Xem mã nguồn của Châu Âu

Bạn không được quyền sửa đổi trang này, vì lý do sau:

Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.

The block was made by ‪Jon Kolbert‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected .

Start of block: 05:35, ngày 21 tháng 2 năm 2024
Expiry of block: 05:35, ngày 21 tháng 2 năm 2029

Your current IP address is 3.227.18.95. The blocked range is 3.227.0.0/16.

Xin hãy cung cấp tất cả các thông tin trên vào thư yêu cầu của bạn. Nếu bạn bị cấm do sự nhầm lẫn, bạn có thể xem thêm thông tin và hướng dẫn tại quy định toàn cục Không cho phép các proxy mở.

Để thảo luận về vụ cấm này, xin vui lòng yêu cầu kiểm tra lại tại Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Bạn vẫn có thể xem và chép xuống mã nguồn của trang này:

{{1000 bài cơ bản}}
{{dablink|Mục từ "Europe" dẫn về đây. Xin xem các nghĩa khác tại [[Europe (định hướng)]].}}
{{Infobox Continent
|title = Châu Âu
|image = {{Switcher|[[Tập tin:Europe orthographic Caucasus Urals boundary (with borders).svg|frameless]]|Bản đồ với các đường biên giới quốc tế|[[Tập tin:Europe orthographic Caucasus Urals boundary.svg|frameless]]|Bản đồ không có đường biên giới quốc tế|default=1}}
|area = 10.180.000 km² (3.930.000 dặm vuông){{cref|o}} 
|population = 746.419.440 <small>(năm 2018)</small>
|density = 73,3/km² (190/sq mi)
|demonym = [[Người châu Âu]]
|countries = 50
|list_countries = Danh sách quốc gia châu Âu
|languages = [[Ngôn ngữ tại châu Âu|Danh sách ngôn ngữ]]
|time = [[Giờ phối hợp quốc tế|UTC]] đến [[UTC+5]]
|internet = [[.eu]] ([[Liên minh châu Âu]])
|cities = [[Danh sách các khu vực đô thị trong Liên minh châu Âu|Danh sách các thành phố lớn nhất]]
}}
[[Tập tin:Europe subregion map world factbook.svg|thumb|300x300px|Các tiểu vùng của Châu Âu - CIA World Factbook {{legend|#007FFF|[[Bắc Âu]]}}{{legend|#00FFFF|[[Tây Âu]]}}{{legend|#F0DC82|[[Trung Âu]]}}{{legend|#66FF00|[[Nam Âu]]}}{{legend|#D2691E|[[Đông Nam Âu]]}}{{legend|#FF0000|[[Tây Nam Âu]]}}{{legend|#F88379|[[Đông Âu]]}}]]'''Châu Âu''' hay '''Âu Châu''' ({{Lang-la|Europa}}, {{Lang-en|Europe}}) về mặt [[địa chất học|địa chất]] và [[địa lý]] là một [[bán đảo]] hay [[tiểu lục địa]], hình thành nên phần cực tây của [[lục địa Á-Âu|đại lục Á-Âu]], hay thậm chí [[Lục địa Phi-Á Âu|Âu-Phi-Á]], tùy cách nhìn. Theo quy ước, nó được coi là [[lục địa]], trong trường hợp này chỉ là sự phân biệt thuần về [[văn hóa]] hơn là [[địa lý]]. [[Hướng Bắc|Phía Bắc]] giáp [[Bắc Băng Dương]], [[Hướng Tây|phía Tây]] giáp [[Đại Tây Dương]], [[Hướng Nam|phía Nam]] giáp [[Địa Trung Hải]] và [[biển Đen]], tuy nhiên về [[Hướng Đông|phía Đông]] thì hiện không rõ ràng. Tuy nhiên có thể coi [[dãy núi Ural]] được coi là vùng đất với địa lý và kiến tạo rõ rệt đánh dấu ranh giới giữa [[châu Á]] và châu Âu (xem chi tiết trong bài [[Địa lý châu Âu]]). Khi được coi là lục địa thì châu Âu thuộc loại nhỏ thứ 2 thế giới về [[diện tích]], vào khoảng 10.180.000[[Kilômét vuông|&nbsp;km²]], và chỉ lớn hơn [[Châu Đại Dương]]. Xét về [[dân số]] thì nó là lục địa xếp thứ 4 sau [[châu Á]], [[châu Mỹ|châu Phi]] và [[châu Phi|châu Mỹ]].

==Từ nguyên==
Tên gọi trong tiếng Việt của châu Âu bắt nguồn từ tên gọi [[tiếng Trung]] "歐洲" ([[âm Hán Việt]]: ''Âu châu''). Chữ "Âu" 歐 trong "Âu châu" 歐洲 là gọi tắt của "Âu La Ba" 歐羅巴.<ref name="An Chi. Rong chơi miền chữ nghĩa, tập 2. Trang 142.">An Chi. Rong chơi miền chữ nghĩa, tập 2. Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh. Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2016. ISBN 9786045852118. Trang 142.</ref><ref>Trần Văn Chánh, Lê Anh Minh. Toàn thư tự học chữ Hán. Tái bản lần thứ hai. Nhà xuất bản Từ điển Bách khoa. Năm 2013. Trang 220 và 221.</ref> "Âu La Ba" (歐羅巴 - ''"Ōu luó bā"'') là phiên âm tiếng Trung của danh xưng [[tiếng Bồ Đào Nha]] "Europa".<ref name="An Chi. Rong chơi miền chữ nghĩa, tập 2. Trang 142."/>

Từ "Europa" trong tiếng Bồ Đào Nha bắt nguồn từ tên gọi [[tiếng La-tinh]] "Europa".<ref name="An Chi. Rong chơi miền chữ nghĩa, tập 2. Trang 142."/>

Nàng [[Europa (thần thoại)|Europa]] ([[tiếng Hy Lạp]]: Ευρώπη; xem thêm [[Danh sách các địa danh Hy Lạp cổ đại]]) là một công chúa con vua [[Agenor]] xứ [[Týros]] trong [[thần thoại Hy Lạp]], bị thần [[Zeus]] - cha của các vị thần - dưới dạng một [[bò|con bò]] [[trắng]] dụ đưa đến đảo [[Kríti|Crete]] (Kríti), tại đó nàng hạ sinh [[Minos]] - sau là chúa đảo [[Crete]].<ref>Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang XV-XVI.</ref><ref>Euan Cameron, ''Early modern Europe: an Oxford history'', trang 1</ref> Trong các tác phẩm của [[Hómēros|Homer]], Ευρώπη là tên vị hoàng hậu thần thoại của đảo [[Crete]], chứ không phải địa danh. Sau đó, từ này trở thành tên gọi của mảnh đất [[Hy Lạp]] và đến năm [[500 TCN]], ý nghĩa của nó được dùng rộng ra cho cả phần đất đó lên tận phía bắc.

Xét rộng ra thì từ này trong tiếng [[Hy Lạp]] gồm hai từ ''eurys'' ("rộng") và ''ops'' ("mặt"), tuy nhiên giả thuyết này không rõ ràng. Một số [[nhà ngôn ngữ học]] đưa ra một giả thuyết khác dựa trên [[từ nguyên học dân gian|nguồn gốc dân gian]] là từ này có gốc từ [[tiếng Semit]], bản thân lại mượn từ ''erebu'' trong [[tiếng Akkad]], nghĩa là "mặt trời lặn" (tức phương Tây) (xem thêm ''[[Erebus]]''). Đứng từ phía [[châu Á]] hay [[Trung Đông]] thì đúng là [[Mặt Trời]] lặn ở phần đất châu Âu–mảnh đất phía tây. Cũng thế, tên gọi [[châu Á]] có gốc từ ''asu'' trong tiếng Akkad, nghĩa là "mặt trời mọc", chỉ vùng đất phía đông dưới góc nhìn của một người [[Lưỡng Hà]].

Ở [[Việt Nam]], châu Âu còn được biết đến với cái tên "Lục địa già",<ref>{{chú thích sách | last = Vy An | url = http://dulich.vnexpress.net/photo/anh-video/nhung-thanh-pho-dam-chat-chau-au-ben-ngoai-luc-dia-gia-3156356.html | title = Những thành phố đậm chất châu Âu bên ngoài lục địa già | publisher = [[VnExpress]]}}</ref> chú ý phân biệt với thuật ngữ [[Cựu Thế giới]] để chỉ [[Lục địa Phi-Á Âu]].

<small>Bản đồ châu Âu chứa các liên kết, thể hiện các biên giới địa lý thông thường<ref>The map shows one of the most commonly accepted delineations of the geographical boundaries of Europe, as used by [[Hội địa lý Quốc gia Hoa Kỳ|National Geographic]] và [[Encyclopædia Britannica|Encyclopaedia Britannica]]. Whether countries are considered in Europe or Asia can vary in sources, for example in the classification of the [[The World Factbook|CIA World Factbook]] or that of the [[BBC]].</ref> (chú thích: <span style="color:blue">'''xanh lam'''</span> = nằm hoàn toàn ở châu Âu; <span style="color:black">'''đen'''</span> = nằm trên cả châu Á và châu Âu; <span style="color:green">'''xanh lá cây'''</span> = đôi khi được tính vào châu Âu nhưng theo địa lý nằm ngoài biên giới châu Âu)</small>
== Lịch sử ==
{{chính|Lịch sử châu Âu}}

=== Sự hình thành của châu Âu ===
{{cleanup|lý do=Cần phân thành các tiểu mục để tiện theo dõi}}

Châu Âu có quá trình lịch sử xây dựng [[văn hóa]] và [[kinh tế]] lâu đời, có thể xét từ [[Thời đại đồ đá cũ]] (''Paleolithic''). Việc khám phá ra những viên đá hình [[bàn tay]] có độ tuổi cách đây 800.000 năm theo [[phương pháp định tuổi cácbon]] mới đây tại [[Monte Poggiolo]], [[Ý]], có thể có những ý nghĩa đặc biệt.{{Image label begin|image=Blank map of Europe (polar stereographic projection) cropped.svg|width=1000}}

<!-- COUNTRIES AND TERRITORIES GEOGRAPHICALLY IN EUROPE:-->
{{Image label small|x=0.615|y=0.665|scale=700|text=<font color="black">[[Albania|Alb.]]</font>}}
{{Image label small|x=0.37|y=0.61|scale=700|text=<font color="black">[[Andorra|And.]]</font>}}
{{Image label small|x=0.53|y=0.56|scale=700|text=<font color="black">[[Áo]]</font>}}
{{Image label small|x=0.92|y=0.58|scale=700|text=<font color="green">[[Armenia]]</font>}}
{{Image label small|x=0.95|y=0.56|scale=700|text=<font color="blue">[[Azerbaijan|Azer.]]</font>}}
{{Image label small|x=0.634|y=0.65|scale=700|text=<font color="black">[[Bắc Macedonia|Bắc Mac.]]</font>}}
<!-- {{Image label small|x=0.33|y=0.53|scale=700|text=[[Quần đảo Baleares|(Sp.)]]}} -->
{{Image label small|x=0.66|y=0.45|scale=700|text=<font color="black">[[Belarus]]</font>}}
{{Image label small|x=0.43|y=0.49|scale=700|text=<font color="black">[[Bỉ]]</font>}}
{{Image label small|x=0.57|y=0.61|scale=700|text=<font color="black">[[Bosna và Hercegovina|Bosna]]</font>}}
{{Image label small|x=0.66|y=0.624|scale=700|text=<font color="black">[[Bulgaria|Bulgari]]</font>}}
<!-- {{Image label small|x=0.64|y=0.80|scale=700|text=<font color="black">[[kríti|(Gr.)]]</font>}} -->
{{Image label small|x=0.56|y=0.592|scale=700|text=<font color="black">[[Croatia]]</font>}}
{{Image label small|x=0.79|y=0.73|scale=700|text=<font color="green">[[Cộng hòa Síp|Síp]]</font>}}
{{Image label small|x=0.545|y=0.518|scale=700|text=<font color="black">[[Cộng hòa Séc|CH.<br />Séc]]</font>}}
{{Image label small|x=0.48|y=0.42|scale=700|text=<font color="black">[[Đan Mạch]]</font>}}
{{Image label small|x=0.62|y=0.375|scale=700|text=<font color="black">[[Estonia]]</font>}}
{{Image label small|x=0.61|y=0.32|scale=700|text=<font color="black">[[Phần Lan]]</font>}}
{{Image label small|x=0.40|y=0.55|scale=700|text=<font color="black">[[Pháp]]</font>}}
<!-- {{Image label small|x=0.41|y=0.48|scale=700|text=[[Corsica|(Fr.)]]}} -->
{{Image label small|x=0.49|y=0.496|scale=700|text=<font color="black">[[Đức]]</font>}}
{{Image label small|x=0.87|y=0.56|scale=700|text=<font color="blue">[[Gruzia]]</font>}}
{{Image label small|x=0.64|y=0.68|scale=700|text=<font color="black">[[Hy Lạp]]</font>}}
{{Image label small|x=0.26|y=0.10|scale=700|text=''[[Greenland|<font color="green">Greenland (Đan Mạch)</font>]]''}}
{{Image label small|x=0.58|y=0.561|scale=700|text=<font color="black">[[Hungary]]</font>}}
{{Image label small|x=0.34|y=0.23|scale=700|text=<font color="black">[[Iceland]]</font>}}
{{Image label small|x=0.34|y=0.43|scale=700|text=<font color="black">[[Cộng hòa Ireland|Ireland]]</font>}}
{{Image label small|x=0.515|y=0.63|scale=700|text=<font color="black">[[Ý]]</font>}}
{{Image label small|x=0.51|y=0.612|scale=700|text=<font color="black">[[San Marino|S. Mar.]]</font>}}
<!-- {{Image label small|x=0.41|y=0.51|scale=700|text=[[Sardinia|(It.)]]}}
{{Image label small|x=0.53|y=0.72|scale=700|text=[[Sicily|(It.)]]}} -->
{{Image label small|x=0.90|y=0.41|scale=700|text=<font color="blue">[[Kazakhstan]]</font>}}
{{Image label small|x=0.628|y=0.635|scale=700|text=''[[Kosovo|<font color="black">Kos.</font>]]''}}
{{Image label small|x=0.61|y=0.40|scale=700|text=<font color="black">[[Latvia]]</font>}}
{{Image label small|x=0.505|y=0.57|scale=700|text=<font color="black">[[Liechtenstein|Liec.]]</font>}}
{{Image label small|x=0.60|y=0.425|scale=700|text=<font color="black">[[Litva]]</font>}}
{{Image label small|x=0.45|y=0.51|scale=700|text=<font color="black">[[Luxembourg|Lux.]]</font>}}
{{Image label small|x=0.56|y=0.754|scale=700|text=<font color="black">[[Malta]]</font>}}
{{Image label small|x=0.685|y=0.55|scale=700|text=<font color="black">[[Moldova]]</font>}}
{{Image label small|x=0.45|y=0.61|scale=700|text=<font color="black">[[Monaco|Mon.]]</font>}}
{{Image label small|x=0.59|y=0.63|scale=700|text=<font color="black">[[Montenegro|Mont.]]</font>}}
{{Image label small|x=0.46|y=0.47|scale=700|text=<font color="black">[[Hà Lan]]</font>}}
{{Image label small|x=0.49|y=0.34|scale=700|text=<font color="black">[[Na Uy]]</font>}}
{{Image label small|x=0.54|y=0.095|scale=700|text=''[[Svalbard|<font color="black">Svalbard (Na Uy)</font>]]''}}
{{Image label small|x=0.57|y=0.48|scale=700|text=<font color="black">[[Ba Lan]]</font>}}
{{Image label small|x=0.24|y=0.62|scale=700|text=<font color="black">[[Bồ Đào Nha]]</font>}}
{{Image label small|x=0.645|y=0.575|scale=700|text=<font color="black">[[România]]</font>}}
{{Image label small|x=0.76|y=0.38|scale=700|text=<font color="black">[[Nga]]</font>}}
<!-- {{Image label small|x=0.60|y=0.445|scale=700|text=[[Kaliningrad (tỉnh)|Kal. (Nga)]]}} -->
{{Image label small|x=0.615|y=0.605|scale=700|text=<font color="black">[[Serbia]]</font>}}
{{Image label small|x=0.58|y=0.54|scale=700|text=<font color="black">[[Slovakia]]</font>}}
{{Image label small|x=0.547|y=0.58|scale=700|text=<font color="black">[[Slovenia|Slo.]]</font>}}
{{Image label small|x=0.3|y=0.65|scale=700|text=<font color="black">[[Tây Ban Nha]]</font>}}
{{Image label small|x=0.54|y=0.37|scale=700|text=<font color="black">[[Thụy Điển]]</font>}}
{{Image label small|x=0.464|y=0.56|scale=700|text=<font color="black">[[Thụy Sĩ|Thuỵ]]</font>}}
{{Image label small|x=0.46|y=0.57|scale=700|text=<font color="black">[[Thụy Sĩ|Sĩ]]</font>}}
{{Image label small|x=0.77|y=0.645|scale=700|text=<font color="blue">[[Thổ Nhĩ Kỳ]]</font>}}
{{Image label small|x=0.70|y=0.51|scale=700|text=<font color="black">[[Ukraina]]</font>}}
{{Image label small|x=0.37|y=0.45|scale=700|text=<font color="black">[[Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland|Anh Quốc]]</font>}}
<!-- {{Image label small|x=0.26|y=0.36|scale=700|text=[[Channel Islands|CI]]}} -->
{{Image label small|x=0.39|y=0.31|scale=700|text=''[[Quần đảo Faroe|<font color="black">Far. (Dm)</font>]]''}}
{{Image label small|x=0.505|y=0.65|scale=700|text=<font color="black">[[Tòa Thánh|Vat.]]</font>}}

<!-- COUNTRIES AND TERRITORIES GEOGRAPHICALLY OUTSIDE EUROPE:-->
<!-- {{Image label small|x=0.32|y=1.02|scale=700|text=''<font color="black">[[Gibraltar]] [[vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland|(UK)]]</font>''}} -->
<!-- {{Image label small|x=0.75|y=0.68|scale=700|text=''<font color="black">[[Turkey|(Turkey)]]</font>''}} -->
<!-- {{Image label small|x=0.91|y=0.58|scale=700|text=''<font color="black">[[Armenia|(Arm)]]</font>''}} -->
<!-- {{Image label small|x=0.02|y=0.05|scale=700|text=''<font color="black">[[Canada]]</font>''}} -->
<!-- {{Image label small|x=0.30|y=0.08|scale=700|text=''[[Greenland|<font color="black">Greenland (Dk.)</font>]]''}} -->

<!-- OCEANS: -->
{{Image label small|x=0.545|y=0.62|scale=700|text=[[Biển Adriatic|<font color="#E2EBF5">''Biển''</font>]]}}
{{Image label small|x=0.55|y=0.631|scale=700|text=[[Biển Adriatic|<font color="#E2EBF5">''Adr-''</font>]]}}
{{Image label small|x=0.555|y=0.642|scale=700|text=[[Biển Adriatic|<font color="#E2EBF5">''iatic''</font>]]}}
{{Image label small|x=0.525|y=0.03|scale=700|text=''<font color="#E2EBF5">[[Bắc Băng Dương]]</font>''}}
<!-- {{Image label small|x=0.54|y=0.24|scale=700|text=[[Biển Ban Tích|<font color="#E2EBF5">''Biển<br />Ban Tích''</font>]]}} -->
{{Image label small|x=0.68|y=0.720|scale=700|text=''<font color="#E2EBF5">[[Biển Aegea|Biển]]</font>''}}
{{Image label small|x=0.685|y=0.735|scale=700|text=''<font color="#E2EBF5">[[Biển Aegea|Aegea]]</font>''}}
{{Image label small|x=0.59|y=0.16|scale=700|text=''<font color="#E2EBF5">[[Biển Barents]]</font>''}}
{{Image label small|x=0.32|y=0.55|scale=700|text=[[Vịnh Biscay|<font color="#E2EBF5">''Vịnh<br />Biscay''</font>]]}}
{{Image label small|x=0.76|y=0.585|scale=700|text=[[Biển Đen|<font color="#E2EBF5">''Biển<br />Đen''</font>]]}}
{{Image label small|x=0.80|y=0.56|scale=700|text=[[Biển Azov|<font color="#E2EBF5">''Biển<br />Azov''</font>]]}}
{{Image label small|x=0.93|y=0.503|scale=700|text=[[Biển Caspi|<font color="#E2EBF5">''Biển<br />Capsi''</font>]]}}
{{Image label small|x=0.32|y=0.456|scale=700|text=[[Biển Celtic|<font color="#E2EBF5">''Biển<br />Celtic''</font>]]}}
<!-- {{Image label small|x=0.38|y=0.22|scale=700|text=''<font color="#E2EBF5">[[Skagerrak]]</font>''}} -->
{{Image label small|x=0.24|y=0.19|scale=700|text=''<font color="#E2EBF5">[[Biển Greenland]]</font>''}}
{{Image label small|x=0.12|y=0.07|scale=700|text=''<font color="#E2EBF5">[[Vịnh Baffin]]</font>''}}
{{Image label small|x=0.217|y=0.68|scale=700|text=[[Vịnh Cádiz|<font color="#E2EBF5">''Vịnh<br />Cadiz''</font>]]}}
{{Image label small|x=0.42|y=0.625|scale=700|text=[[Biển Ligure|<font color="#E2EBF5">''Biển<br />Ligure''</font>]]}}
{{Image label small|x=0.42|y=0.7|scale=700|text=''<font color="#E2EBF5">[[Địa Trung Hải]]</font>''}}
{{Image label small|x=0.18|y=0.33|scale=700|text=[[Bắc Đại Tây Dương|<font color="#E2EBF5">''Bắc<br />Đại Tây Dương''</font>]]}}
{{Image label small|x=0.445|y=0.41|scale=700|text=[[Biển Bắc|<font color="#E2EBF5">''Biển<br />Bắc''</font>]]}}
{{Image label small|x=0.43|y=0.27|scale=700|text=[[Biển Na Uy|<font color="#E2EBF5">''Biển<br />Na Uy''</font>]]}}
{{Image label small|x=0.275|y=0.706|scale=700|text=''<font color="#E2EBF5">[[Eo biển Gibraltar]]</font>''}}
<!-- {{Image label small|x=0.0|y=0.0|scale=700|text=0.0}}
{{Image label small|x=0.1|y=0.0|scale=700|text=0.1}}
{{Image label small|x=0.2|y=0.0|scale=700|text=0.2}}
{{Image label small|x=0.3|y=0.0|scale=700|text=0.3}}
{{Image label small|x=0.4|y=0.0|scale=700|text=0.4}}
{{Image label small|x=0.5|y=0.0|scale=700|text=0.5}}
{{Image label small|x=0.6|y=0.0|scale=700|text=0.6}}
{{Image label small|x=0.7|y=0.0|scale=700|text=0.7}}
{{Image label small|x=0.8|y=0.0|scale=700|text=0.8}}
{{Image label small|x=0.9|y=0.0|scale=700|text=0.9}}
{{Image label small|x=1.0|y=0.0|scale=700|text=1.0}}

{{Image label small|x=0.0|y=0.0|scale=700|text=0.0}}
{{Image label small|x=0.0|y=0.1|scale=700|text=0.1}}
{{Image label small|x=0.0|y=0.2|scale=700|text=0.2}}
{{Image label small|x=0.0|y=0.3|scale=700|text=0.3}}
{{Image label small|x=0.0|y=0.4|scale=700|text=0.4}}
{{Image label small|x=0.0|y=0.5|scale=700|text=0.5}}
{{Image label small|x=0.0|y=0.6|scale=700|text=0.6}}
{{Image label small|x=0.0|y=0.7|scale=700|text=0.7}}
{{Image label small|x=0.0|y=0.8|scale=700|text=0.8}} -->
{{Image label end}}[[Tập tin:LocationEurope.png|nhỏ|250px|Bản đồ thế giới chỉ vị trí của châu Âu]]Nền văn minh [[Hy Lạp cổ đại]] được coi là "Bà mẹ của châu Âu".<ref name="Davies139">Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 132-151.</ref> Tương truyền, người [[Troia]] ở [[Tiểu Á]] đã bắt cóc vợ của vua [[Menelaus]] người [[Hy Lạp]]. Để đáp trả, quân [[Hy Lạp cổ đại|Hy Lạp]] vượt biển làm nên cuộc [[chiến tranh thành Troia]], và phá tan được thành này.<ref>Euan Cameron, ''Early modern Europe: an Oxford history'', các trang 1-2.</ref> [[Nền văn minh Hy Lạp|Nền văn hóa Hy Lạp]] bấy giờ có biết bao nhiêu là anh tài xuất chúng như [[Hómēros|Homer]], [[Hēsíodos|Hesiod]], [[Callinus người xứ Ephesus]], [[Xenophanes người xứ Colophon]]... về thi ca, [[Aristoteles|Aristotle]] và [[Platon|Plato]] về [[triết học]], [[Pythagoras|Pythagoras người đảo Samos]] về [[toán học]], [[Herodotos]], [[Thucydies]], [[Xenophon]]... về [[lịch sử|sử học]].<ref name="Davies122">Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 109-122.</ref><ref name="Davies12729" /> Trong các thành bang Hy Lạp cổ, Nhà nước [[chính trị đầu sỏ]] [[Sparta]] (Lacedaemon) thì tập trung xây dựng [[chủ nghĩa quân phiệt]], còn nước Cộng hòa [[Athena]] [[dân chủ]] thì phát triển hoàng kim dưới thời cầm quyền của lãnh tụ [[Perikles]].<ref name="Davies139" /> Cũng có những Nhà nước quân chủ, tỷ như đảo [[Samos]] của ông vua hải tặc [[Polycrates]], và cũng có những Nhà nước [[độc tài]], điển hình là các thành bang chư hầu của người Ba Tư ở [[Tiểu Á]] (Từ năm 559 trước Công Nguyên (TCN) vua [[Cyrus Đại đế|Cyrus Đại Đế]] khởi lập [[Đế quốc Ba Tư]] và chinh phạt phần phía đông cũng [[nền văn minh Hy Lạp]]).<ref name="Davies12729" /><ref name="NromanDavies98">Norman Davies, ''Europe: a history'', trang 98</ref> Nhờ tài năng của mình, các chiến binh Hy Lạp ở châu Âu đã cầm chân và đánh tan tác quân xâm lược [[Đế quốc Ba Tư|Ba Tư]] trong những trận đánh lừng lẫy.<ref name="NromanDavies98" /><ref>Euan Cameron, ''Early modern Europe: an Oxford history'', trang 15</ref> Người Hy Lạp cũng tổ chức những kỳ [[Thế vận hội]] trên núi [[Olympus]], trong đó có nhiều môn thi đấu.<ref name="Davies12729">Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 125-132.</ref> Người Athena kể từ thời Perikles là trung tâm của [[Nền văn minh Hy Lạp|nền văn minh Hy Lạp xưa]].<ref name="Davies12729" /> Nhưng từ năm 431 TCN đến năm 404 TCN, người Sparta đánh Athena trong cuộc [[Chiến tranh Peloponnesus]] dẫn đến sự suy sụp của thành bang Athena cũng như của chế độ dân chủ, thống soái Sparta là [[Lysandros]] ca khúc khải hoàn.<ref name="Davies122" /> Tuy Athena nỗ lực hồi phục nhưng họ không thể nào làm đàn anh của thế giới Hy Lạp cổ. Nhưng đến Sparta hùng mạnh cũng bị quân [[Thebes, Hy Lạp|Thebes]] đánh bại trong [[trận Leuctra]] vào năm [[371 TCN]]. Vào thế kỷ thứ IV trước [[Công nguyên]], khi tộc Hy Lạp cứ đánh nhau suốt mà không có ai làm bá chủ, [[Vương quốc Macedonia]] vươn lên, vua [[Philippos II của Macedonia|Philippos II]] xuất chinh đánh tan nát liên quân Athena - Thebes, dẫn đến sự kết liễu nền độc lập của các thành bang Hy Lạp.<ref>Tom Holland, ''Persian Fire: The First World Empire and the Battle for the West'', trang 371</ref> Vào thế kỷ thứ IV trước [[Công nguyên]], tộc Hy Lạp có [[Vương quốc Macedonia]] vươn lên, vua [[Alexandros Đại đế|Alexandros Đại Đế]] (trị vì: 336 - 323 trước Công nguyên) mở rộng bờ cõi đất nước cho đến tận [[sông Ấn]] trong một loạt cuộc chinh phạt lẫy lừng của ông, nhưng những cuộc chiến tranh liên miên này kết thúc sau khi ông qua đời.<ref name="Davies104">Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 102-104.</ref>[[Tập tin:Europe satellite orthographic.jpg|nhỏ|250px|Hình châu Âu tổng hợp từ vệ tinh]]

Nhờ có [[Alexandros Đại đế|Alexandros Đại Đế]] mà nền văn minh Hy Lạp truyền bá mạnh mẽ đến [[Châu Á|Á châu]], tạo nên các quốc gia [[Hy Lạp hóa]].<ref name="Davies104" /> Vào năm 753 TCN, [[La Mã cổ đại|Vương quốc La Mã]] ra đời với việc vua [[Romulus và Remus|Romulus]] gầy dựng "kinh thành vĩnh cửu" [[Roma|La Mã]].<ref name="Davies139" /> Sau khi lật đổ vua [[Tarquin Kiêu hãnh]] và năm 510 trước Công Nguyên thì người La Mã thiết lập nền [[Cộng hòa La Mã|Cộng hòa]] do các quan Tổng tài trị nước. Thoạt đầu họ [[Chiến tranh Pyrros|lâm chiến]] với [[Ipiros (quốc gia cổ đại)|Vương quốc Ipiros]] do vua [[Pyrros của Ipiros|Pyrros]] trị vì ([[282 TCN|282]] – [[272 TCN]]), và dù ban đầu ông vua mạo hiểm này giữ được xứ [[Syracuse]],<ref name="Davies142">Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 142-153.</ref> Syracuse thất thủ và [[nhà toán học]] lỗi lạc [[Archimedes]] bị lính La Mã giết hại trong trận chiến này ([[212 TCN]]).<ref name="Davies12729" /> Trước vó ngựa của người La Mã, [[nền văn minh Hy Lạp]] cùng các vương quốc cuối cùng đã chinh phạt được nền văn minh Hy Lạp xưa, và dần dần tiêu diệt luôn cả các quốc gia [[Hy Lạp hóa]].<ref name="Davies139" /> Thời bấy giờ, [[Cicero]] là nhà hùng biện xuất sắc nhất của La Mã.<ref name="Davies142" /> Danh tướng [[Julius Caesar]] thắng lớn trong các cuộc nội chiến La Mã, khi ông ta lên làm nhà [[độc tài]], có người cảm thấy lo sợ nền Cộng hòa sụp đổ nên đã lập mưu giết ông vào năm 44 trước Công Nguyên. Cuối cùng cháu ông là [[Augustus]] lật đổ chế độ Cộng hòa và lên ngôi Hoàng đế, thành công vang dội trong việc thiết lập [[Đế quốc La Mã]].<ref name="Davies182">Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 158-182.</ref> Vào năm [[9]], quân La Mã đại bại trong [[trận chiến Teutoburg]] với các bộ lạc người German do tù trưởng [[Arminius|Hermann]] chỉ huy. Cuộc xâm lược [[Đức]] của người La Mã hoàn toàn thất bại và chiến công hiển hách giải phóng Đức của Hermann đã mở đường cho sự phát triển riêng biệt của nền văn hóa dân tộc Đức.<ref>Hagen Schulze, Deborah Lucas Schneider, [http://books.google.com.vn/books?id=B84ZaAdGbS4C&pg=PP11&dq=%22hERMANN%22#v=onepage&q=%22hERMANN%22&f=false ''Germany: A New History''], Harvard University Press, 2001, trang 1. ISBN 0-674-00545-7.</ref> Nền văn minh La Mã sản sinh những nhân tài sử học như [[Titus Livius]], [[Plutarchus]].<ref name="Davies142" /> Cùng thời đó, [[Kitô giáo|Ki-tô giáo]] cũng ra đời ở [[Tây Nam Á|Tây Á]], với những lời giáo huấn của [[Giê-su|Chúa Giêsu]] người xứ [[Nazareth]]. Ngài bị đóng đinh tại [[Jerusalem]] dưới triều Hoàng đế [[Tiberius]] (trị vì: [[14]] - [[37]]).<ref name="Davies193" /> Khi quân La Mã xâm lược [[đảo Anh]], vị [[Nữ hoàng]] tóc đỏ [[Boudicca]] kêu gọi nhân dân kháng chiến, nhưng bị đánh bại.<ref>Norman Davies, ''The Isles: a history'', các trang 109-110.</ref> Đế quốc La Mã thái bình thạnh trị dưới các triều [[Hoàng đế]] [[Nerva]], [[Traianus]], [[Hadrianus]], [[Antoninus Pius]] và [[Marcus Aurelius]] từ năm [[96]] đến năm [[180]]. Nerva cứu giúp người bần hàn, Traianus thì sáng suốt và có tài dụng binh, Hadrianus thì bảo trợ nghệ thuật và kiến trúc, Antoninus Pius thì hiển đức còn Marcus Aurelius thì quả là một ông vua - hiền triết đức độ, với tinh thần trách nhiệm cao.<ref name="Davies193" /> [[Goth|Người Goth]] (tộc German) tấn công La Mã vào năm [[250]] và hủy diệt quân đội của Hoàng đế [[Decius]], giết được cả Decius.<ref name="Davies182" /><ref>Stephen Williams, Gerard Friell, John Gerard Paul Friell, ''Theodosius: the empire at bay'', trang 79</ref> Sau một thời kỳ đại loạn, Hoàng đế [[Diocletianus]] (trị vì: [[284]] – [[305]]) gầy dựng lại cơ đồ La Mã, xuất chinh thắng địch mang lại vẻ vang cho Đế quốc. Với các Hoàng đế [[Domitianus]], Marcus Aurelius, Decius và Diocletianus, [[Kitô giáo|Ki-tô giáo]] bị trấn áp tàn nhẫn. Cũng từ thời Diocletianus, Đế quốc La Mã bị chia cắt thành 2 nước.<ref name="Davies193">Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 189-203.</ref> Ông trị vì phần phía đông, từ đó khởi lập [[Đế quốc Đông La Mã]]. Hoàng đế [[Constantinus Đại đế|Constantinus I Đại Đế]] dời đô về thành [[Constantinopolis|Tân La Mã]], từ đó thành La Mã không còn làm kinh đô của đất nước mà chính nó lập ra nữa.<ref name="Davies232">Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 232-239.</ref> Với những chiến công hiển hách của [[Constantinus Đại đế|Constantinus I Đại Đế]], Đế quốc La Mã thống nhất.<ref>Noel Emmanuel Lenski, ''The Cambridge companion to the Age of Constantine'', Tập 13, trang 379</ref> Cũng trong thời điểm này lần đầu tiên Ki-tô giáo trở thành quốc giáo của La Mã.<ref>Noel Emmanuel Lenski, ''The Cambridge companion to the Age of Constantine'', Tập 13, các trang 111-112.</ref>

Người Goth càng ngày hùng mạnh làm Hoàng đế [[Theodosius I|Theodosius I Đại Đế]] phải gặp nhiều gian nan, để bảo vệ Đế quốc La Mã.<ref>Stephen Williams, Gerard Friell, John Gerard Paul Friell, ''Theodosius: the empire at bay'', trang 31</ref> Trong triều vua này [[Kitô giáo|Ki-tô giáo]] hoàn toàn là tôn giáo hợp pháp duy nhất của Đế quốc La Mã.<ref name="Davies259" /> Khi ông qua đời vào năm [[395]], Đế quốc La Mã không bao giờ được thống nhất nữa.<ref>Stephen Williams, Gerard Friell, John Gerard Paul Friell, ''Theodosius: the empire at bay'', trang 72</ref> Vào năm [[410]], khi có loạn người La Mã phải rời khỏi đảo Anh, tạo điều kiện cho nước Anh trỗi dậy.<ref name="Davies232" /> Vào năm [[441]], vua [[Attila]] kéo đại binh [[Đế quốc Hung Nô|Hung Nô]] vào phá tan tành vài thành phố của ngư���i Tây La Mã, song quân Tây La Mã của danh tướng [[Flavius Aetius]] hợp binh với vua người [[Visigoth|Tây Goth]] là [[Theodoric]] và đánh tan tác quân đội tinh nhuệ của Attila trong trận đánh lớn tại [[Trận Châlons|Chalons]] ([[451]]). Mối đe dọa từ người Hung Nô bị đẩy lùi.<ref>Stephen Williams, Gerard Friell, John Gerard Paul Friell, ''The Rome that did not fall: the survival of the East in the fifth century'', trang 87</ref> Trước cuộc tấn công của [[các dân tộc German|người German]], [[Đế quốc Tây La Mã]] sụp đổ vào năm [[476]] đời Hoàng đế [[Romulus Augustus]].<ref>Stephen Williams, Gerard Friell, John Gerard Paul Friell, ''The Rome that did not fall: the survival of the East in the fifth century'', trang 190</ref> Từ đó, châu Âu đã bước vào một thời kỳ dài đầy biến động thường được biết đến dưới tên gọi [[Giai đoạn Di cư|Thời kỳ Di cư]]. Thời kỳ đó còn gọi là "[[Thời kỳ Đen tối]]" theo các nhà tư tưởng [[Phục Hưng]], và là "[[Trung Cổ|Thời kỳ Trung cổ]]" theo các nhà sử học đương đại và những người thuộc phong trào [[Thời kỳ Khai sáng|Khai sáng]]. Trong suốt thời gian này, các tu viện tại [[Cộng hòa Ireland|Ireland]] và các nơi khác đã gìn giữ cẩn thận những kiến thức đã được ghi chép và thu thập trước đó. Đến năm [[610]], [[người Avar]] và Quân đội Ba Tư tiến đánh Đế quốc Đông La Mã, Hoàng đế [[Phocas]] không giữ được nước, bị [[Heraclius]] hạ bệ. Là người có tài dụng binh, Heraclius phản công đại phá tan nát quân Ba Tư, Đế quốc Ba Tư đại bại vào năm [[627]]. Nhưng đúng lúc đó, người [[Ả Rập]] [[Hồi giáo]] trỗi dậy mãnh liệt dưới sự lãnh đạo của nhà tiên tri [[Muhammad]] ở Tây Á. Vào năm [[632]], vó ngựa của người Ả Rập tung hoành trên Đế quốc Đông La Mã. Hoàng đế Heraclius xuất chinh, bị thảm bại tại [[Trận Yarmouk|Yarmouk]] ([[636]]).<ref>Robert Browning, ''The Byzantine Empire'', các trang 8-11.</ref> Vào năm [[638]], ông tiếp tục mất thành [[Jerusalem]] về tay quân Ả Rập do [[Khalip]] [[Omar]] thân chinh thống suất. Bước tiến của người Ả Rập vào Âu châu chỉ bị một bộc lạc người German là [[người Frank]] do [[Carolus Martellus]] chỉ huy chặn đứng tại [[Trận Tours|Tours]] ([[732]]).<ref name="Davies259">Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 253-259.</ref> Dưới triều vua [[Carolus Magnus]] (trị vì [[768]] - [[814]]), [[Đế quốc Frank]] cường thịnh tung hoành ngang dọc khắp cõi Âu châu. Đế quốc Frank bấy giờ có cương thổ từ biển [[Đại Tây Dương]] cho đến sông Danube, từ [[Hà Lan]] cho đến [[Provence]]. Ông cũng củng cố vùng núi [[Pyrénées|Pyrenees]] nhằm chống lại các cuộc cướp phá của quân Ả Rập. Vào năm [[800]], [[Giáo hoàng Lêô III]] tấn phong Carolus Magnus làm Hoàng đế. Từ đây, một Đế quốc Ki-tô giáo ở Tây phương được hình thành, độc lập với Đế quốc Đông La Mã. Chế độ [[phong kiến]] được dựng xây, người Frank bấy giờ coi như đã hợp nhất Âu châu, nhưng sự thống nhất này cũng tan thành mây khói sau khi Carolus Magnus qua đời. Các vua kế tục Carolus Magnus đánh lẫn nhau, và theo [[Hiệp định Verdun]] ([[843]]) thì các quốc gia [[Đức]] và [[Pháp]] ra đời.<ref>Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 298-306.</ref>

Vua [[Heinrich der Finkle]] (trị vì: [[912]] - 936) là người có công đưa nước Đức trở thành một [[Cường quốc|liệt cường]] của châu Âu thời Trung Cổ. Ông ngự tại kinh thành [[Mamleben]] ở vùng núi Harz, và chinh đông, dựng xây các thành phố đồng thời ngăn chặn những cuộc xâm lược của [[người Magyar]], [[người Slav]] và ngưới [[Đan Mạch]]. Con ông là vua [[Otto I của Thánh chế La Mã|Otto I xứ Sachsen]] (trị vì: [[936]] - [[973]]) xuất chinh đập tan tác quân xâm lược Magyar trong [[trận Lechfeld]] vang danh ([[955]]). Bước tiến công của người Magyar vào châu Âu hoàn toàn bị đẩy lùi. Sau chiến công hiển hách, Otto I được [[Giáo hoàng Gioan XIII]] tấn phong làm Hoàng đế, từ đây khởi lập [[Đế quốc La Mã Thần thánh]]. Trong khi ấy, Đế quốc Đông La Mã hưng thịnh với Hoàng đế [[Basil I]] (trị vì: [[867]] - [[886]]), người có tài trị quốc đã củng cố sự vững mạnh của Đế quốc. Các Hoàng đế [[Leōn VI ho Sophos]] ([[886]] - [[912]]) và [[Kōnstantinos VII Porphyrogennētos]] (trị vì: [[913]] - [[959]]) đưa kinh kỳ Constantinopolis trở nên phồn vinh và khuếch trương [[thương mại]].<ref>Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 316-318.</ref> Thời bấy giờ, ở vùng [[Balkan]] một quốc gia hùng mạnh trỗi dậy, trở thành kẻ kình địch của Đế quốc Đông La Mã. Đó là [[Đệ nhất đế chế Bulgaria]], do các thủ lĩnh dũng mãnh [[Terbel]], [[Crum]] và [[Omartag]] khởi lập. Người Bulgaria theo Ki-tô giáo Chính Thống, nhưng điều này không thể ngăn họ đánh nhau với người Đông La Mã. Sa hoàng Crum đã tuyên chiến với người Đông La Mã, tiêu diệt Hoàng đế [[Nicephorus I]] Dưới triều [[Sa hoàng]] [[Simeon I của Bulgaria|Simeon I]] (trị vì: [[893]] - [[927]]), ông xưng "Quốc vương và Đấng cầm quyền chuyên chính của người Hy Lạp và Bulgaria", khởi binh đánh thành Constantinopolis nhưng thất bại ([[924]]).<ref>Norman Davies, ''Europe: a history'', trang 246</ref> Sang đời Sa hoàng [[Samuel của Bulgaria|Samuel]] (trị vì: [[927]] - [[1014]]), ông dời đô về thành [[Ochrid]] tráng lệ. Hoàng đế Basil II đánh tan tác quân Bulgaria, lại còn đui mù đám tù binh, làm cho Samuel đau khổ và chết. Trong thời gian đó, vào năm [[997]], [[István I]] lên làm thủ lĩnh của người Magyar, sáng lập Vương quốc [[Hungary]] vào năm [[1001]]<ref>Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 320-326.</ref> Từ thập niên [[1030]], [[người Thổ Seljuk]] hưng thịnh lên, liền tiến công Đế quốc Đông La Mã và thắng trận lớn ở [[Trận Manzikert|Manzikert]] gần [[hồ Van]] ([[1071]]).<ref name="davies359" /> Họ còn xâm phạm đến Vương quốc [[Gruzia]] hùng mạnh của vua [[David IV của Gruzia|David IV]] (trị vì: [[1089]] - [[1125]]), nhưng ông xuất chinh đánh lui quân Seljuk ra khỏi kinh đô [[Tbilisi]]. Dưới triều Nữ vương [[Tamara của Gruzia|Tamara]], cung đình Gruzia bước vào giai đoạn hoàng kim. Văn hóa nở rộ, nhà thi hào Shot'ha Rust'aveli - từng được giáo dưỡng tại Hy Lạp - làm quan trong Triều đình Tamara và được coi là người tiếp bước cho cao trào Phục Hưng. Trước bước tiến mãnh liệt của người Thổ Seljuk, từ năm [[1096]] cho đến năm [[1291]], người Ki-tô giáo phải tiến hành tám cuộc [[Thập tự chinh]] lớn và nhiều cuộc chiến nhỏ chống người Ả Rập và người Seljuk. Một ví dụ điển hình là cuộc [[Cuộc thập tự chinh thứ ba|Thập tự chinh lần thứ ba]] do vua Anh [[Richard I của Anh|Richard I]], vua Pháp [[Philippe II của Pháp|Philippe II Auguste]] và Hoàng đế La Mã Thần thánh [[Friedrich I của Đế quốc La Mã Thần thánh|Friedrich Barbarossa]] tiến hành, thất bại trong việc giành lại [[Jerusalem]] từ tay người Ả Rập. Cháu của Friedrich I Barbarossa là [[Friedrich II của Thánh chế La Mã|Friedrich II]] (trị vì: [[1211]] - [[1250]]) vừa giữa nghiệp đế vừa làm vua xứ [[Sicilia]].<ref name="davies359">Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 333-359.</ref> Là một "Kỳ nhân thiên hạ" (''stupor mundi'') ông khuếch trương nền văn hóa, đặt mầm mống cho [[phục Hưng|thời kỳ Phục Hưng]]. Trong Đế quốc La Mã Thần thánh rộng lớn, Hoàng đế cũng muốn gầy dựng một nền thái binh thịnh trị.<ref>Hagen Schulze, Deborah Lucas Schneider, ''Germany: A New History'', trang 13</ref> Sau thời ông thì Ý cũng có một nhân tài xuất sắc của nền thi ca Trung Cổ là nhà thi hào [[Dante Alighieri]] ([[1265]] - [[1320]]).<ref>Norman Davies, ''Europe: a history'', trang 400</ref> Trong khi đó, vua Anh là [[John của Anh|John Lackland]] (trị vì: [[1199]] - [[1216]]) bị mất xứ [[Normandie|Normandy]] về tay người Pháp sau thất bại trong [[trận Bouvines]] ([[1214]]). Vào năm [[1215]], triều thần Anh ép John Lackland phải ký kết "[[Đại Hiến chương]]" ([[1215]]), mở ra truyền thống dân chủ của nước Anh.<ref name="davies359" /><ref>Norman Davies, ''Europe: a history'', trang 40</ref>

Đời vua [[Edward III của Anh|Edward III]] (trị vì: [[1327]] - [[1377]]), nước Anh lâm vào cuộc [[Chiến tranh Trăm Năm|Chiến tranh Một trăm năm]] tàn khốc.<ref>Norman Davies, ''Europe: a history'', trang 408</ref> Đây là một cuộc chiến có nhiều giai đoạn lẻ tẻ. Ông ngự giá thân chinh hủy diệt thủy binh Pháp trong [[trận Sluys]] ([[1340]]), sau đó liên tiếp đánh bại quân Pháp trong [[trận Crécy|trận Cressy]] vào năm [[1346]] và [[trận Poitiers]] vào năm [[1356]]. Vua [[Henry V của Anh|Henry V]] cũng xuất chinh đại phá quân Pháp trong [[trận Agincourt]] vào năm [[1415]]. Trong [[trận Castillion]] vào năm [[1453]] quân Anh đại bại và cuộc chiến tranh mới chấm dứt. Nhưng vào năm [[1475]], vua [[Edward IV của Anh|Edward IV]] thân chinh khởi binh đánh Pháp, buộc người Pháp phải triều cống cho Vương quốc Anh.<ref>Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 419-423.</ref> Cũng trong thời bấy giờ, khi người Thổ Seljuk suy sụp, người [[Đế quốc Ottoman|Thổ Ottoman]] trỗi dậy với [[Sultan]] [[Osman I]] (trị vì: [[1281]] - [[1326]]). Trước vó ngựa khủng khiếp của người Thổ Ottoman, [[Đệ nhị đế chế Bulgaria]] đại bại phải chấp nhận làm chư hầu cho họ vào năm [[1366]]. Tiếp theo đó, quân Ottoman hủy diệt quân đội [[Serbia]] trong [[trận Kosovo]] ([[1389]]) ác liệt. Sau cùng, Bulgaria bị sáp nhập vào Đế quốc Ottoman. Vào năm [[1396]], vua Hungary là [[Sigismund của Thánh chế La Mã|Sigismund]] tổ chức Thập tự chinh, bị Sultan [[Bayezid I]] đánh cho đại bại trong [[trận Nikopolis|trận Nicopolis]] trên sông Danube.<ref>Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 386-389.</ref> Sau khi Sultan [[Murad II]] đánh tan tác một cuộc Thập tự chinh trong [[trận Varna]] ([[1444]]), Sultan [[Mehmed II]] công thành Constantinopolis và kết liễu Đế quốc Đông La Mã.<ref>Norman Davies, ''Europe: a history'', trang 448</ref> Thời bấy giờ, [[nhà Habsurg]] của các [[Đại Quận công Áo]] lên làm Hoàng đế La Mã Thần thánh, đóng đô tại thành [[Viên]].<ref>Euan Cameron, ''Early modern Europe: an Oxford history'', trang XXVII</ref><ref>Euan Cameron, ''Early modern Europe: an Oxford history'', trang 300</ref> Đại Quận công Áo Karl lên ngôi Hoàng đế tức [[Karl V của Thánh chế La Mã|Karl V]] vào năm [[1519]]. Vào năm [[1526]], ông trị vì một Đế quốc rộng lớn hơn bất kỳ một Đế quốc nào trong lịch sử Âu châu kể từ thời Karl I Đại Đế.<ref name="Cameron106" /> Quân đội Đế quốc La Mã Thần thánh đại thắng trong [[trận chiến Pavia]] chống vua Pháp là [[François I của Pháp|François I]] vào năm 1526.<ref>Dennis E. Showalter, William J. Astore, ''The early modern world'', các trang XXI-XXII.</ref> Nhưng cũng trong thời này, ngọn lửa của phong trào [[Tin Lành|Kháng Cách]] bùng lên với nhà thần học Đức lừng danh [[Martin Luther]] ([[1483]] - [[1546]]). Vào năm [[1517]], ông dán "[[95 luận đề]]" tố cáo việc Giáo hoàng sử dụng [[phép ân xá]] (''indulgence'') trên cửa Thành trị - Giáo đường [[Wittenberg]]. Phong trào Kháng Cách có lối suy nghĩ khác với thần học Trung Cổ về việc Thiên Chúa cứu rỗi các linh hồn khỏi tội lỗi. Điều này khiến Triều đình Karl V phải bận tâm vào việc trừng trị Kháng Cách.<ref>Euan Cameron, ''Early modern Europe: an Oxford history'', các trang 87-97.</ref> Nhưng một nhóm Vương hầu người Đức cũng đứng về phe Luther cả.<ref>Hagen Schulze, Deborah Lucas Schneider, ''Germany: A New History'', trang 52</ref> Người [[Bắc Âu]] nhanh chóng tiếp nhận tư tưởng này.<ref>Euan Cameron, ''Early modern Europe: an Oxford history'', trang XXV</ref>
 
Trong khi ấy, việc các danh sĩ [[Đế quốc Đông La Mã|Đông La Mã]] chạy sang [[Ý]] sau khi kinh kỳ Constantinopolis thất thủ đã tạo nên phong trào [[Phục Hưng]] ở các nước phương Tây, là sự hồi phục của hai nền văn minh Hy Lạp và La Mã cổ đại, qua văn chương và nghệ thuật. Kiến trúc Âu châu thời đại này đã trở về về với lối kiến trúc Hy Lạp - La Mã xưa. Những công trình tiêu biểu của trào lưu Phục Hưng là cung điện và văn phòng công cộng.<ref name="Davies560580" /> Một trong những danh nhân tiêu biểu của phong trào văn hóa Phục Hưng là nhà họa sĩ người Ý [[Leonardo da Vinci]] ([[1452]] - [[1519]]). Trào lưu văn hóa Phục Hưng là ảnh hưởng hoàn toàn không nhỏ đối với lối suy nghĩ của người Âu châu và cùng với phong trào Kháng Cách mở ra [[thời kỳ cận đại]].<ref>Euan Cameron, ''Early modern Europe: an Oxford history'', các trang 63-67.</ref> Nhưng trào lưu này ít được đón nhận ở các nước thuộc Đế quốc Ottoman, và có chúc ít công trình kiến trúc tại Đại Công quốc [[Moskva]].<ref>Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 471-476.</ref> Đời Sultan [[Selim I]] (trị vì: [[1520]] - [[1520]]), Đế quốc Ottoman tạm thời không còn là mối lo ngại của người Âu châu nữa do họ chuyển sang đánh các nước Tây Á và [[Bắc Phi]]. Con của Selim I là vị Sultan kiêu hùng.[[Suleiman I]] (trị vì: 1520 - [[1566]]), quân Ottoman lại phát động Thánh chiến chống các nước Ki-tô giáo, chinh phạt thành [[Beograd]] và đảo [[Rhodes]]. Người Hungary bị mất vua, mất nước. Em của Hoàng đế Karl V là [[Ferdinand I của Thánh chế La Mã|Ferdinand I]] lên làm vua của một phần đất Hungary, tiếp tục cuộc tranh hùng Áo - Ottoman.<ref name="Cameron106">Euan Cameron, ''Early modern Europe: an Oxford history'', các trang 105-106.</ref> Suleiman I thân hành kéo đại quân đến đánh kinh thành Viên nhưng thất bại vào năm [[1529]].<ref name="Cameron228">Euan Cameron, ''Early modern Europe: an Oxford history'', các trang 221-228.</ref> Khi đó, tại Đại Công quốc Moskva, [[Ivan IV của Nga|Ivan IV]] (trị vì: [[1533]] - [[1584]]) xưng làm [[Sa hoàng]], khởi lập [[nước Nga Sa hoàng]]. Là ông vua hùng tài đại lược, ông thân chinh đánh người Kazan vào năm [[1547]] và với chiến thắng trong cuộc chiến này, nước Nga mở mang cương thổ đến miền [[Siberia]]. Quân Nga cũng chiếm lĩnh xứ [[Astrakhan]].<ref>David R. Stone, ''A military history of Russia: from Ivan the Terrible to the war in Chechnya'', các trang 11-13.</ref>

Trong thời đại này có hai biến cố lớn: [[Cristoforo Colombo|Christopher Columbus]] tìm ra [[châu Mỹ]], đồng thời người châu Âu đã vượt được [[mũi Hảo Vọng]]. Qua đó, châu Âu có tầm nhìn ra ngoài thế giới, tài năng của các nhà hàng hải để giúp cho người châu Âu bắt đầu vượt biển mà tiến hành [[chủ nghĩa thực dân]].<ref>Euan Cameron, ''Early modern Europe: an Oxford history'', trang 16</ref> Các [[Đế quốc Tây Ban Nha]] và [[Đế quốc Bồ Đào Nha|Bồ Đào Nha]] cũng tiến hành khai phá thuộc địa, chiếm lĩnh được không ít đất đai ở [[mỹ Latinh|châu Mỹ La Tinh]].<ref name="Davies560580">[[Norman Davies]], [http://books.google.com.vn/books?id=jrVW9W9eiYMC&pg=PA580&dq=%22Frederick+the#v=onepage&q=%22Frederick%20the&f=false ''Europe: a history''], Oxford University Press, 1996. ISBN 0-19-820171-0. các trang 560-586.</ref> Tiếp theo là các nước [[Pháp]], [[Hà Lan]] và [[Đế quốc Anh|Anh]] đã hình thành nên các Đế quốc thực dân với bạt ngàn đất đai và tài sản tại [[châu Phi]], [[châu Mỹ]], và [[châu Á]]. Trong khi ấy, Đế quốc Ottoman khuếch trương bành trướng và lâm chiến với [[Vương quốc Ba Lan và Đại Công quốc Litva]] vào năm [[1620]]. Ban đầu, người Thổ Nhĩ Kỳ thắng lớn, nhưng sau đó quân [[Kỵ binh]] Ba Lan phản công đánh tan nát đại quân Ottoman do đích thân Sultan [[Osman II]] chỉ huy trong [[trận Chocim]] ([[1621]]).<ref>Norman Davies, ''God's playground: a history of Poland in two volumes'', các trang 347-348.</ref> Vương quốc Ba Lan và Đại Công quốc Litva - vốn là một nhà nước Cộng hòa có vua do dân bầu lên - cũng đạt đến đỉnh cao chói lọi.<ref name="Davies556">Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 554-558.</ref> Cùng thời, [[Đế quốc Thụy Điển]] vươn lên trở thành một liệt cường đáng gờm ở phương Bắc, với ông vua hùng tài đại lược [[Gustav II Adolf]] (trị vì: [[1617]] - [[1632]]), với một nền chính trị vững chắc, một lực lượng [[Hải quân|Thủy binh]] hùng hậu và [[Quân đội]] tinh nhuệ. Thấy nước Nga đang biến loạn, ông xuất chinh hạ được thành Gdov vào năm [[1614]]. Vào năm [[1617]], Sa hoàng [[Mikhail I của Nga|Mikhail I Romanov]] phải nhượng đất đai cho Thụy Điển, đổi lại Nga giành lại được vùng [[Veliky Novgorod|Novgorod]] vốn từng bị quân Thụy Điển xâm lăng.<ref>David R. Stone, ''A military history of Russia: from Ivan the Terrible to the war in Chechnya'', trang 32</ref> Sau đó, người Thụy Điển quay sang đánh bại Ba Lan - Litva ([[1621]]).<ref>[[Christopher Duffy]], ''Siege Warfare: The fortress in the early modern world, 1494-1660'', trang 174</ref> Quân Ba Lan hợp lực với Quân đội Đế quốc La Mã Thần thánh chặn chân quân Thụy Điển vào năm [[1629]], từ đó người Thụy Điển nhận thấy mối đe dọa từ người Áo. Trước đó, cuộc [[Chiến tranh Ba Mươi năm]] đã bùng nổ giữa liên minh [[Công giáo]] do người Áo dẫn đầu và liên minh [[Kháng Cách]] trong [[Đế quốc La Mã Thần thánh]]. Vua [[Đan Mạch]] là [[Christian IV của Đan Mạch|Christian IV]] xuất binh sang tại Đức nhưng bị liên quân Công giáo đánh đại bại vào năm [[1626]]. Do đó vào năm [[1629]], vua Gustav II Adolf ngự giá thân chinh cùng đại quân tiến vào Đức làm minh chủ của liên minh [[Kháng Cách]]. Sau nhiều trận thắng, [[Gustav II Adolf]] hy sinh. Người Pháp tuy theo [[Công giáo]] nhưng thù địch với Áo nên nhảy vào tham chiến, thành thử chiến tranh chấm dứt với [[Hòa ước Westfalen|Hoà ước Westfalen]] vào năm [[1648]], Kháng Cách trường tồn.<ref>[[Dennis Showalter|Dennis E. Showalter]], William J. Astore, ''The early modern world'', các trang 12-13.</ref> Thụy Điển và Pháp mở rộng bờ cõi.<ref>Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 566-567.</ref> Vua [[Louis XIV của Pháp|Louis XIV]] (trị vì: [[1643]] - [[1715]]) là người có công gầy dựng Nhà nước [[quân chủ chuyên chế]] ở Pháp. Trong thời đại này, Pháp là quốc gia hùng mạnh nhất ở [[Tây Âu]].<ref name="Cameron228" /> Trên khắp Âu châu, các nước học hỏi theo Nhà nước của [[Louis XIV của Pháp|Louis XIV]].<ref>Euan Cameron, ''Early modern Europe: an Oxford history'', trang 310</ref> Trong cuộc [[Chiến tranh Ủy thác]] ([[1667]] - [[1668]]), ông ta đánh Tây Ban Nha để giành lấy [[vùng của Pháp|vùng]] [[Bourgogne-Franche-Comté]], và toàn thắng vào năm [[1674]].<ref name="Cameron228" /> Nhưng vào năm [[1690]], vua Anh là [[William III của Anh|William III]] lập chiến công lừng lẫy đại phá liên quân Pháp - Ireland trong [[trận sông Boyne|trận Boyne]].<ref name="Davies6489" />

Vào năm [[1655]], vua Thụy Điển là [[Karl X của Thụy Điển|Karl X]] thân hành dẫn quân tiến đánh Ba Lan.<ref>Robert Oresko, G. C. Gibbs, Hamish M. Scott, ''Royal and republican sovereignty in early modern Europe: essays in memory of Ragnhild Hatton'', trang 190</ref> Là một chư hầu của Ba Lan, nhưng xứ [[Brandenburg]] - Phổ (tộc [[Đức]], nằm trong Đế quốc La Mã Thần thánh) họp binh với quân [[Transylvannia]], quân Thụy Điển và quân Nga. Trong trận đánh Warsaw (1656), quân Ba Lan đại bại và đại binh Brandenburg - [[Phổ (quốc gia)|Phổ]] do Tuyển hầu tước kiêm Quận công [[Friedrich Wilhelm I xứ Brandenburg|Friedrich Wilhelm I Vĩ đại]] (trị vì: [[1640]] - [[1688]]) thân hành thống suất đã chiến đấu mãnh liệt. Sau đó, ông buộc Ba Lan phải nhượng vùng [[Đông Phổ]] và lui khỏi cuộc chiến.<ref name="ClarkChristopher58">[[Christopher M. Clark]], ''Iron kingdom: the rise and downfall of Prussia, 1600-1947'', các trang 44-58.</ref> Quân Ba Lan đuổi được liên quân Nga - Thụy Điển, nhưng rồi sau cuộc chiến tình hình rối loạn làm Ba Lan, xứ Phổ - Brandenburg trở nên hùng cường, uy dũng.<ref name="Davies556" /> Xứ Phổ còn đe dọa mạnh mẽ đến sức mạnh quân sự của Thụy Điển.<ref name="Davies560580" /> Quả nhiên, khi đại binh Thụy Điển (được Pháp giúp đỡ) sang xâm lược, các chiến binh dũng mãnh Phổ - Brandenburg đã đánh úp địch ở Rathenow, và đại phá địch trong [[trận chiến Fehrbellin]] ([[1675]]).<ref name="ClarkChristopher58" /> Với [[Friedrich Wilhelm I của Phổ|Friedrich Wilhelm I]] Vĩ đại, người Phổ - Brandenburg cũng có được một bộ máy chính quyền hữu hiệu, Nhà nước quân chủ chuyên chế vững chắc.<ref>[[Christopher M. Clark]], ''Iron kingdom: the rise and downfall of Prussia, 1600-1947'', các trang 86-93.</ref> Vào năm [[1683]], quân Ottoman lại vây hãm kinh kỳ Viên, nhưng bị Quân đội [[Đế quốc La Mã Thần thánh]] và đại binh Ba Lan do ông vua đại tài [[Jan III Sobieski]] đích thân chỉ huy đánh đại baị. Sau đó, [[Jan III Sobieski]] cùng Hoàng đế [[Leopold I của Thánh chế La Mã|Leopold I]] đánh đuổi người Thổ, quân Áo chiếm được Hungary.<ref name="Cameron228" />

Vào năm [[1701]], thấy thực lực đủ mạnh, Tuyển hầu tước [[Friedrich Wilhelm II của Phổ|Friedrich Wilhelm II]] xứ Brandenburg khởi lập [[Phổ (quốc gia)|Vương quốc Phổ]], lên làm vua [[Friedrich I của Phổ|Friedrich I]] độc lập với người Áo. Ông xây dựng Quân đội cùng những cung điện nguy nga tráng lệ. Quân Phổ tham chiến cùng liên minh Anh - Áo - [[Hà Lan]] chống Pháp trong cuộc [[Chiến tranh Kế vị Tây Ban Nha]] tàn khốc ([[1701]] - [[1713]]). Các danh tướng [[Eugène de Savoie-Carignan]] (Áo), [[John Churchill, Công tước thứ nhất của Marlborough]] (Anh) và [[Leopold I xứ Anhalt-Dessau]] đều lập những chiến công hiển hách đập tan tành quân đội của [[Louis XIV của Pháp|Louis XIV]], mang lại vinh quang cho nước nhà (tỷ như trong những trận đánh vang danh tại [[Trận Höchstädt lần thứ hai|Blenheim]] [[1704]] và [[Trận Cassano (1705)|Cassano]] [[1705]]).<ref name="Davies6489" /><ref name="nguoiPhoDuffy">Christopher Duffy, ''Frederick the Great: A Military Life'', các trang XVI-XXVI.</ref> Sự suy sụp của Pháp tạo điều kiện cho các liệt cường mới mẻ vươn lên phát triển.<ref>Hamish M. Scott, ''The emergence of the Eastern powers, 1756-1775'', trang 59</ref> Mở đầu là nước Nga, với Sa hoàng [[Pyotr I của Nga|Pyotr Đại Đế]] đánh thắng người [[Đế quốc Ottoman|Ottoman]] ([[1696]]). Ông còn liên minh với Đan Mạch, [[Vương quốc Sachsen|Sachsen]] và Ba Lan để đánh gục [[Đế quốc Thụy Điển]] của ông vua - chiến binh [[Karl XII của Thụy Điển|Karl XII]], nhưng cả ba nước lần lượt bị [[Đế quốc Thụy Điển|Thụy Điển]] đè bẹp. Trong khi Ba Lan suy sụp, [[Pyotr I của Nga|Pyotr Đại Đế]] xuất chinh đại phá quân Thụy Điển trong [[trận Poltava]] ([[1709]]), lấy đất và giành địa vị liệt cường từ tay Thụy Điển.<ref name="Davies653663" /> Song, người Ottoman vực dậy đánh đuổi được quân Nga. Không những trở thành liệt cường mà nước Nga còn được cải cách đổi mới. [[Đế quốc Nga]] ra đời vào năm [[1720]] khi Pyotr Đại Đế xưng Hoàng đế.<ref name="HamishMScott2228">Hamish M. Scott, ''The birth of a great power system, 1740-1815'', các trang 20-28.</ref>

[[Tập tin:Friedrich Zweite Jung.jpg|phải|nhỏ|180px|Vị vua - chiến binh]][[Friedrich II của Phổ|Friedrich II Đại đế]] của [[Phổ (quốc gia)|Phổ]] ([[1712]] - [[1786]]) là một trong những vị thống soái xuất sắc nhất trong lịch sử Âu châu.<ref>[[Theodor Schieder]], Sabina Berkeley, Hamish M. Scott, ''Frederick the Great'', trang 145</ref> Ông còn là một nhà vua - hiền triết điển hình vào thời đó, đưa đất nước trở nên phồn thịnh.<ref>Theodor Schieder, Sabina Berkeley, Hamish M. Scott, ''Frederick the Great'', trang 91</ref>]]

Trong khi [[Đế quốc Nga]] là điển hình của một nước lớn uy dũng vươn lên bá chủ, thì [[Vương quốc Phổ]] lại là tấm gương của một nước nhỏ, dân số ít nhưng nhanh chóng phát triển mãnh liệt, tranh hùng tranh bá. Nhờ có vua [[Friedrich Wilhelm I của Phổ|Friedrich Wilhelm I]] (trị vì: [[1713]] - [[1740]]), người Phổ sở hữu một lực lượng hùng binh mãnh tướng siêu việt và một bộ máy hành chính hiệu quả, [[xã hội]] được cải cách, nền [[giáo dục]] đáng tự hào, thậm chí còn đoạt được đất đai của vua [[Đế quốc Thụy Điển|Thụy Điển]] [[Karl XII của Thụy Điển|Karl XII]] ([[1721]]) để làm chủ cửa [[oder|sông Oder]].<ref name="nguoiPhoDuffy" /><ref name="Davies653663">Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 652-663.</ref><ref name="HamishMScott2228" /><ref>[[Dennis Showalter|Dennis E. Showalter]], ''The wars of Frederick the Great'', trang 19</ref><ref name="RudolfVierhaus136">Rudolf Vierhaus, ''Germany in the Age of Absolutism'', các trang 136-140.</ref> Khi vị vua hùng tài đại lược [[Friedrich II của Phổ|Friedrich II Đại Đế]] lên nối ngôi báu (trị vì: 1740 - [[1786]]), nước Phổ đã có thể tranh hùng tranh bá.<ref>Theodore Ropp, ''War in the Modern World'', trang 46</ref> Khi [[Hoàng đế La Mã Thần thánh]] [[Karl VI của đế quốc La Mã Thần thánh|Karl V]] qua đời và Công chúa [[Maria Theresia của Áo|Maria Theresia]] lên làm Nữ hoàng nước [[Đế quốc Áo|Áo]], vua [[Friedrich II của Phổ|Friedrich II Đại Đế]] thân chinh thống suất đại binh đánh tỉnh [[Silesia]] trù phú của [[người Áo]], mở ra cuộc [[Chiến tranh Kế vị Áo]] (1740 - [[1748]]).<ref>Dennis E. Showalter, ''The wars of Frederick the Great'', trang 38</ref> Phổ liên minh với Pháp, và Áo liên minh với Anh. Nhờ có tài dụng binh như thần của Friedrich II Đại Đế, [[Quân đội Phổ|quân Phổ]] lập nên nhiều chiến công huy hoàng của ông (tỷ như các [[trận Hohenfriedberg]] và [[Trận Soor|Soor]] làm cả Âu châu phải thán phục,<ref>Reed Browning, ''The War of the Austrian Succession'', trang 238</ref> để rồi ông kết thúc thắng lợi cuộc chinh phạt Silesia vào ngày [[Lễ Giáng Sinh|Giáng sinh]] năm [[1745]], trước đó ông cũng chiếm lĩnh được cảng Emden vào năm [[1744]]. Đồng thời, vua [[George II của Anh|George II]] thân chinh kéo đại binh đánh tan nát quân Pháp trong [[trận Dettingen]] ([[1743]]), đã thế thủy binh Anh cũng nghiền nát thủy binh Pháp trong [[trận thủy chiến Ouessant]] ([[1747]]) đưa nước Anh ngày càng hùng cường vào năm [[1748]] khi chiến sự chấm dứt, đồng thời Phổ vẫn giữ vững Silesia và trở thành liệt cường châu Âu.<ref name="RudolfVierhaus136" /><ref>Reed Browning, ''The War of the Austrian Succession'', trang 321</ref><ref>[[David William Fraser|David Fraser]], ''Frederick the Great: King of Prussia'', trang 201</ref><ref>[[Gerhard Ritter]], ''Frederick the Great: a historical profile'', trang 92</ref>

Khi ấy, Nữ hoàng Nga là [[Elizaveta của Nga|Elizaveta]] hoảng hốt trước sự trỗi dậy như vũ bão của nước [[Phổ]], thấy vậy, [[Maria Theresia của Áo|Maria Theresia]] lập liên minh với [[Đế quốc Nga|Nga]] và [[Thụy Điển]]. Đồng thời, việc [[Phổ (quốc gia)|Phổ]] lập liên minh với Anh chống Pháp dẫn đến cuộc [[Chiến tranh Bảy năm]] ([[1756]] - [[1763]]). Đương đầu với liên minh chống [[Phổ (quốc gia)|Phổ]] hùng hậu, vua [[Friedrich II của Phổ|Friedrich II Đại Đế]] chủ động ra tay, và tài cầm quân cùng với lòng quyết tâm của ông đã giúp quân Phổ lập nên những chiến thắng vang lừng như [[trận Roßbach|trận Rossbach]], [[trận Leuthen]] ([[1757]]) và [[trận Liegnitz (1760)]], để rồi [[Phổ (quốc gia)|Phổ]] là quốc gia thắng trận trong cuộc chiến (1763).<ref>David Fraser, ''Frederick the Great: King of Prussia'', các trang 366-377.</ref><ref>Christopher M. Clark, ''Iron kingdom: the rise and downfall of Prussia, 1600-1947'', các trang 197-206.</ref> Đại bại trước quân Phổ trên bộ và quân Anh trên biển, Pháp bị khánh kiệt tả tơi sau cuộc chiến tranh này, do đó có thể thấy sự tiêu đời của [[Vương quốc Pháp]] mở đầu với cuộc chinh phạt Silesia của người Phổ vào năm 1740.<ref>Christopher M. Clark, ''Iron kingdom: the rise and downfall of Prussia, 1600-1947'', các trang 206-211.</ref> Nước Anh thắng trận với những chiến công hiển hách như trận [[thủy chiến vịnh Quiberon]] và trận thắng Pháp tại [[Québec|Quebec]] ở [[Bắc Mỹ]] ([[1759]]), nhờ đó Anh lấy được nhiều đất đai.<ref>Hamish M. Scott, ''The birth of a great power system, 1740-1815'', trang 111</ref><ref name="Scott3933">Hamish M. Scott, ''The birth of a great power system, 1740-1815'', các trang 33-39.</ref> Nhưng rồi cả Anh và Pháp đều suy yếu trước sự vươn lên của các liệt cường phương Đông, mà điển hình là Phổ, Áo và Nga.<ref>Hamish M. Scott, ''The birth of a great power system, 1740-1815'', trang 1</ref> Do là một nước nhỏ mà có thể đánh thắng liên quân các nước lớn láng giềng, nước Phổ của [[Friedrich II của Phổ|Friedrich II Đại Đế]] hoàn toàn là liệt cường Âu châu khi [[Chiến tranh Bảy Năm]] chấm dứt.<ref>Theodor Schieder, Sabina Berkeley, Hamish M. Scott, ''Frederick the Great'', trang 137</ref><ref>Gerhard Ritter, ''Frederick the Great: a historical profile'', trang IX</ref> Lúc ấy, lực lượng [[Quân đội Phổ]] tinh nhuệ trở thành đội quân thiện chiến nhất Âu châu, và dù họ nhiều lần bị Quân đội Nga đánh bại trong thời gian chiến tranh, đó chỉ là do Nga đông người hơn Phổ hẳn.<ref name="Scott3933" /> Cá nhân của người lãnh đạo luôn đóng vai trò quan trọng, mà về mặt này Phổ được lợi lớn vì có vị vua xuất sắc Friedrich II Đại Đế là có tầm nhìn xa trông rộng, quyết đoán, là một "kỳ nhân của thiên hạ" (''stupor mundi'') thời bấy giờ.<ref name="Davies653663" /><ref>Norman Davies, ''God's playground: a history of Poland in two volumes'', trang 389</ref><ref>Hamish M. Scott, ''The emergence of the Eastern powers, 1756-1775'', trang 38</ref><ref>Euan Cameron, ''Early modern Europe: an Oxford history'', trang 319</ref> Đồng thời, nước Nga tiến hành những cuộc chinh phạt lớn lao của vị [[Nữ hoàng]] tài năng hơn người [[Ekaterina II của Nga|Ekaterina II Đại Đế]] nước Nga (trị vì: [[1762]] - [[1796]]). Vào năm [[1772]], với tài năng ngoại giao của mình, vua Phổ mang lại lợi ích cho nước nhà khi ông cùng Nga và Áo tiến hành [[cuộc chia cắt Ba Lan lần thứ nhất]].<ref name="Davies6489" /><ref name="Davies653663" /> Trong khi đó, [[Đế quốc Ottoman|Thổ Nhĩ Kỳ]] suy vong, bị Nga đánh bại và lấy đất.<ref name="Davies6489">Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 625-649.</ref>

=== Sau thời kỳ khai phá châu Âu ===
Sau thời kỳ khai phá, các ý niệm về [[dân chủ]] bắt rễ tại châu Âu. Vào [[Thế kỷ 18|thế kỷ XVIII]], [[Thời kỳ Khai sáng|trào lưu triết học Khai sáng]] ở Pháp có những nhà [[triết học]] hàng đầu như [[Voltaire]] (François-Marie Arouet, [[1694]] - [[1778]]) - bạn hữu của vua Phổ [[Friedrich II của Phổ|Friedrich II Đại Đế]]<ref name="Davies6489" /> và [[Jean-Jacques Rousseau]] ([[1712]] - [[1778]]).<ref>Norman Davies, ''Europe: a history'', trang 605</ref> Ngay từ năm [[1688]], cuộc [[Cách mạng Vinh Quang]] đã giành thắng lợi tại Anh, lật đổ ông vua độc đoán [[James II của Anh|James II]].<ref>Norman Davies, ''Europe: a history'', trang 629</ref> Thậm chí tại một số nước [[phong kiến]] như Phổ và Nga, các vị minh quân Friedrich II Đại Đế và Ekaterina II Đại Đế đã tiến hành những [[đổi mới|cải cách]] tiến bộ, dù không triệt để.<ref name="Davies610611">Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 610-611.</ref> Vua Friedrich II Đại Đế cũng từng tham gia trong [[Hội Tam Điểm]] - một tổ chức bí mật có tư tưởng tiến bộ.<ref name="Davies6489" /> Vào năm [[1789]], Bất mãn với tầng lớp quý tộc và độc quyền về quyền lực chính trị ở Pháp đã dẫn đến cuộc Cách mạng Pháp và thành lập nền Cộng hòa đầu tiên, năm [[1793]] vua [[Louis XVI của Pháp|Louis XVI]] bị hành quyết.<ref>Norman Davies, ''Europe: a history'', trang 695</ref> Ngọn lửa [[Cách mạng Pháp]] rực cháy đã dẫn đến những biến động to lớn tại châu Âu khi các tư tưởng của cuộc cách mạng này đã truyền bá khắp lục địa. Việc hình thành tư tưởng dân chủ khiến cho căng thẳng trong châu Âu không ngừng gia tăng, ngoài những căng thẳng đã có sẵn do tranh giành tài nguyên tại [[Tân Thế giới]]. Một trong những căng thẳng tiêu biểu trong thời kỳ này là khi [[Napoléon Bonaparte]] lên ngôi [[Hoàng đế]] đã tiến hành các cuộc chinh phục nhằm hình thành một [[Đế chế thứ nhất]] của người Pháp, tuy nhiên Đế chế này đã sụp đổ vào năm 1815 sau [[Trận Waterloo]]. [[Bộ luật Napoléon]] ra đời dẫn đến việc phổ biến hơn nữa các lý tưởng của [[Cách mạng Pháp]], cũng như việc áp dụng rộng rãi các mô hình quản lý, luật pháp và giáo dục của Pháp trên toàn châu Âu. Sau khi [[Các cuộc chiến tranh của Napoléon|các cuộc chinh phục của Napoleon]] kết thúc, châu Âu dần ổn định. [[Hội nghị Vienna]], được triệu tập sau sự sụp đổ của [[Napoléon Bonaparte|Napoléon]], đã thiết lập nên một sự cân bằng quyền lực mới ở châu Âu tập trung vào năm "cường quốc": [[Anh]], [[Pháp]], [[Phổ (quốc gia)|Phổ,]] [[Áo]] và [[Nga]]. Nước Nga hùng mạnh trở thành một "tên sen đầm" bách chiến bách thắng của châu Âu.<ref name="Davies6489" />

Tuy [[Thời kỳ Khai sáng|trào lưu Khai sáng]] suy yếu nhưng các [[tư tưởng]] của trào lưu triết học này vẫn chưa bị phai sau nhiều biến cố lịch sử, thể hiện qua cải cách đúng đắn của quan đại thần Triều đình Phổ [[Heinrich Friedrich Karl vom und zum Stein]] ([[1757]] – [[1831]]). Rồi [[chủ nghĩa lãng mạn]] ra đời.<ref name="Davies610611" /> Cuộc [[Cách mạng Công nghiệp]] khởi nguồn từ [[Anh]] vào cuối [[thế kỷ 18]] và lan rộng khắp châu Âu. Việc phát minh và áp dụng các công nghệ mới trong sản xuất đã dẫn đến sự phát triển nhanh chóng của các [[đô thị]], mang tới sự thịnh vượng và sự gia tăng số dân cũng như sự xuất hiện của một tầng lớp lao động mới. Vào năm [[1848]], làn sóng [[Các cuộc Cách mạng 1848|Cách mạng]] lan rộng trên châu Âu, chẳng hạn như [[Ý]]. Đó cũng là năm mà [[Karl Marx]] và [[Friedrich Engels]] viết nên bản "Tuyên ngôn của [[chủ nghĩa Cộng sản]]".<ref>Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 823-837.</ref> Vào năm [[1863]], ngọn lửa đấu tranh vì tự do lại bùng cháy tại [[Ba Lan]], nhưng bị Chính phủ [[Sa hoàng|Nga hoàng]] đàn áp.<ref>Norman Davies, ''Europe: a history'', trang 811</ref> [[Vương quốc Phổ]] hùng mạnh, với quân sĩ tinh nhuệ đã giành chiến thắng trong một loạt các cuộc chiến tranh và thống nhất tất cả các tiểu bang để gầy dựng nên [[Đế quốc Đức|Đế chế Đức]] vào năm [[1871]] dưới sự lãnh đạo của Hoàng đế [[Wilhelm I của Đức|Wilhelm I]] và Thủ tướng [[Otto von Bismarck]]. Năm 1871 cũng chứng kiến sự thống nhất của [[Ý]] từ các quốc gia nhỏ hơn. Các cải cách trong lĩnh vực xã hội và sau đó là kinh tế đã dần được thực hiện ở hầu hết các nước, bao gồm các luật đầu tiên quy định về sử dụng lao động trẻ em, hợp pháp hoá các [[công đoàn]], và bãi bỏ [[chế độ nô lệ]]. Ở Anh, Đạo luật Y tế Công cộng năm 1875 đã được thông qua, cải thiện đáng kể điều kiện sống ở nhiều thành phố của Anh. Bên cạnh cạnh tranh với nhau, các nước châu Âu trong thời gian này tiếp tục tích cực đi xâm chiếm thuộc địa. Với tiến bộ khoa học quân sự đạt được, họ càng có thế mạnh trong các cuộc chiến tranh xâm lược tại [[châu Á]], [[châu Phi]] và [[Mỹ Latinh|Mỹ Latin]]. Với tiền của bóc lột được tại các thuộc địa cũng như tích lũy được từ cuộc [[Cách mạng công nghiệp]], hình thành các đế chế hùng mạnh tại châu Âu, điển hình gồm Đế chế Habsburg hay là [[Đế quốc Áo-Hung|Đế chế Áo-Hung]], [[Đế quốc Nga|Đế chế Nga]], [[Đế quốc thực dân Pháp|Đế chế thuộc địa Pháp]], [[Đế quốc Anh|Đế chế Anh]], [[Đế quốc Hà Lan|Đế chế Hà Lan]].
Trong năm [[1904]] – [[1905]], châu Âu chứng kiến [[sự kiện]] khác thường: [[Đế quốc Nhật Bản]] đánh thắng [[Đế quốc Nga]] trong cuộc [[Chiến tranh Nga-Nhật|chiến tranh giữa hai nước]].<ref>Norman Davies, ''Europe: a history'', các trang 851-868.</ref> Trong khi đó, cuộc [[cách mạng Serbia]](1804) và [[Chiến tranh giành độc lập Hy Lạp|Chiến tranh giành độc lập của Hi Lạp]] (1821) đánh dấu sự kết thúc đối với quyền lực của [[Đế chế Ottoman]] tại [[Balkan]]s, mà đã kết thúc hẳn sau [[các cuộc chiến tranh Balkan]] trong 1912-1913. [[Chiến tranh thế giới thứ nhất]] diễn ra từ năm 1914 đến năm 1918. Nó bắt đầu khi Thái tử [[Franz Ferdinand]] của Áo bị ám sát bởi một người theo chủ nghĩa dân tộc Yugoslav tên là [[Gavrilo Princip]]. Hầu hết các quốc gia châu Âu đã bị lôi kéo vào cuộc chiến, gia nhập một trong hai [[Entente|phe Hiệp ước]] (Pháp, Bỉ, Serbia, Bồ Đào Nha, Nga, Vương quốc Anh, và sau đó là Ý, Hy Lạp, Romania và Hoa Kỳ) hoặc [[Liên minh Trung tâm|phe Trung tâm]] (Áo -Hungary, Đức, Bulgaria, và Đế chế Ottoman). Cuộc chiến đã khiến hơn 16 triệu dân thường và quân nhân chết. Biên giới các nước châu Âu vẫn trong tình trạng hiện nay khi cuộc [[Chiến tranh thế giới thứ nhất]] [[Hậu Thế Chiến I#Kết cục địa chính trị và kinh tế|kết thúc]]. Ở Nga đã xảy ra cuộc [[Cách mạng Nga]] vào năm 1917, lật đổ chế độ quân chủ Sa hoàng và thay thế nó với một nhà nước [[Cộng sản chủ nghĩa]]. Đế quốc Áo-Hungary và Đế chế Ottoman sụp đổ, chia tách thành các quốc gia riêng biệt. [[Hiệp ước Versailles]], chính thức chấm dứt [[Chiến tranh thế giới thứ nhất]] năm 1919, áp đặt các biện pháp trừng phạt nặng nề đối với nước Đức. Bất ổn kinh tế, một phần do các khoản nợ phát sinh trong [[Chiến tranh thế giới thứ nhất]] và 'các khoản vay' cho Đức, đã tàn phá nền kinh tế ở châu Âu vào cuối những năm 1920 và 1930. Điều này cùng với Sự sụp đổ của phố Wall năm 1929 đã dẫn tới cuộc [[Đại khủng hoảng]] trên toàn thế giới. Ảnh hưởng của cuộc khủng hoảng kinh tế, bất ổn xã hội và mối đe dọa của [[chủ nghĩa Cộng sản]], các [[Chủ nghĩa phát xít|phong trào phát xít]] đã phát triển khắp châu Âu, vào năm 1922, chính phủ phát xít một Đảng của [[Mussolini]] đã nắm quyền ở [[Ý]]. Năm 1933, [[Adolf Hitler]] lên nắm quyền lực ở Đức và trở thành lãnh tụ tối cao của [[Đức Quốc xã]], thiết lập chế độ độc tài phát xít và hướng tới mục tiêu xây dựng một nước [[Đại Đức]].

Đức tăng cường bành trướng, tái mở rộng và chiếm lại [[Saarland]] và [[Rhineland]] vào năm 1935 và 1936. Năm 1938, [[Áo]] được sáp nhập vào lãnh thổ Đức và trở thành một phần của Đức. Cuối năm đó, sau [[Hiệp định Munich]] đã được ký kết giữa [[Đức Quốc Xã|Đức]], [[Pháp]], [[Đế quốc Anh|Anh]] và [[Vương quốc Ý|Ý,]] Đức sáp nhập [[Sudetenland]], một phần của [[Tiệp Khắc]], nơi người Đức gốc định cư, và đầu năm 1939, Đức chiếm đóng toàn bộ [[Tiệp Khắc]]. Đức xâm chiếm [[Ba Lan]] vào ngày 1 tháng 9 năm 1939, khiến [[Pháp]] và [[Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland|Vương quốc Anh]] tuyên chiến với Đức vào ngày 3 tháng 9, bùng nổ [[Thế chiến thứ hai]]. Vào tháng 5 năm 1940, Đức [[Trận chiến nước Pháp|tấn công nước Pháp]] sau khi đã thôn tính [[Đan Mạch]], [[Na Uy]], [[Bỉ]], [[Hà Lan]], [[Luxembourg]]. Nước [[Pháp]] đầu hàng vào tháng 6 năm 1940. Vào tháng 8, Đức bắt đầu một chiến dịch ném bom nước [[Anh]], nhưng không thuyết phục được người Anh từ bỏ. [[Nam Tư]] và [[Hi Lạp]] cũng bị Đức chiếm đóng. Năm 1941, Đức xâm lược [[Liên Xô]] trong [[Chiến dịch Barbarossa]]. Sau [[trận Stalingrad]] vào năm 1943, cuộc tấn công của Đức tại Liên Xô đã trở thành một sự thất bại. [[Trận Kursk]], trận chiến xe tăng lớn nhất trong lịch sử, là cuộc tấn công lớn của Đức cuối cùng trên Mặt trận phía Đông. LIên Xô đẩy lùi quân Đức khỏi lãnh thổ của mình, giải phóng các nước Đông Âu và tiến quân vào Đức từ phía đông. Vào tháng 6 năm 1944, các lực lượng Anh và Mỹ đã đổ bộ lên miền bắc nước Pháp trong chiến dịch đổ bộ [[Trận Normandie|D-Day]], mở ra một mặt trận mới chống lại Đức, giải phóng các nước Tây Âu và tiến vào Đức từ phía tây. [[Berlin]] cuối cùng đã sụp đổ vào năm 1945, kết thúc chiến tranh thế giới thứ hai ở châu Âu. Hơn 40 triệu người ở châu Âu đã chết do hậu quả của [[Chiến tranh thế giới thứ hai|Chiến tranh Thế giới thứ II]] bao gồm từ 11 đến 17 triệu người đã thiệt mạng trong cuộc tàn sát [[Holocaust]].

Chiến tranh thế giới thứ nhất và đặc biệt là Chiến tranh thế giới thứ hai đã làm giảm vai trò của Châu Âu trong các vấn đề thế giới. Sau Thế chiến II, bản đồ châu Âu được vẽ lại tại Hội nghị Yalta và được chia thành hai khối, các nước Tây Âu [[tư bản chủ nghĩa]] và khối Đông Âu [[xã hội chủ nghĩa]]. Kể từ sau cuộc [[Chiến tranh thế giới thứ hai]] cho đến khi kết thúc tình trạng [[Chiến tranh Lạnh]], châu Âu đã ở trong tình trạng đối đầu giữa 2 khối đối lập nhau về chính trị và kinh tế: các nước [[chủ nghĩa Cộng sản|Cộng sản]] ở [[Đông Âu]] (chịu ảnh hưởng của Liên Xô) và các nước [[chủ nghĩa tư bản|tư bản]] ở [[Tây Âu]] (chịu ảnh hưởng của [[Hoa Kỳ]]). Cho đến cuối thé kỷ XX, hầu hết các thuộc địa châu Âu ở châu Á và châu Phi đều đã giành được độc lập. Vào năm [[1989]], một loạt các cuộc [[Sự sụp đổ của Liên Xô và Đông Âu|cách mạng]] diễn ra khiến cho [[đông Âu|khối xã hội chủ nghĩa Đông Âu]] sụp đổ. [[Bức tường Berlin]] bị phá bỏ và nước Đức được [[Tái thống nhất nước Đức|tái thống nhất]] vào năm 1990. Năm [[1991]], Liên Xô tan rã thành 15 nước Cộng hòa độc lập, chế độ Cộng sản chủ nghĩa trên toàn châu Âu bị tiêu diệt hoàn toàn.

Năm 1967, [[Cộng đồng Châu Âu]] đuơc thành lập, năm 1993 trở thành [[Liên minh Châu Âu]] (EU). EU đã thiết lập một [[Nghị viện châu Âu|quốc hội]], [[Tòa án Công lý Châu Âu|tòa án]] và [[Ngân hàng Trung ương Châu Âu|ngân hàng trung ương]], giới thiệu đồng [[euro]] như một đồng tiền thống nhất. Từ năm 2004 đến năm 2013, nhiều quốc gia Trung và Đông Âu đã bắt đầu tham gia, mở rộng EU tới quy mô hiện tại là 28 quốc gia châu Âu, một lần nữa biến châu Âu trở thành trung tâm chính trị và kinh tế của thế giới. Tuy nhiên, vào tháng 6 năm 2016, người dân [[Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland|Vương quốc Anh]], trong một cuộc trưng cầu dân ý đã bỏ phiếu rời khỏi [[Liên minh châu Âu]].

== Địa lý và phạm vi ==
{{Chính|Địa lý châu Âu}}
=== Vị trí địa lý ===
Về mặt [[địa lý]], châu Âu nằm trong [[đại lục]] rộng hơn là [[lục địa Á-Âu|lục địa Âu Á]]. Ranh giới của lục địa châu Âu với [[châu Á]] bắt đầu từ [[dãy núi Ural|dãy Ural]] ở [[Nga]] phía đông, đến đông nam thì không thống nhất, có thể coi là [[sông Ural]] hoặc [[sông Emba]]. Từ đó ranh giới này kéo đến [[biển Caspi]]a, sau đó đến [[Vùng lõm Kuma-Manych|sông Kuma và Manych]] hoặc dãy [[Kavkaz]], rồi kéo đến [[Biển Đen]]; [[bosphore|eo biển Bosporus]], [[biển Marmara]], và [[dardanéllia|eo biển Dardanelles]] chấm dứt ranh giới với châu Á. Biển [[Địa Trung Hải]] ở phía nam phân cách châu Âu với [[châu Phi]]. Ranh giới phía tây là [[Đại Tây Dương]], tuy thế [[Iceland]], nằm cách xa hẳn so với điểm gần nhất của châu Âu với [[châu Phi]] và [[châu Á]], cũng nằm trong châu Âu. Hiện tại việc xác định [[trung tâm địa lý châu Âu]] vẫn còn trong vòng tranh luận.[[Tập tin:Physical Map of Europe.jpg|phải|250px|nhỏ|Biên giới chính trị và địa lý của châu Âu không phải lúc nào cũng là một. Bản đồ địa lý và chính trị này cho thấy toàn bộ châu Âu đến tận dãy Ural]]

Trên thực tế, biên giới của châu Âu thông thường được xác định dựa trên các yếu tố chính trị, kinh tế, và văn hóa. Do vậy mà kích thước cũng như số lượng các nước của ''châu Âu'' sẽ khác nhau tùy theo định nghĩa. Hầu hết các nước trong châu Âu là thành viên của [[Hội đồng châu Âu]], ngoại trừ [[Belarus]], và [[Tòa Thánh]] ([[Thành Vatican]]).

Khái niệm ''lục địa'' châu Âu không thống nhất. Vì châu Âu không được bao bọc toàn bộ bởi biển cả nên nhiều người coi nó chỉ là bán đảo của [[lục địa Âu Á]]. Trong quá khứ, khái niệm [[lãnh thổ Kitô giáo]] được coi là quan trọng hơn cả đối với châu Âu.

Châu Âu được chia làm 4 khu vực: [[Bắc Âu]], [[Nam Âu]], [[Tây Âu]], [[Đông Âu]].

Trên thực tế, ''châu Âu'' ngày càng được dùng là cách gọi tắt để chỉ [[Liên minh châu Âu]] (EU) và các 27 thành viên hiện tại của nó. Một số nước châu Âu đang xin làm thành viên, số khác dự kiến cũng sẽ tiến hành thương lượng trong tương lai (xem [[Mở rộng Liên minh châu Âu]]).

=== Đặc điểm địa hình ===
Về mặt địa hình, châu Âu là nhóm các [[bán đảo]] kết nối với nhau. 2 bán đảo lớn nhất là châu Âu "lục địa" và bán đảo [[Scandinavia]] ở phía bắc, cách nhau bởi [[Biển Baltic]]. Ba bán đảo nhỏ hơn là ([[bán đảo Iberia|Iberia]], [[Ý]] và bán đảo [[Balkan]]) trải từ phía nam lục địa tới [[Địa Trung Hải]], biển tách châu Âu với [[châu Phi]]. Về phía đông, châu Âu lục địa trải rộng trông như miệng phễu tới tận biên giới với châu Á là [[dãy núi Ural|dãy Ural]].

[[Tập tin:Sentiero_del_Viandante_DSC_6340_(14020554463).jpg|thumb|Cảnh đẹp biểu tượng nhất của Hồ Como từ [[Sentiero del Viandante]] ở [[Lierna]] nhìn ra Bellagio]]

Bề mặt địa hình trong châu Âu khác nhau rất nhiều ngay trong một phạm vi tương đối nhỏ. Các khu vực phía nam địa hình chủ yếu là đồi núi, trong khi về phía bắc thì địa thế thấp dần từ các dãy [[Anpơ|Alps]], [[Pyrénées|Pyrene]] và [[Karpati]], qua các vùng đồi, rồi đến các đồng bằng rộng, thấp phía bắc, và khá rộng phía đông. Vùng đất thấp rộng lớn này được gọi là [[Đồng bằng Đông Âu|Đồng bằng Lớn Âu Châu]], và tâm của nó nằm tại [[Đồng bằng Bắc Đức]]. Một vùng đất cao hình vòng cung nằm ở biên giới biển phía tây bắc, bắt đầu từ [[quần đảo Anh]] phía tây và dọc theo trục cắt [[fjord]] có nhiều núi của [[Na Uy]].

Mô tả này đã được giản lược hóa. Các tiểu vùng như [[Bán đảo Iberia|Iberia]] và [[Ý]] có tính chất phức tạp riêng như chính châu Âu lục địa, nơi mà địa hình có nhiều cao nguyên, thung lũng sông và các lưu vực đã làm cho miêu tả địa hình chung phức tạp hơn. [[Iceland]] và [[quần đảo Anh]] là các trường hợp đặc biệt. [[Iceland]] là một vùng đất riêng ở vùng biển phía bắc được coi như nằm trong châu Âu, trong khi [[quần đảo Anh]] là vùng đất cao từng nối với lục địa cho đến khi địa hình đáy biển biến đổi đã tách chúng ra.

Do địa hình châu Âu có thể có một số tổng quát hóa nhất định nên cũng không ngạc nhiên lắm khi biết là trong lịch sử, vùng đất này là địa bàn cư trú của nhiều dân tộc tách biệt trên các vùng đất tách biệt mà ít có pha trộn.

== Hệ sinh thái ==
Có mặt bên cạnh những người làm nông nghiệp hàng nghìn năm nay, [[động vật]] cũng như [[thực vật]] của châu Âu bị các hoạt động của con người ảnh hưởng mạnh. Ngoại trừ [[Scandinavia]] và bắc [[Nga]], thì chỉ còn vài vùng trong châu Âu hầu như còn nguyên tình trạng hoang dã, không kể các vườn động thực vật nhân tạo.

=== Thảm thực vật chủ yếu ===
[[Thảm thực vật]] chủ yếu ở châu Âu là [[rừng]]. Điều kiện ở châu Âu rất thuận lợi cho [[rừng]] phát triển. Về phía bắc, [[Hải lưu Gulf Stream]] và [[Hải lưu Bắc Đại Tây Dương]] sưởi ấm lục địa này. Nam Âu thì có khí hậu ấm và ôn hòa. Vùng này thường có mưa rào mùa hè. Các dãy núi cũng ảnh hưởng tới các điều kiện phát triển sinh vật. Một số dãy ([[Anpơ|Alps]], [[Pyrénées|Pyrene]]) có hướng đông-tây nên tạo điều kiện cho gió mang một lượng nước rất lớn từ biển vào trong đất liền. Các dãy khác thì hướng nam-bắc (các dãy [[dãy Scandinavia|Scandinavia]], [[Dinaric Alps|Dinarides]], [[Karpati]], [[Apennin]]) và vì mưa chỉ đổ chủ yếu phía bên sườn núi hướng ra biển nên rừng rất phát triển về phía này, trong khi phía bên kia thì điều kiện kém thuận lợi hơn. Một số nơi trong châu Âu lục địa ít có [[thú nuôi]] trong một vài giai đoạn, và việc phá rừng cho sản xuất nông nghiệp đã ảnh hưởng đến hệ sinh thái động và thực vật nguyên thủy.

Khoảng 80 – 90% châu Âu từng được bao phủ bởi [[rừng]]. [[Rừng]] trải từ [[Địa Trung Hải]] đến tận [[Biển Bắc Cực]]. Mặc dù hơn nửa số [[rừng nguyên sinh]] của châu Âu biến mất qua hàng thế kỷ [[thực dân hóa]], châu Âu vẫn còn 25% số rừng của [[thế giới]] (rừng [[cây vân sam|vân sam]] (''spruce'') của [[Scandinavia]], rừng [[chi Thông|thông]] bạt ngàn ở [[Nga]], [[rừng nhiệt đới ẩm]] (''rainforest'') của [[Kavkaz]] và rừng [[cây sồi bần|sồi bần]] (''cork oak'') trong vùng [[Địa Trung Hải]]). Trong thời gian gần đây, việc phá rừng đã bị hạn chế rất nhiều và việc tái trồng rừng ngày càng nhiều. Tuy thế, trong hầu hết các trường hợp người ta thích trồng cây họ thông hơn là loại các cây rụng lá sớm nguyên thủy vì thông mọc nhanh hơn. Các trang trại và đồn điền chăn nuôi thiên về một loài trên một diện tích rộng lớn đã không tạo điều kiện thuận lợi cho các loài sinh vật khác nhau trong rừng châu Âu sinh trưởng. Lượng rừng nguyên sinh ở Tây Âu chỉ còn chừng hai đến ba phần trăm tổng số rừng (nếu tính cả Nga thì sẽ là năm đến mười phần trăm). Nước có tỉ lệ rừng bao phủ thấp nhất là [[Cộng hòa Ireland|Ireland]] (tám phần trăm), trong khi nước có nhiều rừng bao phủ nhất là [[Phần Lan]] (72 phần trăm).

Trong châu Âu "lục địa", rừng cây [[rụng lá sớm]] (''deciduous'') chiếm ưu thế. Các loài quan trọng nhất là [[sồi beech]], [[bulô]] (''birch'') và [[cây sồi|sồi]]. Về phía bắc, nơi rừng [[taiga]] sinh sôi, loài cây phổ biến nhất là bulô. Trong vùng Địa Trung Hải, người ta trồng nhiều [[cây olive]] là loại đặc biệt thích hợp với [[khí hậu]] khô cằn ở đây. Một loài phổ biến tại Nam Âu là [[cây bách]]. Rừng [[họ Thông|thông]] chiếm ưu thế ở các vùng cao hay khi lên phía bắc trong Nga và Scandinavia, và nhường lối cho [[đài nguyên|tundra]] khi đến gần Bắc Cực. Vùng Địa Trung Hải với khí hậu bán khô cằn thì có nhiều rừng rậm. Một dải lưỡi hẹp đông-tây của [[đồng cỏ|thảo nguyên]] Âu Á, trải dài về phía đông tại [[Ukraina]] và về phía nam tại [[Nga]] và kết thúc ở [[Hungary]] và đi qua [[Taiga|rừng taiga]] ở phía bắc.

=== Động vật ===
Việc đóng băng trong [[thời kỳ Băng hà]] gần đây nhất và sự hiện diện của con người đã ảnh hưởng tới sự phân bố của [[hệ động vật]] châu Âu. Về [[động vật]] thì nhiều khu vực của châu Âu, đa phần các loài động vật lớn và các loài [[bộ Ăn thịt|thú ăn thịt]] hàng đầu đã bị săn tới tuyệt chủng. Loài [[voi mamut có lông]] và [[bò rừng châu Âu]] (''aurochs'') đã tuyệt chủng trước cuối [[thời kỳ Đá Mới]]. Ngày nay, [[sói xám|chó sói]] ([[động vật ăn thịt|ăn thịt]]) và [[gấu]] ([[ăn tạp]]) đang bị đe dọa tuyệt chủng. Có thời những loài này có mặt trên khắp châu Âu. Tuy nhiên, việc phá rừng đã khiến các loài này mất dần. Vào thời [[Trung Cổ]] thì môi trường sống của các loài [[gấu]] chỉ còn trong các vùng đồi núi khó đến với rừng rậm bao phủ. Ngày nay, gấu nâu sống chủ yếu trong bán đảo [[Balkan]]s, ở [[Bắc Âu]] và [[Nga]]; một số nhỏ cũng còn ở một số nước châu Âu ([[Áo]], Pyrene, v.v.), tuy thế tại những nơi này số lượng gấu nâu bị phân tán và cho ra rìa vì môi trường sống của chúng bị phá hoại. Ở cực bắc châu Âu, có thể thấy [[gấu trắng Bắc Cực|gấu bắc cực]]. [[Sói xám|Chó sói]] là loài phổ biến thứ hai ở châu Âu sau gấu nâu cũng được tìm thấy chủ yếu tại [[Đông Âu]] và vùng Balkans.

Các loài ăn thịt quan trọng ở châu Âu là [[mèo rừng Âu Á]] (''Eurasian lynx''), [[mèo hoang]] châu Âu, [[cáo]] (đặc biệt là [[cáo đỏ]]), [[chó rừng]] (''jackal'') và các loài [[chồn marten]], [[nhím Âu]], các loại rắn ([[rắn viper]], [[rắn cỏ]]...), các loài chim ([[chim cú|cú]], [[diều hâu]] và các loài [[chim săn mồi]]).

Các [[loài ăn cỏ]] quan trọng ở châu Âu là [[ốc sên]], các [[loài lưỡng cư]], [[cá]], các loại [[chim]], các loại [[lớp Thú|động vật có vú]], như các [[loài gặm nhấm]], [[họ Hươu nai|hươu]], [[mang (thú)|hoẵng]] (''roe deer''), [[lợn rừng]], cũng như [[con marmot]], [[dê rừng vùng Alps]] (''steinbock''), [[sơn dương Sumatra|sơn dương]] (''chamois'') là những loài sống trong núi.

Động vật biển cũng đóng vai trò quan trọng trong hệ động thực vật châu Âu. Thực vật biển chủ yếu là [[tảo đơn bào trôi nổi]] (''phytoplankton''). Các loài động vật quan trọng sống trong môi trường biển châu Âu là [[giáp xác trôi nổi]] (''zooplankton''), [[động vật thân mềm]] (''molluscs''), [[động vật da gai]] (''echinoderms''), các loài [[tôm]], [[bộ Mực ống|mực ống]] và [[bạch tuộc]], các loại cá, [[cá heo]], và [[cá mập]].

Một số loài sống trong [[hang]] như [[proteus]] và [[bộ Dơi|dơi]]

= Dân cư =
Đa số người châu Âu định cư ở đây trước hoặc trong [[thời kỳ Băng hà]] cuối cùng cách đây khoảng 10.000 năm. [[Người Neanderthal]] và [[người hiện đại]] sống chung với nhau ít vào một giai đoạn nào đó của thời kỳ này. Việc xây dựng các con đường La Mã đã [[lai giống|pha trộn]] các [[di truyền học|giống]] người châu Âu bản địa.

Từ thời xa xưa, con người ở đây có sự phát triển vượt bậc, biết chế tạo cũng như phát minh nhiều thứ để phục vụ cho đời sống. Khi sang [[Thế kỷ 20|thế kỷ XX]], số dân châu Âu là hơn 600 triệu người, nhưng hiện nay số dân đang vào giai đoạn giảm dần vì các nhân tố xã hội khác nhau.

Trong năm [[2016]], dân số của châu Âu ước tính là 741 triệu người theo [[Triển vọng Dân số Thế giới]], chỉ bằng 1/9 dân số toàn cầu. 1 thế kỷ trước, dân số châu Âu chiếm gần 1/4 dân số thế giới <ref name="World Population Growth, 1950–2050">[http://www.prb.org/Educators/TeachersGuides/HumanPopulation/PopulationGrowth.aspx?p=1 World Population Growth, 1950–2050]. Population Reference Bureau. {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20130722202806/http://www.prb.org/Educators/TeachersGuides/HumanPopulation/PopulationGrowth.aspx?p=1 |date=ngày 22 tháng 7 năm 2013 }}</ref>. Dân số châu Âu đã tăng trưởng nhanh trong thế kỷ qua, nhưng ở các khu vực khác trên thế giới (đặc biệt là [[châu Phi]] và [[châu Á]]) dân số đã tăng nhanh hơn rất nhiều <ref name="UNPP 2006">{{Chú thích web|url=http://esa.un.org/unpp |tiêu đề=World Population Prospects: The 2006 Revision Population Database |nhà xuất bản=UN&nbsp;— Department of Economic and Social Affairs |ngày truy cập=ngày 10 tháng 6 năm 2008 |url-status=dead |url lưu trữ=https://web.archive.org/web/20100107202528/http://esa.un.org/unpp |ngày lưu trữ=ngày 7 tháng 1 năm 2010 }}</ref>. Trong số các châu lục, châu Âu có mật độ dân số tương đối cao, chỉ đứng sau châu Á. [[Monaco]] là nước có mật độ dân số cao nhất thế giới.

Châu Âu là nơi có số lượng người nhập cư nhiều nhất trên toàn cầu với 70,6 triệu người, báo cáo của [[Tổ chức Di trú Quốc tế|IOM]] cho biết <ref>"[http://www.foxnews.com/wires/2008Dec02/0,4670,EUWorldMigrationReport,00.html Rich world needs more foreign workers: report] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160120205059/http://www.foxnews.com/wires/2008Dec02/0%2C4670%2CEUWorldMigrationReport%2C00.html |date=ngày 20 tháng 1 năm 2016 }}", FOXNews.com. ngày 2 tháng 12 năm 2008.</ref>.

==Chính trị==

Bản đồ chính trị của châu Âu có nguồn gốc đáng kể từ việc tổ chức lại châu Âu sau [[Các cuộc chiến tranh của Napoléon|Chiến tranh Napoléon]] năm [[1815]]. Hình thức phổ biến của các chính phủ ở châu Âu là [[dân chủ nghị viện]], trong hầu hết các trường hợp dưới hình thức Cộng hòa; 11 quốc gia của châu Âu hiện nay là những nền [[Quân chủ lập hiến]].

Chính trị châu Âu hiện đại chịu sự chi phối mạnh mẽ bởi [[Liên minh châu Âu]], kể từ sự sụp đổ của Bức màn sắt và sự sụp đổ của các quốc gia Cộng sản. Sau khi kết thúc [[Chiến tranh Lạnh]], [[Liên minh châu Âu|EU]] mở rộng về phía đông, bao gồm kết nạp thêm các nước Cộng sản cũ. Tính đến năm 2017, EU có 28 quốc gia thành viên.

==Kinh tế==

Nền kinh tế của châu Âu hiện là lớn nhất trong số các châu lục trên Trái Đất. Cũng như các châu lục khác, châu Âu có sự phân hóa lớn về sự giàu có giữa các quốc gia của nó. Các nước phát triển có tập trung ở [[Tây Âu]] và [[Bắc Âu]]; một số nền kinh tế Trung và Đông Âu vẫn đang nổi lên từ sự sụp đổ của [[Liên Xô]] và sự sụp đổ của [[Cộng hòa Liên bang Xã hội chủ nghĩa Nam Tư|Nam Tư]].

Châu Âu trong năm [[2010]] có [[GDP]] danh nghĩa là 19.920 tỷ đô la (chiếm 30,2% của thế giới). Nền kinh tế lớn nhất châu Âu là [[Đức]], có GDP danh nghĩa đứng thứ 4 toàn cầu, và đứng thứ 5 nếu tính theo sức mua tương đương; nền kinh tế đứng thứ 2 là [[Vương quốc Anh]], xếp thứ 5 toàn cầu theo GDP danh nghĩa và xếp thứ 6 theo sức mua tương đương. Tiếp theo là [[Pháp]], xếp hạng thứ 6 trên toàn cầu theo GDP danh nghĩa, tiếp theo là [[Ý]], đứng thứ 7 trên toàn cầu về GDP danh nghĩa, tiếp theo là [[Nga]] xếp thứ 10 trên toàn cầu về GDP danh nghĩa, sau đó là [[Tây Ban Nha]] xếp hạng thứ 13 trên toàn cầu về GDP danh nghĩa <ref>{{Chú thích web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2195rank.html |tiêu đề=List of countries by GDP (Official Exchange Rate) – CIA World Factbook |nhà xuất bản=Cia.gov |ngày tháng= |ngày truy cập=ngày 26 tháng 4 năm 2011 |archive-date = ngày 2 tháng 4 năm 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150402140557/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2195rank.html |url-status=dead }}</ref>.

==Danh sách các quốc gia độc lập==
[[Tập tin:Europe political map.png|nhỏ|giữa|500px|Theo bản đồ đường biên giới châu lục, lục địa châu Âu có màu xanh lá cây]]
{{Multicol}}
* {{Lá cờ|Albania}}
* {{Lá cờ|Andorra}}
* {{Lá cờ|Áo}}
* {{Lá cờ|Belarus}}
* {{Lá cờ|Bỉ}}
* {{Lá cờ|Bồ Đào Nha}}
*{{Lá cờ|Bosnia và Herzegovina}}
* {{Lá cờ|Bulgaria}}
* {{Lá cờ|Croatia}}
* {{Lá cờ|Cộng hòa Séc}}
* {{Lá cờ|Đan Mạch}}
* {{Lá cờ|Estonia}}
{{Multicol-break}} 
* {{Lá cờ|Phần Lan}}
* {{Lá cờ|Pháp|1794}}
* {{Lá cờ|Đức}}
* {{Lá cờ|Hy Lạp}}
* {{Lá cờ|Hungary}}
* {{Lá cờ|Iceland}}
* {{Lá cờ|Cộng hòa Ireland}}
* {{Lá cờ|Ý}}
* {{Lá cờ|Kosovo}}
* {{Lá cờ|Latvia}}
* {{Lá cờ|Liechtenstein}}
* {{Lá cờ|Litva}}
{{Multicol-break}}
* {{Lá cờ|Luxembourg}}
* {{Lá cờ|Malta}}
* {{Lá cờ|Moldova}}
* {{Lá cờ|Monaco}}
* {{Lá cờ|Montenegro}}
* {{Lá cờ|Hà Lan}}
* {{Lá cờ|Bắc Macedonia}}
* {{Lá cờ|Na Uy}}
* {{Lá cờ|Ba Lan}}
* {{Lá cờ|România}}
* {{Lá cờ|Nga}}
{{Multicol-break}}
* {{Lá cờ|San Marino}}
* {{Lá cờ|Serbia}}
* {{Lá cờ|Slovakia}}
* {{Lá cờ|Slovenia}}
* {{Lá cờ|Tây Ban Nha}}
* {{Lá cờ|Thụy Điển}}
* {{Lá cờ|Thụy Sĩ}}
* {{Lá cờ|Vương quốc Anh}}
* {{Lá cờ|Ukraina}}
* {{Lá cờ|Thành Vatican}}
{{Multicol-end}}
<sup>1,2,3</sup> [[Armenia]], [[Azerbaijan]] và [[Gruzia]] nằm một phần trong châu Âu theo định nghĩa thông thường coi đỉnh của [[Dãy núi Kavkaz|Caucasus]] là biên giới với châu Á.<br /><sup>4</sup> Lãnh thổ châu Âu của [[Kazakhstan]] bao gồm một phần tây dãy Ural và sông Emba.<br /><sup>5</sup> Phần lãnh thổ của [[Nga]] nằm phía tây dãy Ural được coi là trong châu Âu.<br /><sup>6</sup> [[Cộng hòa Síp|Síp]] có thể coi là một phần của châu Âu hoặc Tây Nam Á, nước này có quan hệ mật thiết với châu Âu về mặt lịch sử và văn hoá.<br /><sup>7</sup> Lãnh thổ [[Thổ Nhĩ Kỳ]] ở châu Âu bao gồm lãnh thổ về phía tây và bắc của eo biển [[Bosporus]] và Dardanelles.

[[Dòng Chiến sĩ Toàn quyền Malta]]: Một quốc gia được quốc tế công nhận nhưng không có lãnh thổ, sở hữu các bất động sản tại châu Âu.

=== Các lãnh thổ phụ thuộc ===
Các lãnh thổ châu Âu liệt kê dưới đây được công nhận là có văn hóa và địa lý xác định. Đa phần đều có 1 mức độ tự trị nhất định. Phần trong ngoặc giải thích tình trạng phụ thuộc của mỗi lãnh thổ.
* [[Quần đảo Faroe]] (quốc gia tự trị của [[Đan Mạch]]).
* [[Gibraltar]] (lãnh thổ hải ngoại của [[Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland|Vương quốc Anh]]).
* [[Guernsey]] (lãnh thổ phụ thuộc của hoàng gia [[Anh]]).
* [[Jersey]] (phụ thuộc vương miện [[Anh]]).
* [[Đảo Man]] (phụ thuộc hoàng gia [[Anh]]).
* [[Svalbard]] (khu tự trị của [[Na Uy]]).
* [[Akrotiri và Dhekelia]] (vùng quân sự của Vương quốc Anh trên đảo Síp).
* [[Åland]] (vùng tự trị của Phần Lan).

Lưu ý: Đây không phải là danh sách đầy đủ các lãnh thổ phụ thuộc các nước trong châu Âu. Các lãnh thổ phụ thuộc trên các lục địa khác không được liệt kê ở đây.

=== Các lãnh thổ tự ly khai ===
Đây là các lãnh thổ đòi tách khỏi các quốc gia độc lập. Các vùng lãnh thổ này đã tuyên bố và giành được độc lập [[de facto|chính thức trên thực tế]] (''de facto''), nhưng không được các quốc gia mà nó thuộc trước đó hoặc chỉ được một vài quốc gia độc lập khác công nhận [[de jure|chính thức theo luật]] (''de jure'').
* [[Abkhazia]] (tách ra từ Gruzia)
* [[Cộng hòa Artsakh|Artsakh]] (về mặt địa lý nằm tại châu Á; được Armenia công nhận; tách ra từ Azerbaijan)	
* [[Nam Ossetia]] (tách ra từ Gruzia)
* [[Transnistria]] (tách ra từ Moldova)
* [[Cộng hòa Krym|Crimea]] (tách ra từ Ukraine), đã sáp nhập vào Nga.
* Thành phố [[Sevastopol]] trên bán đảo Crimea (tách ra từ Ukraine), đã sáp nhập vào Nga.
* Cộng hòa Thổ Nhĩ Kỳ [[Bắc Síp]] (tách ra từ Síp)
* [[Cộng hòa Nhân dân Donetsk]] (tách ra từ Ukraine)
* [[Cộng hòa Nhân dân Lugansk]] (tách ra từ Ukraine)

=== Lãnh thổ dưới sự quản lý của Liên Hợp Quốc ===
* [[Kosovo|Kosovo và Metohia]] (tỉnh của [[Serbia]])

== Các vùng ngôn ngữ và văn hóa trong châu Âu ==
Sự phân chia thành các vùng văn hóa và ngôn ngữ trong châu Âu ít mang tính chủ quan hơn là phân chia về mặt địa lý vì nó thể hiện mối liên hệ về văn hóa của con người ở đây. Có thể chia ra làm 3 nhóm chính là:

===Châu Âu German ===
Châu Âu German là nơi sử dụng [[nhóm ngôn ngữ German|các ngôn ngữ German]]. Khu vực này gần như tương ứng với Tây Bắc châu Âu và một số phần của [[Trung Âu]]. Tôn giáo chính trong khu vực này là [[Tin Lành|đạo Tin Lành]], mặc dù cũng có một số vùng miền trong đó đa phần dân chúng theo [[Giáo hội Công giáo Rôma|Công giáo]] (đặc biệt là Áo). Khu vực này bao gồm các nước: [[Vương quốc Anh]], [[Iceland]], [[Đức]], [[Áo]], [[Hà Lan]], [[Đan Mạch]], [[Thụy Điển]], [[Na Uy]], [[Luxembourg]], [[Liechtenstein]], [[quần đảo Faroe]], vùng [[Thụy Sĩ]] nói tiếng Đức, [[Vlaanderen|vùng Vlaanderen thuộc Bỉ]], [[Phần Lan nói tiếng Thụy Điển|vùng nói tiếng Thụy Điển thuộc Phần Lan]], [[khu tự trị của Phần Lan|khu tự trị]] của [[Phần Lan]], và vùng [[Nam Tyrol]] thuộc [[Ý]].

===Châu Âu Latinh ===
Châu Âu Latinh là nơi nói [[nhóm ngôn ngữ Rôman|các ngôn ngữ Rôman]]. Khu vực này gần như tương ứng với Tây Nam châu Âu, ngoại trừ Romania và Moldova nằm ở Đông Âu. Đa phần khu vực này theo [[Công giáo]], ngoài trừ [[România]] và [[Moldova]]. Khu vực này bao gồm các nước: [[Ý]], [[Tây Ban Nha]], [[Bồ Đào Nha]], [[Pháp]], [[România]], [[Moldova]], vùng Bỉ nói [[tiếng Pháp]] và vùng Thụy Sĩ nói tiếng Pháp, cũng như vùng Thụy Sĩ nói [[tiếng Ý]] và [[tiếng Romansh]].

===Châu Âu Slavơ ===
Châu Âu Slavơ là nơi nói [[ngữ tộc Slav|các ngôn ngữ Slavơ]]. Khu vực này gần như tương ứng với Trung và Đông Âu. Tôn giáo chính là [[Chính thống giáo Đông phương|Chính thống giáo]] và [[Công giáo]], cũng như cả [[Hồi giáo]]. Khu vực này gồm các nước: [[Ukraina]], [[Ba Lan]], [[Nga]], [[Belarus]], [[Cộng hòa Séc]], [[Slovakia]], [[Slovenia]], [[Bosna và Hercegovina]], [[Croatia]], [[Serbia]], [[Montenegro]], [[Bắc Macedonia|Cộng hòa Macedonia]], [[Bulgaria]].

=== Các nhóm khác ===
Ngoài 3 nhóm chính kể trên còn có:
* Các khu vực gốc Celt: [[Scotland]], [[Wales]], [[Bắc Ireland]], [[Cornwall]] (nằm trong [[Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland]]); [[đảo Man]] ([[Phụ thuộc Vương miện|phụ thuộc Vương miện Anh]]); [[Cộng hòa Ireland|Ireland]]; [[Bretagne]] (nằm trong [[Pháp]]). Đây là các nước và vùng đã hoặc đang nói [[ngữ tộc Celt|các thứ tiếng Celt]], đồng thời có chung một văn hóa ở góc độ nào đó (xem [[Phong trào toàn Celt]]). [[Galicia (Tây Ban Nha)]] (nằm trong [[Tây Ban Nha]]) cũng được một số người coi là một vùng Celt, nơi mà ngôn ngữ gốc Celt của họ đã biến mất cách đây vài trăm năm.
* [[Hy Lạp]] nói [[tiếng Hy Lạp]] (cũng có thể tính cả cộng đồng [[người Hy Lạp tại Síp]]), [[Albania]] nói [[tiếng Albania]] và [[Armenia]] nói [[tiếng Armenia]]. 3 ngôn ngữ này tạo thành ba nhánh riêng trong ngữ hệ Ấn-Âu. Tuy nhiên, Hy Lạp có thể xếp vào các nước Latinh do liên hệ địa lý và văn hóa với [[Địa Trung Hải|khu vực Địa Trung Hải]], hoặc xếp vào nhóm [[Chính thống giáo Đông phương|Chính thống giáo]] Slavơ vì đa phần người dân theo Chính thống giáo.
*[[Ibero-Caucasus]], một nhóm bao gồm các sắc dân thiểu số trong khắp vùng [[Kavkaz]] (cả bắc và nam). [[Nhóm ngôn ngữ Ibero-Caucasus]] không thuộc [[hệ ngôn ngữ Ấn-Âu]]. Nhóm này bao gồm các sắc dân [[người Gruzia|Gruzia]], [[người Abkhaz|Abkhaz]], [[người Chechen|Chechen]], [[người Balkar|Balkar]] và một số các sắc dân nhỏ khác trong vùng [[Kavkaz]].
* [[Hungary]] nói [[tiếng Hungary|tiếng Magyar]], một ngôn ngữ có liên hệ với [[tiếng Phần Lan]] và [[tiếng Estonia]]. Do vị trí địa lý của nó, [[Hungary]] được xếp vào các nước Trung và Đông Âu.
* [[Phần Lan]] và [[Estonia]] do vị trí địa lý nên được xếp vào các nước [[Bắc Âu]] mặc dù có ngôn ngữ cùng thuộc [[ngữ hệ Ural]] với [[tiếng Hungary]] (tuy không chặt).

== Xem thêm ==
=== Đặc điểm chính của châu Âu ===
* [[Văn hóa châu Âu]]
* [[Kinh tế châu Âu]]
* [[Địa lý châu Âu]]
* [[Lịch sử châu Âu]]
* [[Chính trị châu Âu]]
* [[Giao thông châu Âu]]
* [[Khu vực đồng Euro|Eurozone]]
* [[Liên minh châu Âu]]
* [[Euroregion]]
* [[Europi]]um

=== Danh sách và bảng biểu ===
* '''Con người'''
** [[Diện tích và số dân các nước châu Âu]]
** [[Thống kê Liên minh châu Âu]]
** [[Khu vực đô thị châu Âu lớn nhất|Các khu vực đô thị đông dân nhất của châu Âu]]
** [[Khu vực đô thị Liên minh châu Âu lớn nhất|Các khu vực đô thị đông dân nhất của Liên minh châu Âu]]
* '''Kinh tế'''
** [[Danh sách các quốc gia châu Âu theo GDP danh nghĩa 2012]]
** [[Danh sách các quốc gia châu Âu theo nội tệ]]
** [[Kinh tế Liên minh châu Âu]]
** [[Xếp hạng tài chính và xã hội các nước châu Âu]]
** [[Các nước châu Âu theo GDP|GDP các nước châu Âu]]
* '''Chính trị'''
** [[Tên các thành phố châu Âu trong nhiều ngôn ngữ khác nhau|Tên các thành phố châu Âu]]
** [[Ngày độc lập của các nước châu Âu]]
** [[Các tổ chức quốc tế trong châu Âu]] (bảng thành viên)
* '''Khác'''
** [[Các chủ đề về châu Âu]]
** [[Danh sách các quốc gia châu Âu theo diện tích]]
** [[Danh sách các quốc gia châu Âu theo ngôn ngữ chính thức]]
** [[Danh sách các quốc gia và vùng lãnh thổ châu Âu theo tỉ lệ mặt nước]]
** [[Danh sách các quốc gia châu Âu theo chiều dài đường bờ biển]]

== Ghi chú ==
{{tham khảo|30em}}

== Liên kết ngoài ==
{{Commonscat|Satellite pictures of Europe}}
{{wikinews|Thể loại:Châu Âu}}
{{wikivoyage}}
* [http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/NewImages/images.php3?img_id=13266 châu Âu về đêm] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080921223939/http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/NewImages/images.php3?img_id=13266 |date = ngày 21 tháng 9 năm 2008}} nhìn từ [[NASA Earth Observatory]]
* [http://www.geog.tamu.edu/~prout/GVmidtermTwo.html Các vùng của châu Âu] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050403105702/http://www.geog.tamu.edu/~prout/GVmidtermTwo.html |date = ngày 3 tháng 4 năm 2005}}

{{Châu lục}}
{{Châu Âu}}
{{Kiểm soát tính nhất quán}}

[[Thể loại:Châu Âu| ]]
[[Thể loại:Lục địa|Âu]]
[[Thể loại:Bán đảo châu Á]]

Các bản mẫu dùng trong trang này:

Bản mẫu:1000 bài cơ bản (xem mã nguồn) (bị khóa hạn chế sửa đổi)
Bản mẫu:Ambox (xem mã nguồn) (hạn chế cho thành viên xác nhận mở rộng)
Bản mẫu:Châu lục (sửa đổi)
Bản mẫu:Châu Âu (sửa đổi)
Bản mẫu:Chính (xem mã nguồn) (bị khóa)
Bản mẫu:Chú thích sách (xem mã nguồn) (bị khóa)
Bản mẫu:Chú thích web (xem mã nguồn) (bị khóa)
Bản mẫu:Cleanup (sửa đổi)
Bản mẫu:Column-width (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:Commons (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:Commonscat (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Albania (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Andorra (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Ba Lan (xem mã nguồn) (bị khóa hạn chế sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Belarus (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Bosna và Hercegovina (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Bosnia và Herzegovina (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Bulgaria (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Bắc Macedonia (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Bỉ (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Bồ Đào Nha (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Croatia (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Cộng hòa Ireland (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Cộng hòa Séc (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Estonia (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Hungary (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Hy Lạp (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Hà Lan (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Iceland (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Kosovo (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Latvia (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Liechtenstein (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Litva (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Luxembourg (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Malta (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Moldova (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Monaco (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Montenegro (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Na Uy (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Nga (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Pháp (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Phần Lan (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data România (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data San Marino (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Serbia (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Slovakia (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Slovenia (xem mã nguồn) (bị khóa hạn chế sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Thành Vatican (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Thụy Sĩ (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Thụy Điển (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Tây Ban Nha (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Ukraina (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data United Kingdom (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Vương quốc Anh (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Áo (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Ý (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Đan Mạch (sửa đổi)
Bản mẫu:Country data Đức (sửa đổi)
Bản mẫu:Cref (sửa đổi)
Bản mẫu:Cần dọn dẹp (xem mã nguồn) (bị khóa hạn chế sửa đổi)
Bản mẫu:Dablink (sửa đổi)
Bản mẫu:Dự án liên quan (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:EditAtWikidata (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:Greater color contrast ratio (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:Hatnote (xem mã nguồn) (bị khóa)
Bản mẫu:Hlist (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:Hlist/styles.css (sửa đổi)
Bản mẫu:Hình trên cùng góc phải (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:Hộp bên (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:Hộp thông báo (xem mã nguồn) (bị khóa)
Bản mẫu:Hộp thông tin (xem mã nguồn) (bị khóa)
Bản mẫu:Hộp thông tin lục địa (sửa đổi)
Bản mẫu:Hộp điều hướng (xem mã nguồn) (bị khóa)
Bản mẫu:Icon (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:If then show (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:Image label (sửa đổi)
Bản mẫu:Image label begin (sửa đổi)
Bản mẫu:Image label end (sửa đổi)
Bản mẫu:Image label small (sửa đổi)
Bản mẫu:Infobox Continent (sửa đổi)
Bản mẫu:Kiểm soát tính nhất quán (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:Lang-en (sửa đổi)
Bản mẫu:Lang-la (sửa đổi)
Bản mẫu:Larger (sửa đổi)
Bản mẫu:Legend (sửa đổi)
Bản mẫu:Legend/styles.css (sửa đổi)
Bản mẫu:Longitem (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:Lá cờ (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:Lá cờ/core (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:Lục địa (sửa đổi)
Bản mẫu:Main other (xem mã nguồn) (bị khóa)
Bản mẫu:Multicol (sửa đổi)
Bản mẫu:Multicol-break (sửa đổi)
Bản mẫu:Multicol-end (sửa đổi)
Bản mẫu:Navbox (xem mã nguồn) (bị khóa)
Bản mẫu:Navbox subgroup (xem mã nguồn) (bị khóa)
Bản mẫu:Navbox with columns (xem mã nguồn) (bị khóa)
Bản mẫu:Plainlist/styles.css (sửa đổi)
Bản mẫu:Resize (xem mã nguồn) (hạn chế cho thành viên xác nhận mở rộng)
Bản mẫu:Switcher (sửa đổi)
Bản mẫu:Template other (xem mã nguồn) (bị khóa)
Bản mẫu:Tham khảo (xem mã nguồn) (bị khóa)
Bản mẫu:Tham khảo/styles.css (sửa đổi)
Bản mẫu:Thể loại Commons (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:Top icon (xem mã nguồn) (hạn chế cho thành viên xác nhận mở rộng)
Bản mẫu:Webarchive (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Bản mẫu:Wikinews (sửa đổi)
Bản mẫu:Wikivoyage (sửa đổi)
Bản mẫu:Xử lý thể loại (xem mã nguồn) (bị khóa)
Mô đun:Arguments (xem mã nguồn) (bị khóa)
Mô đun:Authority control (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Category handler (xem mã nguồn) (bị khóa)
Mô đun:Category handler/blacklist (xem mã nguồn) (bị khóa)
Mô đun:Category handler/config (xem mã nguồn) (bị khóa)
Mô đun:Category handler/data (xem mã nguồn) (bị khóa)
Mô đun:Category handler/shared (xem mã nguồn) (bị khóa)
Mô đun:Check for unknown parameters (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Citation/CS1 (xem mã nguồn) (bị khóa)
Mô đun:Citation/CS1/COinS (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Citation/CS1/Configuration (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Citation/CS1/Date validation (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Citation/CS1/Identifiers (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Citation/CS1/Utilities (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Citation/CS1/Whitelist (xem mã nguồn) (bị khóa)
Mô đun:Citation/CS1/styles.css (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Color contrast (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Color contrast/colors (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:EditAtWikidata (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Hatnote (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Hatnote list (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:I18n (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Icon (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Icon/data (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Infobox (xem mã nguồn) (bị khóa)
Mô đun:InfoboxImage (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Lang (xem mã nguồn) (bị khóa)
Mô đun:Lang/ISO 639 synonyms (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Lang/data (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Language/data/ISO 639-3 (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Language/data/iana languages (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Language/data/iana regions (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Language/data/iana scripts (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Language/data/iana suppressed scripts (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Language/data/iana variants (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Language/data/wp languages (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Language/name/data (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:List (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Main (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Message box (xem mã nguồn) (bị khóa)
Mô đun:Message box/configuration (xem mã nguồn) (bị khóa)
Mô đun:Namespace detect/config (xem mã nguồn) (bị khóa)
Mô đun:Namespace detect/data (xem mã nguồn) (bị khóa)
Mô đun:Navbar (xem mã nguồn) (bị khóa)
Mô đun:Navbox (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Navbox/configuration (sửa đổi)
Mô đun:Navbox/styles.css (sửa đổi)
Mô đun:ResolveEntityId (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Side box (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Side box/styles.css (sửa đổi)
Mô đun:TableTools (xem mã nguồn) (bị khóa)
Mô đun:Unsubst (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Webarchive (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Webarchive/data (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:WikidataIB (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:WikidataIB/i18n (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:WikidataIB/nolinks (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:WikidataIB/titleformats (xem mã nguồn) (hạn chế cho phép kỹ thuật viên bản mẫu sửa đổi)
Mô đun:Yesno (xem mã nguồn) (bị khóa)

Trở lại Châu Âu.

Lấy từ “https://vi.wikipedia.org/wiki/Châu_Âu”