Vhufa

Muri uyu u no vhidzwa upfi “big tree” ndi munwe wa miri mihulwanesa Afrika wa dovha wa vha wa vhuraru lifhasini lothe nga vhuphara nga u hula hawo. Musi u tshi kalwa muelo wao u vha mithara dza fuina thanu ngeno hu na khumbulelo ya uri vhukale hawo ndi vhukati ha minwaha ya zwigidi zwiraru na madana mitanu na zwigidi zwitanu. Miri ya mivhuyu yo fhambana na minwe miri, Ngauri matanda ayo ha ngo khwatha, miri iyi i dovha hafhu ya nga ndi raba. Mivhuyu ndi minwe ya miri ire na maanda a uri i dovhe i aluwe arali yo tshinyadzwa nga dzindou na dzinwe phukha. Zwa zwino ri kho amba muri uyu wowa. Ngainwe ndila ringari muri uyu a u tsheho. Hoto sa dzina na divha zwa kale ya uri hovha huna muri muhulwane sa wo no u.

Venda ndi shango la madaka na madamu mahulu. Afha Thathe ndi hone-hone tshivhindini tsha lunako tsha shango ili la Vhavenda. Madaka aya madala a wanala ndilani ya R523 vhukati ha Thohoyandou na Nzhelele. Dakani ili hu wanala fhethu hu no limiwa tie, fhethu ha zwifho, Mahovhohovhoni a Phiphidi, damu la Mukumbani khathihi na dzivha Fundudzi. Miri iyi mihulu ino wanala afha Thathe i vhonala yokhwatha.

Vhaambi vhari afha zwifhoni, a hu tendelwi uri hu tshimbile muthu munwe na munwe a si wa hanengei zwifhoni. Hu tendiwa uri afha fhethu hu dzhena vhathu vha ha Thathe fhedzi vhunga hu hone hune vha vhulunga hone mahosi avho. Hupfi vho Nethathe vho vha vhe khosi ya ndeme vhukuma nahone vha tshi lovha muya wavho wo mbo di shavhela kha ndau tshena ine ya tshimbila tshimbila afha dakani ili i tshi linda vhulalo ha khosi iyi.

Dzata ndi mudi we Dimbanyika khosi ya Vhavenda a di fhatela wone musi a tshi da u dzula kha shango ili la Venda. Afha ho vha ho fhatwa nga matombo ano pfi mbaba. A ya matombo ha wanali kha lino la Afurika Tshipembe. Aya matombo ndi one o itaho mudi wa Dzata uri u fhambane na minwe midi yeya vha i tshi wanala kha lino.

Nga tshifhinga tsha khosi Thohoyandou, o do ruma vhathu uri vhayo hwala matombo ngei Vhukalanga. Mutsheto uyu wo vha wo fhatwa u fana na Dzata ha ngei Zimbagwe. Na namusi hu tshe ho sala mashubi a u sumbedza nzulele ya musanda uyu.

Namusi uyu musanda wa kale wa Vhavenda kana Dzata hu khou bveledzwa nahone arali vha tshi toda u hu dalela vha nga fara ndila ya R523 ire vhukati ha Thohoyandou na Makhado.

Haya ndi mashango mavhili ane a wanala kha la venda. Vhupo u vhu vhuwanala kha bada ya R523 vhukovhela ha venda. Vhupo u vhu huna mitshelo yavhudi ya venda kha thihi na vha dzulapo ngau angaredza. Mashango are tsini na vhupo uvhu hu katelwa Tshakhuma, tshifulanani, lwamondo, vuwani, mvelaphanda, zwavhavhili,itsani, tshisaulu, shayandima na levubu. Vhupo ha tsianda vhu kho u vhuswa nga vho thovhele mavu Vho-Netsianda ngeno vhupo ha Ha-mutsha vhu fhasi ha mavu Vho-Mugivhi. Huna zwithu zwi takadzaho zwine zwanga kunga vhaendela mashango kha vhupo u vhu. Zwiko zwenezwo ri ngari ndi dzithavha dzire khala tsianda khathihi na damu na mahovhohovho khala tsianda. La tsianda lo pfuma lina mabulasi a miri na dzi tsimu dza miroho na mavhele.

Vhupo ha Thulamela vhu wanala Phafuri musi ri tshi livha ngei Kruger National Park kha lino. Hu dovha ha vha ho dzulelaho devhula ha lino tsini na mukano wa Zimbagwe na Mozambikwi. Hu dovha ha vha na mulambo wa Luvuvhu u elelaho u tshi dzhenela kha mulambo wa Limpopo. Mulambo uyu wa Limpopo wone u vha wone u kanukanaho Afurika Tshipembe na Zimbagwe hune wone wa elela u tshi dzhena Indian ocean kilomithara dza madana mavhili devhula ha Maputo. Vhanwe vha vhatodulusi vha zwithu zwa divhazwakale vha amba uri vha tshi dalela afha Thulamela vho wana ho nwalwa ipfi li no amba uri “mbebo” la TshiVenda. Uya nga vho Sidney Miller vhane vha vha munwe wa mutodulusi, vho wana malungu a musuku, darata ya musuku, na khali i sumbedzaho uri ho vha hu tshi fhiselwa hone musuku daledaleni la henefha tsini. Ho vha hu na munwalo kha luvhondo u sumbedza C14 wo nwalwaho nga nwaha wa 1240 AD u swikela 1630 AD.

Vhanwe vhari henefha Thulamela, ho vha hu tshi nokiswa uyu musuku minwahani ya 1300 AD devhula ha Kruger National park.

Vho Sidney Miller vho kona u fhatulula mbondo dze vha dzi wana dzo wa tsini na vhida le vha li wana lo vulea. Naho hu na vhunwe vhupo ho fhatwaho, Thulamela ndi vhupo ha u thoma u fhatululwa hu tshi shumiswa zwithu zwa vhukuma-kuma zwa henefha. Uya nga vha bodo ya dziphakha vha ri vha na mihumbulo wa uri vha bveledzise fhethu afha.

Tombo ili la u fema li wanala Nzhelele hanefha Limpopo. Siloam kaleni madi a hone o vha a tshi fhisa. Zwa zwino vhathu vha a di ya vha tamba na ho a si tsha fhisa u fana na kale. Afha fhethu ndi tsini na thavha ya tswime. Arali wa nga posa tshithu afho tsini na tombo li vhonala u nga li khou fema.

Tshimbupfe ndi vhupo hu no wanala kha la Vuwani. Afha hu na fhethu he ha vha hu tshi fulwa hone tsimbi. Uya nga divhazwakale ya afha fhethu hu pfi hovha hu tshi vhaswa nando khulu ya mulilo uri hu fhiswe idzi tsimbi. Zwithu izwi zwo thoma minwahani ya 1250 AD.

Mapungubwe hu dzhiwa u musanda wo hangwiwaho. Uya nga vhadivhi vha divhazwakale vhanwe vhavho vha amba uri Mapungubwe ho tumbulwa vhukati ha minwaha ya 1000 na 1300 AD tsini na mulambo wa Limpopo River na wa Shashe tsini na mukano wa namusi wa lino la Afrika Tshipembe, Botswana na Zimbagwe. Hu pfala upfi ho vha hu tshi vhonala midi mivhili yo dzula tsini na govha hune ndi hone hune vhathu vha sumba hone musi vha tshi amba nga vhubvo Mapungubwe na vhadzulapo vhaho.

Nga duvha la vhutanu na vhuraru la nwedzi wa Lambamai vha gurannda ya “Illustrated London News” vho vhiga uri ho tumbulwa vhida li sa divhei vhubvo halo kha vhupo ha Transvaal la kale. Hu pfi vhida ilo lo vha lo fhomwa nga musuku nahone lo wanala tsini na tombo fhethu ho itaho daka. Izwi wo vha mishumo wo tumbulwaho nga mutodulusi wa zwithu khathihi na u thoma ha thandela bulasini ya Greefswald.

Vhanwe vhadivhi vha amba uri Mapungubwe ndi fhethu he ha vha hu na mavhida mararu a musanda na hone ndi hone tshivhindini tsha vhadzulapo. Hu khou pfi havha ho fhatwa nga mitsheto ya matombo nahone midi ya hone yo vha yo dzula yo thalangana. Uya nga vhadivha avha, khosi na maswole kana mmbi vho vha vha tshi dzula ntha ha thavha nahone vho vha vha tshi tikedzwa nga vhathu zwavho vhe vhone vha vha vha tshi dzula milenzheni ya thavha.

U tumbulwa ha Greefswald hu fana na u tumbulwa ho vha hu hone nga tshifhinga tsha “Iron Age”. Vhupo uvhu ha Mapungubwe ho tiwa sa tshiga tsha lushaka nga nwaha wa gidi da tahe fumalo, hune namusi ho no vha vhupo ha vhufa ha lifhasi lothe nga vhuphara.