genuttigde stimulerende drankie wat met geroosterde sade voorberei word. Hierdie sade, wat algemeen bekend staan as koffiebone, is afkomstig van die koffieplant. Koffie is vir die eerste keer in die 9de eeu gedrink, toe dit in die hooglande van Ethiopië ontdek is.^[2] Van daar het dit na Egipte en Jemen versprei en teen die 15de eeu het dit ook Persië, Turkye en Noord-Afrika bereik. Vanuit die Moslemwêreld (hoofsaaklik die Ottomaanse Ryk) het koffie na Venesië en Italië versprei, en toe na die res van Europa en die Amerikas.^[3] Vandag is koffie een van die gewildste drankies ter wêreld.^[4]

Koffiebessies, wat die koffiesade, of "bone", bevat, word deur verskeie spesies van die klein, immergroen bos van die genus Coffea geproduseer. Die twee algemeenste spesies is Coffea canephora (ook bekend as Coffea robusta) en Coffea arabica, wat in Latyns-Amerika, Suidoos-Asië en Afrika verbou word. Wanneer hulle ryp is, word die bessies gepluk, geprosesseer en laat droog. Die sade word dan gerooster, waardeur dit 'n aantal fisiese en chemiese veranderinge ondergaan. Die mate, waartoe dit gerooster word, hang af van die smaak wat verlang word. Hulle word dan dikwels gemaal en gebrou, met koffie as die eindresultaat. In 1877 het die Oostenrykse entrepreneur Julius Meinl II 'n omwenteling in die koffiebedryf teweeggebring deur sy eie roostermetode te ontwikkel waarby koffiebone nie meer regstreeks aan verhittingsgasse blootgestel is nie wat die koffie 'n onaangename bysmaak gegee het. Koffie kan voorberei en bedien word op 'n verskeidenheid maniere.

Deur die loop van die moderne geskiedenis het koffie in baie samelewings 'n belangrike rol gespeel. In Afrika en Jemen is dit tydens godsdienstige seremonies gebruik. Die Ethiopiese Kerk het die nuttiging van koffie gevolglik verban, tot en met die heerskappy van Keiser Menelik II.^[5] In die 17de eeu is dit in die Ottomaanse Ryk verban vir politieke redes en is dit geassosieer met oproerige politiese aktiwiteite in Europa.

Koffie is 'n belangrike handelsproduk: in 2004 was dit die mees uitgevoerde produk in twaalf lande^[6] en in 2005 was dit die wêreld se sewende grootste wettige landboukundige uitvoerartikel.^[7] Die verbouing van koffie en die impak daarvan op die omgewing word met ligte omstredenheid bejeën. Baie studies het die verhouding tussen die drink van koffie en sekere mediese toestande ondersoek; of die effekte van koffie positief of negatief is, word steeds betwis.^[8]

In Afrikaans staan koffie ook as "boeretroos" bekend en word algemeen gebruik om 'n koppie koffie te beskryf wat tipies swart, sonder room of melk met suiker aangebied word.

Koffie, 'n drankie wat gemaak word van die geroosterde, gemaalde sade van die koffieplant (genus Coffea), is waarskynlik eeue gelede al gedrink in Kaffa (Suid-Ethiopië), die land waar koffie oorspronklik vandaan kom. Koffie het 'n stimulerende uitwerking omdat dit kafeïen, 'n alkaloïede, bevat. Arabiere wat na Ethiopië gereis het, het koffiesade huis toe geneem en so het die eerste koffiehuise ontstaan. Ondanks besware van geestelike leiers teen die stimulerende uitwerking van koffie het die gebruik vinnig toegeneem. Vanweë die handelsbetrekkinge met die Ooste het koffie ook na Europa versprei. Die gewildheid van koffie het meegebring dat die verbouing daarvan uitgebrei is. Die Nederlanders het in 1690 met die verbouing van koffie in Java begin en daarna in Ceylon Sri Lanka. In 1706 is plantjies na Nederland gebring. Hulle is in kweekhuise gekweek en van Nederland af na feitlik die hele wêreld versprei. In 1713 het Lodewyk XIV 'n koffiestruik as geskenk ontvang en van Frankryk al is koffie na die Karibiese gebiede versprei. Van Nederland al is koffie ook na Suriname versprei en van daar af na Brasilië. Die verbouing van koffie in Kuba het in 1748 begin.

Verskeie spesies van die genus Coffea word koffie genoem. Die spesies is hoofsaaklik struike wat tot die familie Rubiaceae behoort. Een van die spesies, Coffea arabica, groei vandag steeds wild in Ethiopië. Hier word die plante 10 tot 15 m hoog.

By koffieplantasies word die plante gereeld gesnoei en op 'n hoogte van 3 m gehou omdat dit andersins moeilik sou wees om die sade te oes. Koffie moet in humusryke, poreuse grond met 'n lae suurgehalte gekweek word en daarom is die verbouing van die plant beperk tot die streke wat tussen 25° NB en 40° SB geleë is. Brasilië is die belangrikste koffieprodusent, gevolg deur Colombia, die Ivoorkus, Uganda, Mexiko, Angola, Ethiopië en Guatemala.

Die belangrikste koffiespesies is Coffea arabica (ongeveer 70% van wêreldproduksie), Coffea canephora (lewer onder meer robustakoffie op), wat ongeveer 30% van die wêreldproduksie verskaf en Coffea liberica (ongeveer 1% van die wêreldproduksie). Daar is 'n groot hoeveelheid kultivars waaronder Bourbon, 'n variëteit van C. arabica, wat veral in Brasilië verbou word. C. canephora is afkomstig van Afrika-oerwoude wat aan die ewenaar geleë is. C. canephora is effens groter as C. arabica wat blare betref, maar die vrugte en blomme is kleiner. Die kwaliteit van robustakoffie is merkbaar swakker as die van C. arabica en robustakoffie word daarom dikwels met ander beter koffies gemeng en baie in poeierkoffie gebruik. C. liberica groei hoofsaaklik in die vogtige laaglande van Liberië in Wes-Afrika. Die spesie is vroeër op groot skaal in Suriname verbou, maar word vandag feitlik nêrens meer verbou nie.

Die belangrikste koffieprodusente in Suidelike Afrika is Angola, Madagaskar, Tanzanië en die Demokratiese Republiek van die Kongo. Dié 4 lande se produksie het sedert die vroeë sewentigerjare ingrypend verminder, hoofsaaklik as gevolg van toestande in Angola. Waar die lande in die eerste helfte van die sewentigerjare 6,5 miljoen sakke (van 60 kg elk) koffie per jaar gelewer het, het hulle produksie in die vroeë tagtigerjare maar 3,9 miljoen sakke per jaar bedra. In dieselfde tydperk het Angola 350 000 sakke koffie per jaar gelewer, wat maar 'n klein gedeelte van die produksie was gedurende die vroeë sewentigerjare.

Die redes vir die afname in produksie is eerstens administratiewe en tegniese onbekwaamheid en onvoldoende geriewe wat uitvoer betref, en tweedens die oorlog wat in die noordelike koffieproduserende gebiede heers. Die produksie van koffie in Madagaskar het toegeneem, terwyl toestande in die Demokratiese Republiek van die Kongo en Tanzanië min of meer dieselfde gebly of gestagneer het. Koffie word nie op groot skaal in Suid-Afrika verbou nie omdat hier nie 'n groot vraag na koffie van hoë gehalte is nie. Pogings om koffie ekonomies te verbou is in 1925 en 1952 aangewend toe koffiepryse baie hoog was, maar sonder welslae. In 1982 het die Koffiekorporasie van Suid-Afrika egter weer begin met 'n skema om die produksie van koffie in Suid-Afrika te verhoog.

Temperatuur en reënval is die belangrikste faktore wat die verbouing van koffie beïnvloed. Coffea arabica moet in hoogliggende gebiede (1 000 m en hoër) met 'n gemiddelde jaartemperatuur van 16 tot 20 °C verbou word. Die reënval moet verkieslik reëlmatig oor 8 tot 10 maande van die jaar versprei wees.

Twee tot 4 droë maande is noodsaaklik vir die vorming van blomme en vrugte. Die robusta-variëteite kan in laagliggende gebiede met 'n gemiddelde jaartemperatuur van 22 tot 26 °C verbou word. Die variëteite is beter as arabica bestand teen siektes en plae wat koffieplante bedreig.

Gewoonlik word koffieplante onder skadugewende bome geplant. Die skaduwerking reguleer die temperatuur, verdamping en die voggehalte. Op die manier word die klimaatstoestande van die koffieplantasie kunsmatig verbeter. Koffieplante sal niks oorkom as hulle vir kort periodes aan koue blootgestel word nie, maar ryp en sterk winde kan baie skade aanrig.

Koffieverbouing word hoofsaaklik met geselekteerde plante beoefen. Die sade van die geselekteerde plante word eers in beddings gekweek en wanneer die plantjies 9 maande oud is, word die bestes uitgeplant in die plantasie. Nuwe plante kan ook verkry word deur steggies van bestaande plante te sny of deur lote te ent.

Na 'n jaar word blomme op die takke gevorm. Dit duur 8 tot 12 maande na bestuiwing voordat die vrug ryp is. In streke met 'n nat en 'n droë periode lewer die koffieplantasies een oes, maar in streke met 2 droë periodes blom die plante 2 maal en lewer die plantasie dus 2 oeste per jaar. Koffie word gewoonlik met die hand geoes. Die vrugte (verkeerdelik bessies of bone genoem, want dit is steenvrugte) het 2 sade. Indien dit gedurende die bloeiseisoen baie reën, kan windbestuiwing nie optimaal plaasvind nie. Dit gebeur dan dikwels dat net een saad per vrug gevorm word. Die verskynsel kom veral voor by Coffea liberica en Coffea canephora. By Coffea arabica vind selfbestuiwing plaas en 'n oormaat reën het dus geen uit werking op die vorming van sade nie.

Koffieplantasies word deur verskeie skimmel- en ander siektes bedreig. Die algemeenste siekte is skimmel op die blare, wortels en stingels. Koffieroes (Hemileia vastalix) kom veral voor op plantasies in vogtige laaglande. Dit is 'n skimmelsiekte wat veroorsaak dat die blare afsterf (koffieblaarsiekte of koffieroes). In Indonesië en Sri Lanka het die siekte byna al die plantasies met C. arabica uitgeroei Koffieverbouers in Indonesië het daarom omgeskakel na robustakoffie, wat minder vatbaar is vir die skimmelsiekte.

Meeldou (genus Oidium) is ook ʼn bedreiging vir koffieplante. In Oos-Afrika het koffieverbouers te kampe met 'n koffieboonsiekte wat veroorsaak word deur 'n skimmel, Collecotrichum coffeanum, wat die bone aantas. Die wortelskimmel wat die meeste voorkom, is Fomes noxius. Die siektes word hoofsaaklik met chemiese middels bestry. In Portugal word die moontlikheid van roesbestande koffieplante ondersoek. Dit kan moontlik bewerkstellig word deur kruisteling met gekultiveerde en wilde spesies.

Omdat die vrugte van dieselfde oes nie almal op dieselfde tyd ryp word nie, word koffie in 3 reekse gepluk. Die koffie wat van die eerste oes verkry word, is van die beste gehalte. Koffievrugte is rooi, langwerpig en lyk soos 'n bessie. Die vrug se vleis word onmiddellik verwyder nadat dit gepluk is.

Dit kan op 2 maniere geskied. Die oudste metode is die droogmetode, wat in veral Brasilië en Afrika toegepas word. Met die metode word die koffievrugte in die son gedroog, wat veroorsaak dat die vleis en die horingskil aan mekaar vaskleef. Deur middel van 'n meganiese proses (die uitdop) word die droë vrughulsel, die vleis en die horingskil verwyder. Die silwervlies rondom die koffiepit bly merendeels agter. Die nat metode of Wes-Indiese metode word veral in Sentraal-Amerika toegepas.

Die metode is baie duurder en is lonend net vir koffiesoorte van 'n beter gehalte omdat die soorte se eindproduk beter is. Die koffievrugte word eers gewas om die groen en slegte vrugte weg te spoel. Die vleis van die vrug word dan deur 'n masjien verwyder. Dit word gevolg deur ʼn gistingsproses waardeur die oorblyfsels van die vleis rondom die horingskil verwyder word. Hierna word die vrugte vir 'n tweede maal gewas en dan gedroog totdat die bone net 10% vog bevat. Deur die hele proses bly die horingskil in posisie om die pitte teen beskadiging, uitdroging en verlies van geur te beskerm. Vroeër was dit baie belangrik dat die koffiebone beskerm moes word omdat vervoer per skip baie lank geduur het. Die laaste bewerking by albei metodes is om die horingskil en die silwervlies te verwyder. Soms word die pitte gepoleer om die silwervlies behoorlik te verwyder.

Die land wat die koffiepitte invoer, sorteer die pitte volgens grootte en verwyder tegelykertyd onsuiwerhede, Verskillende soorte koffie word gewoonlik vermeng om ʼn koffiemengsel te verkry. Na vermenging word die koffie vir 8 minute by 'n hitte van tussen 150 en 220 °C in 'n draaitrommel gebrand. Elke soort koffie word op ʼn bepaalde manier gebrand. In die brandproses word die meeste koolhidrate in karamel omgesit. Die pitte word groter, droër en brosser en verloor sowat 20% aan massa.

ʼn Bietjie olie of suiker word soms bygevoeg wanneer die pitte gebrand word om hulle glans te gee en te voorkom dat die geur verlore gaan. Wanneer relatief baie suiker in die proses gebruik word, moet dit op die pakkie aangedui word. Nadat die pitte gebrand is, word dit vinnig afgekoel en verpak in houers wat aan verpakkingsmasjiene gekoppel is. Koffie word gewoonlik in hoeveelhede van 250 g verpak. Die beste maar ook duurste metode is vakuumverpakking in blikke of plastieksakke. By hierdie proses word die lug uitgesuig terwyl die koffie verpak word en deur koolsuurgas vervang. Die goedkoopste vorm van verpakking is geïmpregneerde papiersakke, maar die koffie verloor op die duur baie geur in die soort verpakking.

Papiersakke wat met tinfoelie uitgevoer is, bewaar die geur langer. Koffie in papierverpakking hoort dus by ʼn handelaar met 'n groot omset gekoop te word sodat 'n mens seker kan wees dat die koffie nie reeds te lank gelede verpak is nie. Gemaalde koffie verloor sy geur vinniger as ongemaalde koffie. Albei moet egter in digte houers op 'n koel plek bewaar word. Die beste plek om koffie te bewaar is in 'n koelkas.

Daar is 3 soorte koffie: arabica, robusta en liberica. Die soorte is vernoem na die Latynse name van die plante waarvandaan die pitte kom. Wat bemarking betref, is arabica- en robustakoffie van die grootste belang. Die boon van arabicakoffie is langwerpig, puntig, plat en groot. Robustabone is ronder en kleiner. Die 2 koffiesoorte verskil hemelsbreed wat smaak betref. Koffie van die beste gehalte bevat baie arabicabone, terwyl robustabone koffie van 'n swakker gehalte lewer.

Gewilde koffiesoorte is Santoskoffie ('n uitstekende koffie afkomstig van Brasilië), Guatemalakoffie (afkomstig van Sentraal-Amerika) en Colombiakoffie (afkomstig van Suid-Amerika). Al die soorte is arabicakoffie. Angolakoffie is 'n robustasoort van goeie gehalte. Elke koffiebrandery maak sy eie mengsels vir bemarking en dit kan van fyn tot grof gemaal wees of glad nie. Duurder koffie kan spaarsamer gebruik word omdat dit sterker is. Duurder koffie kan maklik uitgeken word omdat die bone groter is en ʼn wit omhulsel het.

Koffie-ekstrak of mokka-ekstrak is 'n vloeibare aftreksel van koffie en word in bottels verkoop. Dit is oor die algemeen 'n duur produk wat met net kokende water en/of melk gemaak kan word. Poeierkoffie is ʼn produk wat verkry word deur vloeibare koffie-ekstrak te droog. Dit bevat minder kafeïen as vars voorbereide koffie. Vroeër is die ekstrak gedroog deur middel van hitte, maar deesdae word van die bevriesingsmetode gebruik gemaak. Wanneer karamel en/of sigorei by vloeibare of droë koffie-ekstrak gevoeg word, moet dit op die verpakking aangedui word.

Die produk moet in elk geval minstens 50 % koffie bevat Die prys van die ekstrakte word bepaal deur die soort koffie wat gebruik is en deur die hoeveelheid karamel, sigorei en smaakversterkers wat bygevoeg is. Kafeïenvrye koffie en kafeïenvrye poeierkoffie het voor branding ʼn proses ondergaan waardeur die stimulerende kafeïen in die bone vernietig is. Die geur en smaak word nie veel beïnvloed nie. Die kafeïenvrye koffieprodukte is egter nog steeds nie onskadelik vir hartlyers wat geen kafeïen mag gebruik nie.

Dit bevat nog steeds kalisoute wat die bloeddruk kan verhoog. Die koffie is wel minder stimulerend en veroorsaak nie slapeloosheid nie. Daar is van tyd tot tyd sprake van sintetiese koffie, maar die geur en smaak van regte koffie kon nog nooit in 'n sintetiese produk gereproduseer word nie.

Koffie is, indien die waarde in berekening gebring word, die belangrikste handelsproduk ter wêreld. Die meeste produksiegebiede is in Latyns-Amerika en Suidoos-Asië geleë. Sowat 38 % van die totale koffieproduksie word na die VSA uitgevoer, 35 % na lande van die Europese Ekonomiese Gemeenskap en 27% na die res van die wêreld.

Sowat 20 000 ton koffie word jaarliks in Suid-Afrika ingevoer, terwyl slegs 600 ton plaaslik verbou word. Koffie word op klein skaal aan die noordkus van Natal, in Noord- en in Oos-Transvaal verbou. Slegs ʼn klein hoeveelheid gebrande koffie word na Suid-Afrika ingevoer. Die res is reeds voorberei, maar word in Suid-Afrika gebrand, gemaal en vermeng. Die Ivoorkus is die belangrikste koffieprodusent in Afrika en lewer sowat 25 % van Afrika se totale koffieproduksie. In die vroeë tagtigerjare het Afrika sowat 18,6 miljoen sakke koffie geproduseer, waarvan die Ivoorkus 4,5 miljoen sakke gelewer het. Ethiopië het in dieselfde tydperk 3,1 miljoen sakke gelewer, Uganda 2 miljoen sakke, Kameroen 1,6 miljoen sakke, Madagaskar 1,5 miljoen en Kenia 1,4 miljoen. Oor die algemeen het die lande meer koffie gelewer as in vroeër jare.

Swede is die wêreld se grootste verbruiker van koffie: 8,5 kg per kop per jaar. Die verbruik van koffie in die wêreld bly min of meer konstant omdat, terwyl die verbruik van koffie in sommige lande afneem, ander lande se koffieverbruik toeneem.

Die voortdurende oorproduksie van koffie het in die vyftigerjare tot 'n verswakking in die prys op die wêreldmark gelei. Daar was steeds 'n groter aanbod van as vraag na koffie. Om die situasie te verbeter, het die koffieproduserende lande ooreengekom om ʼn uitvoerkwota in te stel. Die ooreenkoms het egter nie geslaag nie omdat sekere lande hulle nie daarby gehou het nie. Samewerking met die invoerlande het na 'n beter uitweg gelyk en in 1963 is 'n internasionale koffie-ooreenkoms by die Verenigde Volke tussen 41 uitvoer en 24 invoerlande gesluit.

Die ooreenkoms sou 5 jaar duur, Dit sou dien om die koffieprys te stabiliseer deur aan elke land ʼn uitvoerkwota beskikbaar te stet wat deur invoerlande gekontroleer sou word. Die kwota is volgens skommelinge in die internasionale koffieprys vergroot of verklein. Die stelsel het aanvanklik goed gewerk. Toe die ooreenkoms in 1968 verstryk, is dit gewysig en 'n verdere 5 jaar toegepas. In 1972 het daar 'n einde gekom aan die oorproduksie van koffie en 'n redelike ewewig tussen vraag en aanbod het ontstaan.

Een van die redes vir die vermindering in die produksie van koffie was 'n afname in Brasilië se produksie weens swaar ryp in 1969 en 1972 en weens koffiesiektes wat die plantasies in 1970 aangetas het. Lande het ook onderling ooreenkomste bereik wat die uitvoer van koffie betref. Dit het tot gevolg gehad dat daar nie meer 'n beperking op die verhoging van koffiepryse was soos in die internasionale koffie-ooreenkoms bepaal is nie. Koffiepryse het in die daaropvolgende jare aansienlik gestyg.

ʼn Mate van wantroue het tussen die invoer- en uitvoerlande ontstaan en in 1973 is die koffie-ooreenkoms slegs met 2 jaar verleng, maar alle ekonomiese bepalings wat die kwota en pryse betref, het verval. Die konferensie wat in 1975 deur die Internasionale Koffie-organisasie in Londen gehou is, het ook geen veranderinge in die toedrag van sake gebring nie.

Top 20 groen koffieprodusente

Rang	Land	Ton[9]	Sakke x1000[10]
1	Brasilië	2 874 310	48 095
2	Viëtnam	1 105 700	19 467
3	Indië[nota 1]	801 000	9 129
4	Colombia	514 128	8 523
5	Indië	289 600	5 033
6	Ethiopië[nota 1]	270 000	7 500
7	Peru	264 605	3 986
8	Guatemala[nota 2]	257 000	3 950
9	Meksiko[nota 1]	253 800	4 850
10	Honduras	229 368	4 326
11	Uganda[nota 1]	162 000	3 290
12	Ivoorkus[nota 1]	100 000	982
13	Costa Rica	97 305	1 588
14	El Salvador	97 273	1 859
15	Nicaragua	78 712	1 804
16	Venezuela[nota 2]	72 200	1 205
17	Papoea-Nieu-Guinee[nota 2]	67 200	870
18	Kambodja	66 584	608
19	Kenia	42 000	658
20	Tanzanië[nota 1]	40 020	800
Totaal	Wêreld[nota 3]	8 359 376	134 241

• Gaat
• Tee

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409567 band

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Koffie.
• Die internasionale koffie- en kitskoffiemark: Koffie uit 'n kapsule wen baie vinnig veld. In: Die Burger, 13 Mei 2014. Besoek op 1 April 2015^{[dooie skakel]}

Sien koffie in Wiktionary, die vrye woordeboek.