Муҳаммад Хоразмшоҳ
| Муҳаммад Хоразмшоҳ علاءالدین محمد خوارزمشاه  | |
| Муҳаммад Хоразмшоҳнинг ўлими. Рашидуддин Фазлуллоҳнинг Жоме ат-таворих асаридан. | |
| Ҳукмронлигининг бошланиши: | 1200-йил 3 август |
|---|---|
| Ҳукмронлигининг тугаши: | 1220-йил декабр |
| Ўтмишдош: | Такаш |
| Ворис: | Ўзлоқшоҳ Жалолиддин Хоразмшоҳ |
| Туғилган санаси: | 1169-йил |
| Дафн жойи: | Ашуро ороли |
| Фарзандлари: | Жалолиддин Мангуберди Ғиёсиддин Пиршоҳ Ўзлоқшоҳ Оқшоҳ Хон Султон |
| Сулола: | Ануштегинийлар |
| Отаси: | Такаш |
| Онаси: | Туркон хотун |
Аловуддин Муҳаммад Хоразмшоҳ (Муҳаммад ИИ Алоуддин, Алоуддин Муҳаммад (тўлиқ исми Қутбиддин Муҳаммад ибн Такаш ибн Эларслон ибн Ануштегин) (тахминан 1182— 1220 йил дек.) – туркий Ануштегинийлар сулоласидан бўлган Хоразмшоҳлар давлати ҳукмдори (1200-йил 3-август – 1220-йил декабр).
Биографияси
[edit | edit source]Отаси – Такаш хоразмшоҳ, онаси Туркон хотун қанғли хони Жонкишининг қизи. Муҳаммад Хоразмшоҳ 1193-йил декабрда отаси томонидан Нишопур шаҳрига волий (ҳоким) қилиб тайинланган. 1198-йилда халифа Носир Такашга ва унинг ўғли Қутбиддин Муҳаммадга шараф либоси ва Хуросон, Туркистон ва Ироқ ажами султони эканини тасдиқловчи маншур (ёрлиқ) жўнатган. Такаш вафотидан сўнг Хоразмшоҳлар давлати тахтига Қутбиддин Муҳаммад ўтирди. У отасининг Алоиддин лақабини, кейинроқ эса Санжар (иккинчи) номини қабул қилди. Муҳаммад Хоразмшоҳ даврида салтанат ҳам ҳудудий, ҳам куч-қудрат жиҳатидан ўзининг юксак чўққисига етган. Муҳаммад Хоразмшоҳ даврида Хоразмшоҳлар давлати шимолда Орол, ғарбда Каспий денгизигача, жанубда Ироқ ва Ғазнагача, шарқда Еттисувгача кенгайган. 1207-йилда Хуросонда ва Форс Ироқида ўз мавқеини мустаҳкамлаб олган Муҳаммад Хоразмшоҳ эътиборини Мовароуннаҳрга қаратди. Бунга сабаб қорахонийларнинг сўнгги ҳукмдори Усмон ибн Иброҳимнинг қорахитойларга қарши курашда (қаранг Малик Санжар қўзғолони) ёрдам сўрагани бир баҳона бўлди. Хоразмшоҳ қўшинлари қорахитойларнинг Таянгу бошлиқ қўшини билан Иламиш саҳросида тўқнашди. Бу жангда қорахитойлар мағлуб бўлиб, Мовароуннаҳрдан Ўзгандгача бўлган ерлар Хоразмшоҳ тасарруфига ўтди. Муҳаммад Хоразмшоҳ ўзига Искандари Соний лақабини ҳам олди ва саройда Зулқарнайн навбаси (шоҳ кириши шарафига мусиқий мадҳия)ни жорий қилди. Қорахитойлар давлатини тормор қилиб, шарқий чегараларидан хотиржам бўлгач, Форс Ироқини, Мозандарон, Аррон, Озарбай-жон, Ширвон, Микрон, Мингқишлоқ, Кеш, Сижистон, Ғур, Ғазна, Бомиёнларни забт этиб, Хиндистон чегараларигача етиб борди. Муҳаммад Хоразмшоҳ Мовароуннаҳрни бутунлай эгаллагач, Хитойга қўшин тортмоқчи бўлган, аммо 1215 йил Чингизхоннинг Пекинни босиб олганини эшитгач, у ҳақида тўлиқ маълумот тўплаш учун Баҳоуддин Розий бошчилигида Мўғулистонга элчилар юборди. Шу тариқа ҳар икки томон бир неча марта бир-бирларига элчилар юбориб турганлар. 1218 йил Чингизхоннинг шахсий вакили Уҳуна бошлиқ 500 туядан ортиқ элчи ва савдогарлар карвони Ўтрорга кириб келди. Ўтрор ҳокими Инолчиқ, карвонни ушлаб, элчиларни қатл эттирган (қаранг Ўтрор воқеаси). М.нинг давлатини яхши ўрганган Чингизхон Хоразмга қарам халқларнинг норозилигидан, лашкарбошилар орасидаги низолардан, М.нинг онаси Туркон хотун қариндошлари орасидан чиққан амалдорлардан фойдаланиши ҳамда М.нинг мўғуллар ҳужуми хабарини эшитиб амалга оширган нотўғри тадбирлари (ҳар бир шаҳар ўз-ўзини ҳимоя қшшши; раиятдан 1 йил учун3 баробар хирож йиғиши) сабабли му-ваффақиятга эришди. Чингизхон Хоразмга юриш қилиб Ўтрор (1219), Бухоро ва Самарқанд (1220)ни босиб олди. Муҳаммад Хоразмшоҳ Мовароуннаҳрни ташлаб Хуросон тарафга қочди. Чингизхоннинг 20 мин-глик қўшинининг тинимсиз таъқиб қилиши М.га ўз кучларини қайта тўплаб, нафасини ростлашга имкон бермади. Каспий денгизининг Ашуро оролига бориб қолган Муҳаммад Хоразмшоҳ қаттиқ бетоб бўлиб қолди ва умрининг охирида олдинги қарорини ўзгартириб, ўғли Қутбиддин Ўзлоқшоҳнинг ўрнига Жалолиддин Мангубердини валиахд деб эълон қилди. Ўша оролда вафот этди ва шу ерда дафн этилди. Кейинчалик Жалолиддиннинг фармойишига кўра, Муҳаммад Хоразмшоҳнинг жасади Исфаҳондаги хоразмшохларнинг хотирасига қурилган мадрасага кўмиш учун Ардаҳн қалъасига келтирилган[1].
Вафоти
[edit | edit source]Рашид ад-Диннинг ёзишича, Мозандарон зодагонлари билан учрашувда Хоразмшоҳга ягона нажот таклиф қилинган: Абескун оролларида бир неча кун кутиш. Ала-ад-дин Муҳаммад бу маслаҳатдан фойдаланган[2]. Маълумки, Абескун ўша кунларда Гурган дарёси (ҳозирги Гўрган) оғзида жойлашган денгиз портининг номи эди. З. М. Буниятов томонидан қабул қилинган В. В. Бартолд идентификациясига кўра, ҳукмдорнинг сўнгги паноҳи Ашур-ада бўлиши мумкин эди (аммо шарқий луғатларда Султон ороли денгизнинг кўтарилиши туфайли йўқолиб қолгандек кўрсатилган[2]). Л. Н. Гумилёвнинг сўзларига кўра, бу жой мохов билан оғриган беморлар учун резервация бўлган[3] (бадиий шаклда, ташлаб кетилган ҳукмдорнинг моховлар орасида ўлими В. Г. Яннинг „Чингизхон“ тарихий ҳикоясида тасвирланган).
Хоразмшоҳ оролга кириб келаётганидаёқ пневмониядан қаттиқ азоб чекаётган эди, шунинг учун уни кузатган ҳамроҳларининг тузалиб кетишидан умидлари йўқ эди. Абескундан бери султон мўғулларни даф қилиш учун ҳеч қандай чора кўрмади[4]. У ўз тақдиридан афсусда эди: „Биз эгалик қилган ер юзидаги ҳамма ерлардан ўзимизга қабр қазиш учун икки тирсакимиз ҳам қолмади“. Хоразмшоҳни қувган Жебе отряди ҳукмдорни топа олмай, унинг хазинаси ва ҳарами яширинган қал’ани эгаллашга киришади. Рашид ад-дин хабар беришича, ҳарамнинг асирга олингани ҳақидаги хабар Алоад-Дин[5] давлатига етиб келган.
Баъзи Мозандерияликлар Хоразмшоҳни оролда озиқ-овқат ва бошқа зарур нарсалар билан таъминлаб туришган[6] (шундай қилиб, Шиҳоб ад-дин ан-Насавийнинг ёзишича, Султоннинг хоҳишига кўра, унга от етказиб берилган[7]). Ало ад-Дин ёрдам берганларга саховатпешалик билан фахрий мансаблар ва ер эгалари тақсимлаб, ўз мол-мулкини совға қилган. Ҳокимиятини йўқотган султон номидан бундай ҳаракатлар ўшанда рамзий маънога эга бўлса-да, Насавий фикрича, кейинчалик бу меросларнинг барчасини вориси Жалолиддин Мангберди тасдиқлаган[6].
Хоразмшоҳ Абескунда вафот этар экан, бир пайтлар Туркон хотуннинг босими остида меросхўр ҳақидаги қарорни ўзгартириб, Ўзлоқшоҳ эмас, Жалолиддинга бор мол-мулкини топширишини[8] эълон қилади.
Оиласи
[edit | edit source]Унинг номаълум сонли хотинлари, канизаклари ва болалари бор эди. Унинг тириклигида ўғилларининг бир қисми штатдан ер олишган. Унинг оиласи мўғуллар томонидан асирга олингандан сўнг, унинг ёш ўғиллари, жумладан, энг кичиги Кюмахтишоҳ ўлдирилди ва асирга олинган қизлари, хотинлари Чингизхоннинг ўғиллари саркардаларига тақсимланди. Хон Султоннинг тўнғич қизининг тақдири номаълум. Унинг амакиваччаси Сайф ид-Дин Қутуз Мисрнинг мамлук султони (1259–1260) бўлди.
Манбалар
[edit | edit source]- ↑ ЎзМЕ. Биринчи жилд. Тошкент, 2000-йил
- ↑ 2,0 2,1 Рашид-ад-Дин. Сборник летописей Рашид-ад-дина. Том 1. Книга первая. Москва - Ленинград: Издательство Академии Наук СССР, 1952 — 213-бет.
- ↑ Гумилёв Л. Н.. Древняя Русь и Великая Степь. Москва: «АСТ»., 2008 — 485-бет.
- ↑ Гафуров Б. Г.. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. Книга ИИ, 60000 экз, Душанбе: Ирфон, 1989 — 181-бет.
- ↑ Иванин М. И.. О военном искусстве и завоеваниях монголо-татар и среднеазиатских народов при Чингис-хане и Тамерлане. Санкт-Петербург: Типография товарищества «Общественная польза», 1875 — 66-бет.
- ↑ 6,0 6,1 Бартольд В. В.. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Том И. Москва: Издательство восточной литературы, 1963 — 493—494-бет.
- ↑ „Ан-Несеви, Ш. М. Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны.“. 2017-йил 7-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2017-йил 6-январ.
- ↑ Буниятов З. М.. Государство хорезмшахов-Ануштегинидов 1097-1231. Москва: Издательство «Наука». Главная редакция восточной литературы, 1986 — 148-бет.
Адабиётлар
[edit | edit source]- Буниёдов 3., Ануштегин хоразмшоҳлар давлати (1097-1231), Т., 1998.
- Шиҳобиддин Муҳаммад ан-Насавий, Султон Жалолиддин Мангуберди ҳаёти тафсилоти, Т., 1999.
 | Ушбу мақолада Ўзбекистон миллий энсиклопедияси (2000-2005) маълумотларидан фойдаланилган. |
 | Бу андозани аниқроғига алмаштириш керак. |