Jump to content

Ҳорун ар-Рашид

From Vikipediya
Ҳорун ар-Рашид
هَارُون ٱلرَشِيد

Ҳижрий 184-йилда (милодий 800—801-йиллар) Бағдодда зарб этилган Ҳорун ар-Рашиднинг олтин динори
 Бағдод халифалигининг 5-халифаси
Мансаб даври
786-йил 14-сентабр – 809-йил 24-мартгача
Ўтмишдоши Ал-Ҳодий
Вориси Муҳаммад Ал-Амин
Шахсий маълумотлари
Таваллуди 17-март 763-йил
Вафоти 24-март 809-йил(809-03-24)
(46 ёшда)
Тус, Бағдод халифалиги
Турмуш ўртоғи
Болалари
Онаси Ал-Хайзуран
Отаси Ал-Маҳдий
Дини ислом, суннийлик
Дафн этилган жойи Имом Ризо ансамбли, Машҳад, Эрон

Абу Жаъфар Ҳорун ибн Муҳаммад ал-Маҳдий (арабча: أَبُو جَعْفَر هَارُون ٱبْنِ مُحَمَّد ٱلْمَهْدِيّ) ёки оддийгина Ҳорун ибн ал-Маҳдий (арабча: هَارُون ٱبْنِ ٱلْمَهْدِيّ; тах. 763 ёхуд 766 - 809.24.3), Ҳорун ар-Рашид (арабча: هَارُون ٱلرَشِيد) номи билан машҳур — Аббосийлар сулоласининг 5-халифаси.14-сентабрда Аббосийлар тахтига ўтиради. 786-йилдан 809-йил, вафотига қадар халифалик қилган. Анъанага кўра унинг ҳукмронлик даври ислом олтин даврининг бошланиши ҳисобланади. „Ар-Рашид“ эпитети „ортодокс“, „адолатли“, „тўғри“ ёки „тўғри йўл-йўриқли“ деган маънони англатади.

Ҳорун ҳозирги Ироқ пойтахти Бағдодда афсонавий Байт ул-Ҳикмат („Донишмандлар уйи“) кутубхонасини ташкил қилган ва ҳукмронлиги даврида Бағдод жаҳон илм, маданият ва савдо маркази сифатида равнақ топган[1]. Ҳукмронлиги даврида Аббосийлар халифалигини барпо этишда ҳал қилувчи рол ўйнаган Бармакийлар хонадони аста-секин таназзулга юз тутди. 796-йилда ўз саройи ва ҳукуматини ҳозирги Суриядаги Раққага кўчирди. Мамлакатда Ҳорун отаси Ал-Маҳдийникига ўхшаш сиёсат олиб борди. Ҳорун акаси Ал Ҳодий қамоққа ташлаган кўплаб Умавийлар ва Алийларни озод қилди. Қурайшнинг барча сиёсий гуруҳлари учун амнистия эълон қилди[2]. Византия билан кенг кўламли ҳарбий ҳаракатлар бошланди. Унинг ҳукмронлиги даврида Аббосийлар империяси ўзининг энг юқори чўққисига чиқди[3].

Франклар миссияси 799-йилда Ҳоруннинг ҳузурига дўстлик таклифи билан келди. Ҳорун Буюк Карл саройига қайтиб келган эмиссарлар орқали турли хил совғалар юборди. Жумладан, Карл ва унинг мулозимлари сеҳргар соат деб атаган ва ҳар соатда турли хил овозлар чиқарадиган соат ҳам бор эди[4][5][6]. Хаёлий „Минг бир кеча“нинг бир қисми Ҳорун саройида ёзилган бўлиб, ундаги баъзи ҳикоялар Ҳоруннинг ўзи билан боғлиқ[7]. Ҳоруннинг ҳаёти ва саройи бошқа кўплаб эртаклар учун ҳам ҳақиқат, ҳам уйдирма мавзу бўлган.

Ёшлик йиллари

[edit | edit source]

Ҳорун ҳозирги Эроннинг Теҳрон вилоятида, Аббосийлар халифалиги давридаги Жибал таркибида бўлган Рей шаҳрида туғилган. Учинчи аббосий халифа ал-Маҳдий (ҳукмронлиги 775-786 йиллар) ва унинг рафиқаси, эри ва ўғиллари ҳукмронлиги даврида давлат ишларида кучли ва мустақил аёл бўлган ал-Хайзуроннинг (яманлик собиқ чўри) ўғли эди. Вояга етгач, Ҳорун тарих, география, нотиқлик, мусиқа, ше’рият ва иқтисод фанларини ўрганган. Аммо кўп вақтини ҳадис ва Қуръонни ўзлаштиришга бағишлаган. Қолаверса, бўлажак мужоҳид сифатида илғор жисмоний машқларни бажариб, қиличбозлик, камон отиш билан шуғулланган ва жанг сан’атини ўрганган[8]. Туғилган санаси масаласи баҳсли. Турли манбаларда туғилган санаси сифатида 763-йилдан 766-йилга қадар кўрсатиб ўтилган[9].

Ҳорун халифа бўлишдан олдин, 780 ва 782-йилда халифаликнинг анъанавий душмани, императрица Ирене бошқараётган Шарқий Рим империясига қарши юришларни бошқарган эди. Охирги юриш жуда катта ташаббус бўлиб, ҳатто Константинополнинг Осиё қисми чегараларига ҳам етиб борган эди. Мусулмон йилномачиси Ат-Табарийнинг ёзишича, Ҳорун юришида византияликлар ўн минглаб аскарларини йўқотган, Ҳорун эса қўлга киритилган бойликларни олиб кетиш учун 20 000 хачирдан фойдаланган. Ҳорун юришдан Аббосийлар салтанатига қайтиб келгач, қиличнинг нархи бир дирҳамга, отнинг нархи бир олтин Византия динорига тушган[10].

Ҳоруннинг Византияга босқини сиёсий қиёфасини юксалтириб, юришдан қайтиб келгач, „Тўғри йўл кўрсатувчи“ деган маънони англатувчи „ар-Рашид“ тахаллуси берилди. Ҳорун валиаҳдликка кўтарилгач, империянинг Суриядан то Озарбайжонгача бўлган ғарбий ҳудудларини бошқариш масъулияти юкланган[11].

Халифалик даври

[edit | edit source]
Бағдод халифалиги ва вилоятлари харитаси. тах. 788-йил

Ал-Ҳодий вафот этган кечада ал-Хайзурон бармакий Яҳёни зиндондан тезда озод қилиб, унга қўшиннинг маошини тўлашни, ар-Рашидга бай’ат қилиш бўйича ҳокимларга мактублар юборишни ва уни халифаликка тайёрлашни буюради. Улар қўшин бошлиқлари Ҳарсама ибн Аён ва Хузайма ибн Хозимни чақириб, халифа Ҳорунга содиқлик қасамёди қабул қилишларини сўрадилар. Маълумотларга кўра, Хузайма ўзининг 5000 нафар тарафдорларини йиғиб, қуроллантириб, Жаъфар ибн ал-Ҳодийни ётоғидан судраб олиб чиқиб, Ҳорун фойдасига ўз даъволаридан очиқчасига воз кечишга мажбур қилган. Ҳорун 786-йили йигирма ёшида халифа бўлди. Ўша пайтда Ҳорун баланд бўйли, чиройли ва нозик кўринишга эга, аммо кучли, қалин сочли ва териси зайтун рангли эди[12]. Халифаликка киришган куни ўғли ал-Маъмун, бироз вақт ўтиб ал-Амин туғилди. Иккинчи фарзанди ал-Мансурнинг (Бағдод шаҳри асосчиси) невараси Зубайданинг ўғли эди. Айни шу сабаб туфайли ҳам Амин онаси форс бўлган Маъмундан устун эди. Халифаликни қабул қилиши билан Ҳорун Бағдоддаги Улуғ масжидда жума намозини ўқиди. Сўнгра амир ал-Мўминнинг халифаликка киришганидан хурсанд бўлганликларини эълон қилиб, байъат учун саф тортган амалдорлар ва оддий халқ олдида чиқиш қилди[13]. Ҳорун ўз ҳукмронлигини қобилиятли вазирларни тайинлашдан бошлаган. Улар ҳукумат ишини шу қадар яхши олиб бордиларки, натижада халқнинг аҳволи сезиларли даражада яхшиланган[14].

Ҳорун ар-Рашид даврида Бағдод гуллаб-яшнаб, ўз даврининг энг гўзал шаҳрига айланди. Халифанинг архитектура, санъат ва дабдабали ҳукумат қурилишларини молиялаштириши кўплаб ҳукмдорлар эътирофига сазовор бўлди.

796-йилда Ҳорун бутун саройни Фуротнинг ўрта оқимида жойлашган Раққага кўчириб, у ерда 12 йил ҳукмронлик қилди. Ҳанафий фақиҳи Муҳаммад аш-Шайбонийни қози (судя) лавозимига тайинлади, лекин 803-йилда уни лавозимидан озод қилди. Халифа Бағдодга фақат бир мартагина ташриф буюрди. Раққага кўчиб ўтиш қарорига бир қанча омиллар таъсир қилган бўлиши мумкин. Жумладан, ҳудуднинг Византия чегарасига яқинлиги, Фурот орқали Бағдодга ва Балих дарёси орқали шимолга ва Палмира орқали Дамашққача бўлган қулай алоқа линиялари, унумдор қишлоқ хўжалиги ерлари, ҳудуднинг Сурия ва ўрта Фуротда юзага келиши мумкин бўлган ҳар қандай қўзғолон ҳолатида стратегик устунлиги каби омиллар. Абу ал-Фараж ал-Исфаҳоний ўз ше’рлар антологиясида саройдаги ажойиб ҳаётни тасвирлаган. Раққада бармакийлар империя ҳаётини бошқарган ва иккала меросхўр ал-Амин ва ал-Маъмун ўша ерда улғайган. Бир муддат халифа саройи Хуросон пойтахти Ар-Райга кўчиб ўтди. У ерда машҳур филолог ва куфон мактабининг раҳбари Ал-Кисоий ўз издошлари билан халифага ҳамроҳ бўлди. Райда Ал-Кисоий касал бўлиб қолганида, Ҳорун уни ҳар куни зиёрат қилгани айтилади. Афтидан, аш-Шайбоний ва ал-Кисоий 804-йилда бир кунда вафот этган.

Бутун империяни бошқариш учун Ҳорун ўз устози ва узоқ йиллик ҳамкори Яҳё ибн Холид ибн Бармакка таянган. Рашид устозини бутун ижро этувчи ҳокимиятни назорат қилган вазир лавозимига тайинлади. Шу воқеадан сўнг ўн етти йил давомида Яҳё ва унинг ўғиллари ишониб топширилган ҳар қандай вазифани сидқидилдан бажардилар[15].

Ҳорун Маккага туяда (Бағдоддан 2,820 км (1,750 ми) узоқликда) бир неча марта, 793, 795, 797, 802 ва охирги марта 803-йилда зиёрат учун борган. Табарий Ҳорун салтанати ҳақидаги маълумотларини шундай сўзлар билан якунлаган: „Ҳорун ар-Рашид вафот этганида давлат хазинасида тўққиз юз миллион тоқ (дирҳам) бўлган, дейишади“[16].

Шиа э’тиқодига кўра, Ҳорун 7-имом Мусо ибн Жа’фарни Бағдодда қамоққа ташлаб, заҳарлаган[манба керак].

Ар-Рашид даврида ҳар бир шаҳарнинг ўз ҳуқуқ-тартибот идоралари бор эди. Улар тартибни сақлашдан ташқари, жамоат бозорларини, масалан, тегишли тарози ва чоралар қўлланишини таʻминлаш учун текширишлари, қарзларни тўлашни мажбурлаш, қимор ўйинлари, судхўрлик ва спиртли ичимликларни сотиш каби ноқонуний ҳаракатларга чек қўйиш билан шуғулланишган[17].

Ҳорун санъат ва илмнинг буюк ҳомийси бўлиб, ўз саройи ва турмуш тарзининг беқиёс улуғворлиги билан ҳам машҳур эди. „Минг бир кеча“даги ба’зи ҳикоялар, эҳтимол, дастлабки ҳикоялар дабдабали Бағдод саройидан илҳомланиб яратилган. Подшоҳ Шаҳриёр (унинг рафиқаси Шаҳризада эртакларни айтиб берган) образи Ҳоруннинг прототипи бўлиши мумкин[18].

Маслаҳатчилар

[edit | edit source]
Мадинат ал-Саломда (Бағдод) ҳижрий 170-йил (милодий 786) зарб этилган кумуш дирҳам. Орқа тарафдаги ички қисмидаги ёзувда: „Аллоҳнинг бандаси мўминлар амири Ҳоруннинг буйруғи билан“ деб ёзилган.

Хорун империяни бошқаришда 789-йилда вафотига қадар қудратли онасининг иродаси таъсирида бўлган. Халифа бўлгач, Ҳорун Хайзуроннинг маслаҳатларига амал қила бошлади. Баъзида аёлининг билдирган истакларини инобатга олиб, ўз нафсини тийди. Хайзурон эса ишлар назоратчиси бўлиб ишлади. Яҳё эса Хайзуронга бўйсуниб, унинг маслаҳатига амал қилди. Вазир (бош вазир) Яҳё бармакий, Яҳёнинг ўғиллари (айниқса, Жаъфар ибн Яҳё) ва бошқа бармакийлар тўлиқ бошқарувни амалга оширган. Аббосийлар халифалик саройида форсларнинг мавқеи ар-Рашид ҳукмронлиги даврида энг юқори чўққига чиқди[19].

Бармакийлар Нава Виҳарага мансуб буддист руҳонийси Бармакка бориб тақаладиган Эрон оиласи (Балхдан) бўлиб, Балх ислом томонидан забт этилгандан сўнг оила ислом динини қабул қилиб, ал-Маҳдий ҳукмронлиги даврида жуда қудратли бўлган. Яҳё Хорунга халифаликни қўлга киритишда ёрдам берган. Яҳё ва унинг ўғиллари 798-йилда халифа уларни зиндонга ташлаб, ерларини мусодара қилгунига қадар халифаликдаги йирик шахслар эди. Муҳаммад ибн Жарир ат-Табарий бу воқеани 803-йилда содир бўлган деб, унинг турли сабабларини санаб ўтган. Жумладан, Яҳё халифанинг ҳузурига рухсациз кириши; Яҳёнинг кейинчалик Ҳоруннинг илтифотига сазовор бўлган Муҳаммад ибн ал-Лайсга қарши чиқиши, Жаъфарнинг Ҳорун қамоққа ташлаган Яҳё ибн Абдуллоҳ ибн Ҳасанни озод қилиши кабилар[манба керак].

Бармакийларнинг қулаши эҳтимоли кўпроқ Ҳорунга нисбатан ҳурмацизлик деб ҳисобланган ҳаракатларни содир этиши (масалан, халифа саройига эълон қилинмасдан кириши) ва давлат масалаларида халифа билан маслаҳатлашмасдан қарор қабул қилгани бўлиши мумкин[манба керак]. Ал-Фадл ибн ар-Рабий Бармакий Яҳё ўрнига Ҳоруннинг бош вазири этиб тайинланган[манба керак].

Дипломатия

[edit | edit source]
Ҳорун ар-Рашид (чапда) Буюк Карл томонидан Бағдоддаги саройига юборилган делегацияни қабул қилмоқда.
Муалллиф: Жулиус Кöcкерт. 1864-йил

Эйнгард ҳам, Ноткер Стаммерер ҳам Франклар қироли Буюк Карл ва Ҳорун ҳукуматлари ўртасида элчилар алмашинуви, христианларнинг муқаддас жойларга кириши ва совғалар алмашинуви бўйича дўстона муносабатларга киришганини эътироф этишган. Ноткер Буюк Карл Ҳорунга испан отлари, рангли фриз плашлари ва моҳир ов итлари юборганини эслатиб ўтган. 802-йилда Ҳорун Буюк Карлга шойи, жез қандил, парфюмерия, балзам, фил суягидан шахмат доналари, ранг-баранг пардалари бўлган улкан чодир, Абул-Аббос исмли фил ва пиёла ичига бронза шарларни ташлаб, шар ортидаги кичик эшиклардан ҳар бир соат учун биттадан механик рицарлар чиқадиган механик сув соатидан иборат совға юборган. Совғалар Ғарбий Европада мисли кўрилмаган бўлиб, Каролинглар санъатига таъсир қилган бўлиши мумкин[20]. Бу элчилар алмашинуви Ҳоруннинг Буюк Карл каби Кордовадаги Умавий амирларини бўйсундиришдан манфаатдор бўлгани билан боғлиқ эди. Шунингдек, Византияга қарши умумий адоват Ҳорунни Буюк Карл билан яқинлаштирган[манба керак].

802-йилда Византия императори Ирене тахтдан ағдарилиб, Никепҳорос И император бўлди ва Ирене бутун ҳукмронлиги давомида ўлпон тўлаши керак эди, деб Ҳорунга солиқ тўлашдан бош тортди. Бу хабар Ҳорунни ғазаблантирди ва Византия императори мактубининг орқа томонига шундай хат ёзди: „Меҳрибон Аллоҳ номи билан! Мўминлар қўмондони Амирул мўминин Ҳорун ар-Рашиддан Никифоросга. Римликларнинг ити. Сен эшитмайсан, менинг жавобимни кўрасан“. Кичик Осиёга юришлардан сўнг Никифорос ҳақоратли шартлар билан шартнома тузишга мажбур бўлган[21][22]. Доктор Аҳмад Мухтор ал-Ободийнинг сўзларига кўра, Никифоросга қарши ўта шиддатли иккинчи қасос юриши туфайли Византия Аббосийларга қарши ҳар қандай тўқнашувга уринишларни Ал-Маъмун ҳукмронлигигача амалда тўхтатди[23][24].

Ар-Рашид Хитойга элчилар юбориб, Хитойнинг Тан сулоласи билан иттифоқ тузган[25][26]. Халифа Хитойнинг Тан йилномаларида „А-лун“ деб номланган[27]. Тузилган иттифоқ тибетликларга қарши қаратилган эди[28][29][30][31][32].

Дипломатлар ва элчилар Ҳорунни саройида зиёрат қилганларида, уни парда ортидан кўришган. Ҳеч бир меҳмон ёки аризачи халифага биринчи бўлиб гапира олмаган, унинг гапини тўхтата олмаган ёки унга пешвоз чиқа олмаган. Улар халифага диққатларини бўлмасдан эътибор беришлари ва жавобларини жуда эҳтиёткорлик билан танлашлари керак эди[33].

Қўзғолонлар

[edit | edit source]
Ҳижрий 171-йилга (милодий 787—788-йиллар), ҳукмронлигининг дастлабки йилларига оид Ҳорун динори.

Минг бир кеча эртаклари туфайли Ҳорун ар-Рашид ўзининг ҳақиқий тарихий қиёфасини яшириб, афсонавий шахсга айланган. Дарҳақиқат, унинг ҳукмронлиги Аббосий халифалигининг сиёсий парчаланишини ҳам бошлаб берди. Сурияда умавийларга хайрихоҳ қабилалар яшаб, аббосийларнинг ашаддий душмани бўлиб қолган. Мисрда эса нотўғри бошқарув ва ўзбошимчалик билан солиққа тортиш сиёсати Аббосийларга қарши қўзғолонларга сабаб бўлган. 755-йилда Испанияда Умавийлар, 788-йилда Марокашда Идрисийлар, 800-йилда Ифриқияда (ҳозирги Тунис) Аглобийлар давлати ташкил топган. Бундан ташқари, Яманда тартибсизликлар авж олди, Дайлам, Кирмон, Форс ва Сеистонда хорижийлар қўзғолон кўтардилар. Хуросонда ҳам қўзғолон кўтарилди. Ар-Рашид византияликларга қарши кўплаб юришлар уюштирди[манба керак].

Ар-Рашид Али ибн Исо ибн Маҳонни Хуросон ҳокими этиб тайинлади. У минтақанинг шаҳзода ва бошлиқларини оёққа турғизиб, марказий ҳукуматнинг тўлиқ ваколатларини уларга қайтаришга ҳаракат қилди. Бу янги сиёсат қаттиқ қаршиликка учраб, минтақада кўплаб қўзғолонларни келтириб чиқарди[манба керак].

Оиласи

[edit | edit source]

Ҳоруннинг биринчи хотини Зубайда эди. У Ҳоруннинг амакиси Жаъфарнинг қизи ва Хайзуроннинг синглиси Салсалнинг холаси эди[34]. Улар 781-йилда(ёки 782) Муҳаммад бин Сулаймоннинг Бағдоддаги қароргоҳида турмуш қуришган. Кейинчалик халифа бўлган Муҳаммад Ал-Амин унинг ўғли эди[35]. 831-йилда вафот этган[36]. Хотинларидан яна бири Хайзуроннинг акаси Ғитрифнинг қизи Азиза эди[37]. Азиза илгари уни талоқ қилган Сулаймон ибн Абу Жаъфарга турмушга чиққан эди[36]. Яна бири илгари Ҳоруннинг акаси ал-Ҳодийнинг канизаги бўлган Амат-ал-Азиз Ғадир эди[37]. Ундан бир ўғли, Али бор эди[35]. Ушбу аёли 789-йилда вафот этган[37]. Яна бир хотини Солиҳ ал-Мискиннинг қизи Умму Муҳаммад эди. 803-йил ноябр-декабрда Раққада турмуш қуришган. Ушбу аёли илгари Иброҳим ибн ал-Маҳдийга турмушга чиққан эди[36]. Яна бир хотини Исо ибн Алининг қизи Умму Абдуллоҳ эди. Тахминан ўша йили уйланган яна бир хотини Сулаймон ибн Абу Жаъфарнинг қизи Аббоса эди[36]. Яна бир хотини Журашия ал-Усмонния эди. У Абдуллоҳ ибн Муҳаммаднинг қизи бўлиб, учинчи Рошидун халифа Усмон авлодидан эди[36].

Ҳоруннинг дастлабки канизаги Хайлана эди. У бармакий Яҳё ибн Холиднинг чўриси эди. Ҳорун ҳали шаҳзода эканида Хайлана ўзини кекса Яҳёнинг қўлидан олиб кетишни илтимос қилган эди. Кейин Ҳорун Яҳёнинг олдига келган ва Яҳё қизни унга тақдим этган. Канизак уч йилдан сўнг[38] 789–90-йилларда[39] вафот этган ва Ҳорун унга чуқур қайғурган[38]. Яна бир канизак Дананир эди. У бармакий бўлиб, аввал Яҳё ибн Холиднинг чўриси эди. У Мадинада таҳсил олиб, чолғу ва вокал мусиқасини ўрганган[40]. Яна бир канизак Маражил эди. У форс эди ва Форснинг узоқ Бадҳағисидан келган. Маражил Ҳорунга совға қилинган ўнта канизакдан бири эди. У Ҳорун тахтга ўтирган кечада, 786-йил сентябрда Абдуллоҳни (бўлажак халифа Ал-Маʻмун) туғиб, вафот этган. Вафотидан кейин болани Зубайда асраб олди[35]. Яна бир канизак Ал-Қосимнинг онаси Қосиф эди. Ал-Қосим Ҳоруннинг канизакдан туғилган иккинчи ўғли эди. Ҳоруннинг тўнғич қизи Сукайна ҳам ушбу канизакдан дунёга келган[41].

Яна бир канизак Марида эди. Отасининг исми Шабиб[42]. У Куфада туғилган сўғд эди. У Зубайда Ҳорунга совға қилган ўнта канизакдан бири эди. Унинг 5 та фарзанди бўлган. Булар Абу Исъҳоқ (бўлажак халифа ал-Муҳтасим), Абу Исмоил, Умму Ҳабиб ва яна икки нафарининг исмлари нома’лум. Марида Ҳоруннинг севимли канизаги эди[43]. Яна Дҳат ал-Хол, Сиҳр ва Дия кабилар ҳам Ҳоруннинг севимли канизаклари эди.Диянинг вафоти Ҳорунни чуқур қайғуга солган[44]. Дҳат ал-Хол, шунингдек, Хубтҳ номи билан ҳам машҳур[45], қўшиқчи бўлиб, Ар-Рашиднинг синглиси Аббосанинг озод бўлган қул сотувчисига тегишли эди. У Иброҳим ал-Маусилийни ром қилган. Қўшиқлари тез орада Ҳоруннинг эътиборини тортиб, уни 70 000 динорга сотиб олган[46]. У Ҳорундан Абу ал-Аббос Муҳаммаднинг исмли ўғил кўрган[45][46]. Сиҳрнинг Ҳорундан Хадижа[46] ва Кариб[47] исмли қизлари бўлган. Яна бир канизаги Инан эди. Отасининг исми Абдуллоҳ[48]. Инан марказий Арабистондаги Ямама шаҳрида туғилиб ўсган. У қўшиқчи ва шоир ҳамда Абу Холид ан-Натифийнинг чўриси бўлган[49]. Инан Ҳоруннинг икки ўғлини дунёга келтирган, аммо иккаласи ҳам ёшлигида вафот этган. Ҳорун билан биргаликда Хуросонга кўчиб борган ва кўп ўтмай вафот этган[50]. Яна бири Мусаффо номи билан танилган Ғадид эди. У Ҳоруннинг қизлари Ҳамдуна[51] ва Фотиманинг[47] онаси бўлган. Ғадид Ҳоруннинг севимли канизакларидан эди[51]. Ҳамдуна ва Фотима Ал-Ҳадийнинг ўғиллари Исмоил ва Жаъфарга турмушга чиқишди[52].

Ҳоруннинг канизакларидан яна бири 806-йилда шаҳарнинг қулаши билан сотиб олинган Ҳераклеадаги юнон черковининг асир қизи эди. Зубайда яна бир бор Ҳорунга кўнглини кўтарган хизматкорларидан бирини совға қилган. Ҳоруннинг ўгай укаси, 795—797-йилларда Миср ҳокими бўлганида, мисрлик чўрини юборган ва чўри тезда халифанинг севимлисига айлана олган[53]. Яна бошқа канизаклар қуйидагилар: Солиҳнинг онаси Риъм, Абу Исо Муҳаммаднинг онаси Ирба, Абу Ёқуб Муҳаммаднинг онаси Саҳдҳра, Абу Сулаймон Муҳаммаднинг онаси Раваҳ, Абу Али Муҳаммаднинг онаси Даваж, Абу Аҳмад Муҳаммаднинг онаси Китман, Арванинг онаси Ҳулаб, Умму ал-Ҳассаннинг онаси Ираба, Умму Абиҳанинг онаси Суккар, Умму Саламанинг онаси Раҳиқ, Умму ал-Қосимнинг онаси Хзқ, Умму Жаъфар Рамланинг онаси Ҳалй, Умму Алининг онаси Аниқ, Умму ал-Ғалиянинг онаси Самандал, Райтанинг онаси Зинаҳ кабилар[54].

Латифалар

[edit | edit source]

Ҳорун ар-Рашид ҳукмронлигидан кейинги асрларда унинг шахсига боғлиқ кўплаб латифалар пайдо бўлган. Саъдий Шерозий улардан бир қанчасини ўзининг Гулистонига киритган.

Ал-Масъудий Муруж аз-Заҳаб ва Маодин ал-жавоҳир асарида халифанинг характерини ёритувчи бир қанча қизиқарли латифаларни ҳикоя қилган. Мисол учун, Ҳорун Раққада ўтказган пойгада оти биринчи бўлиб Ал-Маъмуннинг ортидан келганида Ҳоруннинг хурсанд бўлганини ҳикоя қилади. Ал-Масъудий Ҳорун ўз шоирларига қийин вазифа қўйгани ҳақида ҳикоя қилган. Бошқалар халифани рози қила олмаганларида, Мадиналик Мискин жуда яхши натижага эришади. Шундан сўнг шоир мазкур қўшиқни ўрганиш унга қанча харажат қилгани ҳақида та’сирчан ҳикояни бошлайди. Хорун кулиб, қўшиқ ёки ҳикоя, қайси бири қизиқарлироқ, деган. Халифа шоирни мукофотлаган[55].

Хоруннинг Исъҳоқ ибн Иброҳимдан қўшиқ айтишни давом эттиришини сўраши ҳақидаги эртак ҳам бор. Мусиқачи халифа ухлаб қолгунча давом этган. Шунда ғалати бир йигит пайдо бўлиб, созанданинг удини тортиб олди-да, жуда та’сирли асар куйлади (ал-Масъудий иқтибос келтирган) ва кетиб қолади. Уйғонган ва бундан хабар топган Ҳорун Исъҳоқ ибн Иброҳимга ғайритабиий ташриф ҳақида айтади.

Ўлимидан сал олдин Ҳорун Абу ал-Атаҳиянинг бу дунё қудрати ва лаззатларининг ўткинчилиги ҳақидаги ба’зи сатрларини ўқигани, бошқа халифалар билан боғлиқ латифани ҳам ўқигани айтилган.

Ҳар куни эрталаб Ҳорун минг дирҳам садақа қилиб, кунига юз сажда қиларди[16]. Ҳорун осмондаги ёмғирли булутларга қараб: „Ёмғирни хоҳлаган жойингга ёғдир, лекин мен ер солиғини оламан!“, деган[56].

Ҳорун охиратда ўз жони учун қўрққан. Ма’лум бўлишича, Ҳорун Худони ўйлаб, ҳаётнинг қисқалиги ҳақидаги ше’рларни ўқиганида тез йиғлаб юборган[57].

Халифа бўлганидан кўп ўтмай, Ҳорун ҳикмат олиш учун таниқли олим Ибн ас-Саммакни олиб келишни сўради. Ҳорун ас-Саммакдан нима маслаҳат беришини сўради. Ал-Саммак шундай жавоб берди: „Мен ҳар доим эслаб қолишингизни истардим, бир кун келиб Худонинг олдида ёлғиз бўласиз. Кейин ё жаннатга ёки дўзахга топшириласиз“. Бу Ҳорунга жуда қаттиқ таъсир қилиб, халифа безовта бўлгани аниқ эди. Халифанинг хизматкори мўминлар шаҳзодаси ер юзида адолатли ҳукмронлик қилганидан кейин албатта жаннатга киришини айтиб, норозилик билдиради. Бироқ ас-Саммак бу гапга э’тибор бермай, Ҳоруннинг кўзларига тик қаради ва „ўша куни сизни ҳимоя қиладиган бу одам бўлмайди“, деди[57].

Маъон ибн Заида исмли амалдор Ҳоруннинг назарига тушиб қолган эди. Ҳорун уни ҳукумат идорасида кўрганда „қариб қолдинг“, дейди. Кекса амалдор: „Ҳа, эй мўминлар амири, сизнинг хизматингизда“, деб жавоб қайтаради. Ҳорун: „Лекин ҳали кучингиз бор“, деб жавоб берди. Чол жавоб берди: „Менда бор нарса сизники, хоҳлаганингизча тасарруф этинг ... ва мен душманларингизга жасорат билан қарши чиқаман“. Ҳорун мазкур учрашувдан мамнун бўлиб, умрининг сўнгги йилларида бу одамни Басрага ҳоким этиб тайинлади[58].

Ҳажда Макка ва Мадина аҳли ҳамда йўлда кетаётган камбағал зиёратчиларга катта миқдорда пул тарқатган. Ҳорун ўзи билан доим бир қанча зоҳидларни олиб кетар, ҳажга бориш имкони бўлмаган ҳолларда ўз ҳисобидан улуғ зотлар ва уч юз нафар уламони юборар эди[59].

Кунларнинг бирида Ҳорун бир муҳтарам зиёратига кетаётган эди. Муҳтарамнинг бир гўзал чўриси халифани уриб юборди. Ҳорун у зотдан қулни ўзига беришини сўради. У шахс бунга рози бўлди, аммо хизматкорни йўқотишдан безовта эди. Кейин Ҳорун қилган ишидан афсусланиб, уни қайтариб берди[60].

Ҳорун зўр чавандоз эди. Ов қилишни (лочинлар ва қирғийлар билан) ва қилич билан қўғирчоқларни йиқитиш каби ҳарбий машқларни яхши кўрарди. Ҳорун шахмат ўйнаган ва ўйинни тарғиб қилган биринчи аббосий халифаси ҳамдир[61].

Ҳорун Исо исмли амалдорга тегишли бўлган чўри қизни ёқтириб қолади. Амалдор эса таҳдидларга қарамай, уни Ҳорунга беришдан бош тортди. Исо агар чўрини берса ёки соца, хотини билан ажрашишга, қулларини озод қилишга ва барча мол-мулкини камбағалларга беришга қасам ичганини тушунтирди. Ҳоруннинг қозиси ва маслаҳатчиси Юсуф ишга ҳакамлик қилиш ҳамда Ҳорун қиз билан бирга бўлган тақдирда ҳам Исога ўз нарсаларини сақлаб қолишнинг қонуний йўлини топиш учун чақирилди. Юсуф шундай қарорга келдики, агар Исо қизнинг ярмини Ҳорунга бериб, қолган ярмини соца, Исо ваъдасига вафо қилиб, уни ё берган ёки сотган деб бўлмасди[62].

Ҳорун кечалари Бағдод кўчаларида юришга мойил эди. Бу вақтларда Жаъфар ибн Яҳё халифага ҳамроҳлик қилган. Тунги саёҳатлар, эҳтимол, ўз халқининг фаровонлиги ҳақидаги чинакам хавотирдан келиб чиққан бўлиши мумкин. Чунки халифа ҳар қандай синовдан халос бўлишга ва халқнинг эҳтиёжларини қондиришга ҳаракат қилган[58].

Вафоти

[edit | edit source]

Самарқандда Рофе ибн Лайс бошчилигидаги йирик қўзғолон бошланиб, Ҳорун ар-Рашид Хуросонга кўчиб ўтишга мажбур бўлди. Халифа дастлаб Али ибн Исо ибн Маҳонни лавозимидан бўшатиб, ҳибсга олди. Қўзғолон назорациз давом этди. (Ҳорун Алини ишдан бўшатиб, унинг ўрнига Ҳарсама ибн Аъённи қўйди. 808-йилда исёнчи Рофе ибн Лайс билан курашиш учун шарққа йўл олди, лекин 809-йил март ойида Тусда вафот этди)[63][64]. Ҳорун ар-Рашид Тусдаги Санобод қишлоғига етгач, тез орада касалланиб, вафот этди. Хуросондаги Аббосийлар ноиби Ҳумайд ибн Қаҳтабанинг ёзги саройи — Дорул Иморага дафн этилган. Ушбу тарихий воқеа туфайли Дорул Имора Ҳоруния мақбараси номи билан машҳур бўлди. Бу жой кейинчалик 818-йилда имом Али ар-Ризо шаҳид бўлгани сабабли Машҳад („Шаҳидлик жойи“) деб аталди. Ҳорун ар-Рашиднинг биринчи меросхўри шаҳзода ал-Амин (Ал-Амин биринчи меросхўр, Ал-Маъмун иккинчи ва Ал-Қосим учинчи меросхўр бўлди) эди. 809-йилда Ҳорун вафотидан кейин ўрнига Ал-Амин тахтга ўтирди.

Мероси

[edit | edit source]

Ар-Рашид ислом ва ��раб маданиятининг кўзга кўринган арбобига айланди. У тарихдаги энг машҳур араблардан бири сифатида таърифланган. Ўзидан кейинги барча Аббосий халифалари унинг авлодлари эди.

Ҳоруннинг тахтга келиши ҳақида машҳур шоир ва созанда ал-Мавсилий шундай деган:

Ҳорун тахтга чиққанда қуёш яширинган жойидан қандай чиқиб, дунёни нурга тўлдирганини кўрмадингми?[65]

Унинг ҳукмронлиги ҳақида машҳур араб тарихчиси Ал-Масъудий шундай деган:

Салтанатининг улуғворлиги ва бойлиги шунчалик буюк эдики, гуллаб-яшнаш шунчалик йирик бўлдики, бу давр „Энг ажойиб давр“ деб номланди[66].

Кейинги Аббосий халифалар Ар-Рашиднинг авлодлари бўлишди. Ар-Рашид ўзининг биринчи меросхўри сифатида ўғли Муҳаммад ал-Аминни танлади. Муҳаммаднинг ўгай акаси Абдуллоҳ, бўлажак ал-Маъмун (ҳ. 813–833) эди. Маъмун 786-йил сентябрда туғилган (Аминдан олти ойлик катта). Бироқ, Абдуллоҳнинг онаси форс канизак эди ва Аминнинг соф аббосий авлоди ўгай акасидан устунликни берарди[67][68]. Дарҳақиқат, Маъмун Аббосийлар халифаси бўлган ягона шундай наслли зотдир[68].

792-йилда Ҳорун Муҳаммадга ал-Амин („Ишончли“) номи билан байъат олди ва уни ўзининг асосий меросхўри сифатида белгилади. Абдуллоҳ эса 799-йилда ал-Маъмун („Ишончли“) номини олмагунча иккинчи меросхўр деб аталмаган[67][68]. Ҳоруннинг учинчи ўғли Қосим учинчи меросхўр этиб тайинланган, аммо ҳеч қачон халифа бўлмаган. Ал-Амин 809-йилда ҲОруннинг вафотидан кейин халифа бўлди. Ал-Амин 809-йилдан 813-йилгача акаси Абдуллоҳ ал-Маъмун (Хуросон ноиби) билан ўзаро уруш бошланмагунча ҳукмронлик қилди. Урушнинг сабаби халифа ал-Аминнинг ал-Маъмунни ўз меросхўри этиб тайинлашга урингани эди. Ал-Маъмун 813-йилда халифа бўлиб, халифаликни 833-йилгача йигирма йил бошқарди. Унинг ўрнига Ҳоруннинг канизак Маридадан бўлган ўғли Абу Исъҳоқ Муҳаммад (Ал-Муҳтасим номи билан машҳур) халифа бўлди[69][70].

Оммавий маданиятда

[edit | edit source]
  • Ҳорун ар-Рашиднинг Минг бир кеча асаридаги тасвири.
  • Шоир ва тасвирий рассом Жуброн Халил Жуброн (1883–1931) томонидан чизилган Ҳорун ар-Рашиднинг эскиз чизмаси
  • 1899-йил Ню-Ёркда илк марта нашр этилган Китоб ҳизанат ал-айям фī таражим ал-ʻизам китобидан Ҳорун ар-Рашид тасвири.
  • Араб тилига биринчи марта таржима қилиниб, ҳижрий 1381/1961-йилда Мисрда нашр этилган Сайр Мулҳимаҳ: Мин аш-Шарқ ва-ал-Ғарб номли китобдаги Ҳорун ар-Рашиднинг эскиз тасвири.
  • Ҳорун ар-Рашид (1951) китобидан Ҳорун ар-Рашид тасвири.

Изоҳлар

[edit | edit source]
  1. ↑ яна 20 нафар канизаклари ҳақида маълумотлар бор
  2. ↑ Биринчи меросхўр
  3. ↑ Иккинчи меросхўр
  4. ↑ Ал-Қосим учинчи меросхўр эди. Бироқ, акалари томонидан унинг мазкур ҳуқуқи чекланган
  5. ↑ Ал-Маъмун ҳукмронлиги даврида ворислиги учун ҳеч қандай расмий шарт-шароит яратилмаган эди. Табарийнинг маълумотларига кўра, ал-Маъмун ўлим тўшагида ўз акаси Абу Ишоқ Муҳаммадни вориси этиб кўрсатиш тўғрисида мактуб ёзган. 9-августда ал-Мўтасим биъллоҳ шоҳлик рутбаси билан халифа сифатида эътироф этилган.

Манбалар

[edit | edit source]
  1. ↑ Аудун Ҳолме, Геометрй: Оур Cултурал Ҳеритаге п. 150.
  2. ↑ Гҳареэб, Эдмунд А.; Доугҳертй, Бетҳ. Ҳисториcал Диcтионарй оф Ирақ, 18 Марч 2004. ИСБН 9780810865686. 
  3. ↑ Гҳареэб, Эдмунд А.; Доугҳертй, Бетҳ. Ҳисториcал Диcтионарй оф Ирақ, 18 Марч 2004. ИСБН 9780810865686. 
  4. ↑ Андрé Cлот, Ҳарун ал-Рашид анд тҳе wорлд оф тҳе тҳоусанд анд оне нигҳц, п. 97.
  5. ↑ Роял Франкиш Анналс, ДCCCВИИ.
  6. ↑ Чарлемагне: Транслатед соурcес, п. 98.
  7. ↑ Андрé Cлот, Ҳарун ал-Рашид анд тҳе wорлд оф тҳе тҳоусанд анд оне нигҳц.
  8. ↑ Бобриcк 2012, с. 38.
  9. ↑ Wатт, Wиллиам Монтгомерй (20 Марч 2022). "Ҳāрūн ал-Рашīд". Ҳāрūн ал-Рашīд. Энcйcлопедиа Британниcа. https://www.britannica.com/biography/Harun-al-Rashid. <!--->
  10. ↑ Бобриcк 2012, с. 25.
  11. ↑ Бобриcк 2012, с. 24.
  12. ↑ Бобриcк 2012, с. 37.
  13. ↑ Бобриcк 2012, с. 36.
  14. ↑ Неw Арабиан нигҳц' энтертаинменц, Волуме 3.
  15. ↑ Масʻūдī, Паул Лунде, Cаролине Стоне, Тҳе меадоwс оф голд: тҳе Аббасидс п. 62.
  16. ↑ 16,0 16,1 Бобриcк 2012, с. 42.
  17. ↑ Бобриcк 2012, с. 46.
  18. ↑ „Ҳарун ал-Рашид, тҳе Аббасид Cалипҳ Wҳо Инспиред тҳе 'Арабиан Нигҳц'“ (эн). ТҳоугҳтCо. Қаралди: 2022-йил 28-июн.
  19. ↑ Ҳованнисиан, Ричард Г.; Сабагҳ, Георгес. Тҳе Персиан Пресенcе ин тҳе Исламиc Wорлд. Cамбридге Университй Пресс, 1998. ИСБН 9780521591850. 
  20. ↑ Лодовиcо Антонио Муратори, Гиусеппе Cаталани (1742), Аннали д'Италиа: Далл'анно 601 делл'эра воларе фино алл'анно 840, Монаcо, п. 465. Муратори десcрибес онлй соме оф тҳесе гифц.
  21. ↑ Тарикҳ атҳ-Тҳабари 4/668–669.
  22. ↑ Ибн Катҳир, Ал-Бидая wа'л-Ниҳая в 13 п. 650.
  23. ↑ Мукҳтар ал-Абади, Аҳмад. Ин Аббасид анд Андалусиан Ҳисторй. Аин Университй Либрарй, 2019. Қаралди: 2021-йил 28-сентябр. 
  24. ↑ C.Э, Босwортҳ. Тҳе Ҳисторй оф ал-Табари Вол. 30: Тҳе 'Аббасид Cалипҳате ин Эқуилибриум: Тҳе Cалипҳатес оф Муса ал-Ҳади анд Ҳарун ал-Рашид А.Д. 785–809/А.Ҳ. 169–193. СУНЙ Сериэс ин Неар Эастерн Студиэс. Албанй, Неw Ёрк: Стате Университй оф Неw Ёрк Пресс, 1989 — 365-бет. ИСБН 978-0-88706-564-4. Қаралди: 2021-йил 28-сентябр. 
  25. ↑ Деннис Блоодwортҳ, Чинг Пинг Блоодwортҳ. Тҳе Чинесе Мачиавелли: 3000 еарс оф Чинесе статеcрафт. Трансаcтион Публишерс, 2004 — 214-бет. ИСБН 0-7658-0568-5. Қаралди: 2010-йил 28-июн. 
  26. ↑ Ҳерберт Аллен Гилес. Cонфуcианисм анд иц ривалс. Форготтен Боокс, 1926 — 139-бет. ИСБН 1-60680-248-8. Қаралди: 2011-йил 14-декабр. 
  27. ↑ Маршалл Броомҳалл. Ислам ин Чина: а неглеcтед проблем. Лондон: Морган & Сcотт, лтд., 1910 — 25, 26-бет. Қаралди: 2011-йил 14-декабр. 
  28. ↑ Бажпаи 2002, п. 15.
  29. ↑ Бажпаи 1981, п. 55.
  30. ↑ Чалианд, Гéрард. Номадиc Эмпирес: Фром Монголиа то тҳе Данубе. Трансаcтион Публишерс, 1970. Қаралди: 2018-йил 1-сентябр. 
  31. ↑ Луcиано Петеч, А Студй оф тҳе Чрониcлес оф Ладакҳ (Cалcутта, 1939), пп. 73–73.
  32. ↑ Луcиано Петеч, А Студй оф тҳе Чрониcлес оф Ладакҳ (Cалcутта, 1939), пп. 55–85.
  33. ↑ Бобриcк 2012, с. 40.
  34. ↑ Абботт 1946, сс. 29–30.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 Абботт 1946, с. 141.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 36,4 ал-Табари & Босwортҳ 1989, с. 326.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 Абботт 1946, с. 137.
  38. ↑ 38,0 38,1 Абботт 1946, с. 138.
  39. ↑ ал-Сāʿī, Тоораwа & Брай 2017, с. 14.
  40. ↑ Абботт 1946, сс. 138–39.
  41. ↑ ал-Табари & Босwортҳ 1989, с. 327.
  42. ↑ Меадоwс Оф Голд. Тайлор & Франcис, 2013 — 462-бет. ИСБН 978-1-136-14522-3. 
  43. ↑ Абботт 1946, сс. 141–42.
  44. ↑ Абботт 1946, с. 143.
  45. ↑ 45,0 45,1 ал-Табари & Босwортҳ 1989, с. 327.
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 Абботт 1946, с. 144.
  47. ↑ 47,0 47,1 ал-Табари & Босwортҳ 1989, с. 328.
  48. ↑ ал-Сāʿī, Тоораwа & Брай 2017, с. 8.
  49. ↑ Абботт 1946, с. 146.
  50. ↑ Cасwелл, Фуад Маттҳеw. Тҳе Славе Гирлс оф Багҳдад: Тҳе Қиян ин тҳе Эарлй Аббасид Эра. Блоомсбурй Публишинг, 2011 — 73–81-бет. ИСБН 978-1-78672-959-0. 
  51. ↑ 51,0 51,1 ал-Сāʿī, Тоораwа & Брай 2017, с. 13.
  52. ↑ Абботт 1946, сс. 157.
  53. ↑ Абботт 1946, сс. 149–50.
  54. ↑ ал-Табари & Босwортҳ 1989, сс. 327–28.
  55. ↑ Ал-Масуди, Тҳе Меадоwс оф Голд, п. 94.
  56. ↑ Бобриcк 2012, с. 45.
  57. ↑ 57,0 57,1 Бобриcк 2012, с. 62.
  58. ↑ 58,0 58,1 Бобриcк 2012, с. 61.
  59. ↑ Бобриcк 2012, с. 42
  60. ↑ Бобриcк 2012, с. 55.
  61. ↑ Бобриcк 2012, с. 70.
  62. ↑ Бобриcк 2012, с. 57.
  63. ↑ Босwортҳ 1995, сс. 385–386.
  64. ↑ „Ҳāрūн ал-Рашīд | ʿАббāсид cалипҳ | Британниcа“ (эн). www.британниcа.cом. Қаралди: 2021-йил 11-декабр.
  65. ↑ "Ҳарун ал-Рашид: анд тҳе Wорлд оф тҳе Тҳоусанд анд Оне Нигҳц". Ёутҳ анд Сплендоур оф тҳе Wелл-Гуидед Оне, парт 2. Андрé Cлот. 2014. ИСБН 9780863565588. https://books.google.com/books?id=EkghBQAAQBAJ&q=harun+al+rashid. 
  66. ↑ "Ҳарун ал-Рашид: анд тҳе Wорлд оф тҳе Тҳоусанд анд Оне Нигҳц". Тҳе Ҳорсемен оф Аллаҳ, парт 1. Андрé Cлот. 2014. ИСБН 9780863565588. https://books.google.com/books?id=EkghBQAAQBAJ&q=harun+al+rashid. 
  67. ↑ 67,0 67,1 Габриэли 1960, с. 437.
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 Рекая 1991, с. 331.
  69. ↑ Босwортҳ 1993, с. 776.
  70. ↑ Масуди 2010, с. 222.
  71. ↑ „Алиф Лаила ДВД [20 Дисc Сет“]. Индуна.cом.
  72. ↑ „Еац Поэмс Титлес“. Cсун.эду. Қаралди: 2018-йил 1-сентябр.
  73. ↑ „Арчивед cопй“. 2016-йил 8-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2018-йил 16-март.
  74. ↑ Заcнй, Роб „Cивилизатион В Фиэлд Репорт 2“. ГамеПро (2010-йил 24-декабр). 2011-йил 6-январда асл нусхадан архивланган.

Адабиётлар

[edit | edit source]
  • Бартолд В.В., Карл Великий и Харун арРашид, Сочинения, т.6, М., 1966; Мен А., Мусулманский Ренессанс, М., 1972.

Қўшимча ўқиш учун

[edit | edit source]



Ҳаволалар

[edit | edit source]
 Викиомборда Ҳорун ар-Рашид
ҳақида туркум мавжуд
Викииқтибосда Ҳорун ар-Рашидга тегишли иқтибослар мавжуд.
Ҳорун ар-Рашид
Таваллуди: 763 Вафоти: 809
Суннийлик унвонлари
Олдингиси Аббосийлар халифалиги халифаси
786-йил 14-сентябр – 809-йил 24-март 		Кейингиси
Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Horun_ar-Rashid&oldid=5264334"