Christiaan de Wet

Christiaan Rudolf De Wet
Waarnemende Staatspresident van die Oranje-Vrystaat
Ampstermyn 30 Mei 1902 – 31 Mei 1902
Voorafgegaan deur	Martinus Theunis Steyn
Opgevolg deur	Amp afgeskaf
Persoonlike besonderhede
Gebore	Christiaan Rudolf de Wet 7 Oktober 1854 Smithfield, Oranje-Vrystaat
Sterf	3 Februarie 1922 (op 67) Dewetsdorp, Oranje-Vrystaat, Unie van Suid-Afrika
Eggenoot/-note	Cornelia Margaretha Krüger
Religie	Calvinisme
Militêre Diens
Lojaliteit	Zuid-Afrikaansche Republiek (1880–1881)  Oranje-Vrystaat (1899–1902)  Zuid-Afrikaansche Republiek (1914)
Diens/Tak	Suid-Afrikaanse Weermag
Jare in diens	1880–1881, 1899–1902, 1914
Rang	Generaal
Eenheid	Natal en Transvaal kommando
Oorloë/Veldslae	Eerste Vryheidsoorlog --Slag van Laingsnek --Slag van Ingogo --Slag van Majuba Tweede Vryheidsoorlog --Slag van Sannaspos --Slag van Reddersburg Maritz-rebellie

Christiaan Rudolf De Wet (*Smithfield, 7 Oktober 1854 – †Dewetsdorp, 3 Februarie 1922) was ’n Boeregeneraal tydens die Tweede Vryheidsoorlog en ’n leier in die Rebellie van 1914. Teen die einde van die Tweede Vryheidsoorlog het hy die belange van die Oranje-Vrystaat by die vredesamesprekinge verteenwoordig as waarnemende Staatspresident omdat pres. M.T. Steyn te siek was om dit te doen.

De Wet het die lewenslig op die plaas Leeukop in die distrik Smithfield aanskou. Saam met sy agt broers en vyf susters het hierdie sesde kind van Jacobus Ignatius de Wet en Aletta Susanna Margaretha, gebore Strydom, jonk geleer om God in alle opregtheid te dien en die ontberinge van ’n baanbrekerslewe met blymoedigheid te dra, aldus die geskiedskrywer Anna Böeseken. Hy het grootgeword op sy pa se plaas, Nuwejaarsfontein, naby Dewetsdorp. “Christiaan was ’n skrander seun wat die edele inbors van sy vader en vasberade wilskrag van sy moeder in ruime mate geërf het,” skryf Böeseken. In sy ouerhuis het hy leer lees en skryf en later drie maande die skooltjie van Margaretha Nel besoek, terwyl ’n Joodse skoolmeester, Isaac Baumann, hom onderrig in rekenkunde gegee het. Die verantwoordelike werk wat die plaasseun vir sy vader moes verrig, was vir hom van onskatbare waarde, en die Basoeto-oorlog wat in 1865 uitgebreek het, het hom vroeg blootgestel aan gevare. Daarom het hy reeds op elfjarige leeftyd leer skiet. Nog voordat hy negentien was, het hy in die huwelik getree met Cornelia Margaretha Krüger, sewentienjarige dogter van Izak Krüger en Cornelia Lombaard. Die jong egpaar het baie hard gewerk; dikwels was hulle tot laat in die nag op die lande besig. Uit dié huwelik is 16 kinders gebore. De Wet kon met baie min slaap klaarkom en was altyd om drieuur soggens weer aan die werk. Sy eerste graan het hy op Kimberley verkoop en tegelyk as transportryer die Vrystaat sowel as Transvaal van hoek tot kant leer ken.^[1]

Tydens die anneksasie van Transvaal in 1877 deur Brittanje het hy na die Vredefortdistrik in die Oranje Vrystaat verhuis en daarna na Weltevreden naby Koppies en toe weer daarna in 1880 na Rietfontein in die Heidelbergdistrik in Transvaal.

De Wet was sewe-en-twintig jaar oud met die uitbreek van die Eerste Vryheidsoorlog in 1880. Hy het saam met die Heidelberg Kommando geveg en deelgeneem aan die Slag van Laingsnek, hy het sy dapperheid getoon by die Slag van Ingogo en met die bestorming van Majuba vroeg in 1881. Na die oorlog en die herstel van Transvaal se onafhanklikheid is hy tot veldkornet verkies. In 1882 het die gesin weer verhuis na die plaas Bergstroom in die distrik Carolina nadat hy op 3 Julie 1882 oordrag van die oorspronklike plaas (destyds distrik Lydenburg) geneem het. Hy verkoop hy die plaas op 19 Oktober 1886 aan ene Jacobus Ignatius de Wet en op dieselfde datum neem hy weer oordrag van die aangrensende plaas Suikerboskop in die Lydenburg distrik. In 1885 is hy tot die Transvaalse Volksraad verkies. Hy het egter slegs ’n enkele sitting bygewoon aangesien die gesin daarna weer teruggetrek het na die Oranje-Vrystaat. Hier in ’n diep afgesonderde kloof, waar die tekens van sy huis vandag nouliks sigbaar is, het hy enkele jare lank geboer. In 1896 het hy vir die soveelste maal getrek na die plaas Rooipoort in die Heilbron distrik. In 1889 is hy tot die Vrystaatse Volksraad verkies waar hy die Bowe Modderrivier kiesafdeling verteenwoordig het in 1898.

De Wet was vyf-en-veertig met die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog in 1899. Op die 2de Oktober 1899 is De Wet en sy oudste seun, Kotie, as gewone burgers opgeroep na die Heilbron kommando. De Wet se seuns, Izak en Christiaan het hulself as vrywilligers aangesluit en so het dit gebeur dat die vier hulself vir diens aangemeld het onder Kommandant Lukas Steenkamp.

In Maart en April 1900 het De Wet 'n offensief van stapel gestuur wat 'n herlewing in die Boere se stryd ingelui het. Hy het 'n legende geword met sy guerilla-aanvalle in die suidooste van die land.

’n Konferensie van sestig afgevaardigdes uit die Transvaal en die Vrystaat is op die 15de Mei in Vereeniging gehou waar die Boereleiers beraadslaag het oor die Britse voorwaardes vir oorgawe. De Wet het as President van die Vrystaat waargeneem in plek van die President Steyn wat siek was op daardie stadium. De Wet wou die stryd voortvoer tot die bitter einde.

De Wet het met sy gesin teruggekeer na sy geruïneerde plaas, Rooipoort. In Julie van 1902 het hy sy vrou en kinders in ’n tent op die plaas agtergelaat en saam met genl. Louis Botha en genl. Koos de la Rey na Europa vertrek om geld te gaan insamel vir die weduwees en weeskinders wat deur die oorlog verarm is.

Aan boord van die skip het ds. J.D. Kestell hom bygestaan met die skryf van sy gedenkskrif of memoires getiteld, De Strijd Tusschen Boer en Brit (wat dan ook later in Engels as die Three Years War gepubliseer is). Die boek het groot sukses behaal en is later in ses ander tale vertaal. Met sy terugkeer het De Wet ’n belangrike rol gespeel in die beweging om Milnerisme in die Vrystaat te beveg. Hierdie pogings het gelei tot die ontstaan van die Orangia Unie in 1906.

Toe daar in 1907 aan die “Oranje rivier soewereiniteit” selfbestuur toegestaan is, is De Wet verkies tot lid vir Vredefort en is hy aangestel as Abraham Fischer se minister van landbou. Hy was ’n afgevaardigde by die Nasionale Konvensie van 1908-09, waar daar beraadslaag is oor die nuwe grondwet vir die Unie van Suid-Afrika. Hy het uit die politiek getree ná Uniewording in 1910 en te Allanvale naby Memel gaan woon waar hy benoem is om in die Unieverdedigingsraad te dien.

Sy vurige persoonlikheid het na vore getree toe dié stoere ondersteuner van Hertzog sy bekende Mishoop-toespraak in Pretoria op 28 Desember 1912 lewer. Die daaropvolgende jaar het hy uit die verdedigingsraad bedank. In 1914, toe De Wet en Hertzog die Nasionale Party gestig het, was daar ’n toenemende tweespalt onder Afrikanergeledere.

In die middel van Augustus 1914 het ’n aantal prominente Boereleiers (genl. de la Rey, lt.kol. Manie Maritz, genl. Beyers, genl. Kemp en genl. De Wet) saamgesweer om ’n staatsgreep uit te voer. Hulle was gekant teen die deelname van Suid-Afrika aan die Eerste Wêreldoorlog en het ook ’n geleentheid gesien om weer onafhanklikheid te verkry.

Ná die voorval op Langlaagte waar genl. De la Rey doodgeskiet is, het die Rebellie in volle gang gekom en het De Wet ’n aantal dorpe ingeval en eiendom in beslag geneem in die Noordoos-Vrystaat. De Wet se seun Danie is saam met verskeie ander rebelle tydens ’n skermutseling te Allemanskraal gedood. Genl. Louis Botha se regeringstroepe het die rebellie baie vinnig onderdruk, De Wet het egter ontsnap en met ’n handjievol volgelinge na die Kalahari uitgewyk in ’n poging om by Manie Maritz in Suidwes-Afrika aan te sluit. De Wet is op die 30ste November 1914 op die Waterburyplaas naby Vryburg in hegtenis geneem. De Wet is ’n vonnis van ses jaar en ’n boete van 2 000 pond opgelê wat ’n baie ligte vonnis was. Na ses maande in die tronk is hy begenadig en vrygelaat.

Kort na sy vrylating het De Wet sy plaas, Allanvale, verkoop en naby Edenburg gaan woon. Daarna het hy vir die laaste maal na die plaas Klipfontein naby Dewetsdorp verhuis. De Wet is op 3 Februarie 1922 op sy plaas oorlede en langs President Steyn en Emily Hobhouse aan die voet van die Nasionale Vrouemonument begrawe.

In 1922 jaar het die beeldhouer Mendes da Costa in opdrag van die Nederlandse familie, Kröller-Möller, ’n groot standbeeld ter nagedagtenis aan hom in Nederland opgerig, wat nou in die nasionale park ‘De Hoge Veluwe’ staan. Tydens die herdenking van sy 100^ste verjaarsdag is ’n bronsstandbeeld deur Coert Steynberg van De Wet op ’n perd by die Raadsaal in Bloemfontein onthul. Daar is ook talle strate wat na De Wet vernoem is in Suid-Afrika. In Nederland dra in totaal 35 strate sy naam, in Vlaandere 1 (in Antwerpen).

Op 30 Januarie 2022 is ’n monument vir genl. De Wet op die plaas waar hy gesterf het, Klipfontein in die Dewetsdorpdistrik, opgerig deur die eienaars van die plaas.^[2]

• Sahistory.org artikel oor De Wet Geargiveer 2 Oktober 2006 op Wayback Machine
• De Wetmonument in Nederland, met biografie

Wikimedia Commons bevat media in verband met Christiaan de Wet.

• Die Engelse vertaling Three Years War van Generaal De Wet se boek in Hooghollands De Strijd Tusschen Boer en Brit. Geargiveer 4 Maart 2006 op Wayback Machine
• Pinetreeweb Geargiveer 1 Januarie 2006 op Wayback Machine – werf met Christiaan de Wet en Sir Arthur Conan Doyle se boeke oor die Tweede Vryheidsoorlog.
• Die woorde van 'n volksliedjie op Ons Blêrkas wat De Wet se dade prys