Braziliya kosmik agentligi
 | |
| Qisqartma | AEB |
|---|---|
| Turi | Fazoviy agentlik |
| Ishga tushgan sanasi | 10-frvral 1994-yil |
| Joylashuvi | Alkantara, Braziliya |
| Bosh kotib | Carlos Augusto Teixeira de Moura |
| Vebsayti | www.gov.br/aeb |
| Til(lar)i | Portugalcha |
Braziliya kosmik agentligi (portugalcha: Agência Espacial Brasileira, AEB) Braziliyadagi jamoat fuqarolik tashkiloti boʻlib, mamlakat kosmik dasturining oʻsishi va rivojlanishi uchun mas’uldir. U Alkantara kosmodromini va Barreira do Inferno uchirish maydonini boshqarish huquqiga ega (portugalcha: Barreira do Inferno, Preddverie Ada). Agentlik 1994-yil 10-fevralda tashkil etilgan[1].
Agentlik Braziliyaga Lotin Amerikasi mamlakatlari orasida fazoda yetakchi rol oʻynashga imkon beradi va Braziliyani Xalqaro kosmik stansiyadagi hamkorlik uchun qimmatli va ishonchli hamkorga aylantiradi.
Braziliya kosmik agentligi oʻzining kosmik dasturini ishlab chiqish bilan texnologik kosmik xalqaro hamkorlik siyosatini olib bormoqda. Dastlab, u AQSh va YKAga qattiq bogʻliq edi, ammo Gʻarb texnologiyalarini uzatishdagi qiyinchiliklar tufayli yuzaga kelgan bir qator muammolardan soʻng, Braziliya boshqa davlatlar bilan, xususan, Xitoy, Ukraina, Rossiya, Isroil bilan hamkorlik qila boshladi.
Braziliya kosmik agentligi Braziliya harbiylari nazorati ostida boʻlgan va 1994-yilda fuqarolik nazoratiga oʻtkazilgan muhim milliy kosmik dasturning vorisi hisoblanadi.
Tarixi
[edit | edit source]
Pezident Janio Quadros 1960-yilda kosmik tadqiqotlar boʻyicha milliy dasturni ishlab chiqadigan komissiya tuzdi. Natijada 1961-yil avgust oyida San-Paulu shtatidagi San-Xose-dus-Kampos shahrida faoliyat yurituvchi Milliy Koinot Faoliyati Komissiyasining (GOCNAE) tashkiliy guruhi tuzildi. Guruh tadqiqotchilari astronomiya, geodeziya, geomagnetizm va meteorologiya sohalaridagi xalqaro loyihalarda ishtirok etganlar.
1971-yil aprel oyida GOCNAE oʻrniga hozirda Milliy kosmik tadqiqotlar instituti (INPE) deb nomlanuvchi Kosmik tadqiqotlar instituti tashkil etildi. 1946-yilda Braziliya Harbiy havo kuchlarining hozirgi Aerokosmik fanlar va texnologiyalar boʻlimi (DCTA) boʻlgan oʻsha paytdagi Centro Técnico de Aeronáutica (CTA) tashkil etilganidan beri mamlakat aerokosmik sohadagi xalqaro taraqqiyotni kuzatib kelmoqda.
Instituto Tecnologico de Aeronáutica (ITA) tashkil etilishi bilan ilgʻor texnologiya sohalarida yuqori malakali kadrlar tayyorlashga toʻliq qodir boʻlgan muassasa yaratildi. DCTA, ITA va Aeronavtika va Koinot Instituti (IAE) orqali Braziliya kosmik dasturini birlashtirishda muhim rol oʻynaydi. 1970-yillarning boshida Braziliya Kosmik Faoliyati Komissiyasi - kosmik dasturning bajarilishini muvofiqlashtirish va nazorat qilish maqsadida oʻsha paytdagi Qurolli Kuchlar Bosh shtabiga bogʻlangan organ tashkil etildi.
Milliy kosmik dasturni amalga oshirish jarayonida Braziliya 1985-yilda chet elda ishlab chiqarilgan birinchi Brazilsat A1 sunʼiy yoʻldoshini chet el (Yevropa) tashuvchisida uchirdi, undan keyin chet elda sotib olingan yana bir nechta qoʻllaniladigan Braziliya sunʼiy yoʻldoshlarini uchirishga muvaffaq boʻldi.
1993- va 1998-yillarda Braziliya Amerika tashuvchilarida oʻzining SCD dizaynidagi birinchi sunʼiy yoʻldoshlarini uchirdi.
Braziliya bir necha bor uchirilgan Sonda baland ovoz chiqaruvchi raketalarni va VLS-1 raketasini (LV) ishlab chiqdi, 1997-, 1999- va 2003-yillarda Alkantara milliy kosmodromidan sunʼiy yoʻldoshlarni uchirishga qilingan uchta urinish ham muvaffaqiyatsizlikka uchradi: ikkinchisi 21 kishining oʻlimi yuz bergan falokatga aylanib, bu dastur loyihalarini uzoq vaqt davomida sekinlashtirdi.
Alkantara kosmodromidan oʻz raketasining birinchi muvaffaqiyatli uchirilishi 2004-yil 23-oktyabrda boʻlib oʻtdi. Bu Sonda oilasiga mansub VSB-30 yuqori balandlikdagi raketaning suborbital parvozi edi. Undan keyin yana bir qancha muvaffaqiyatli shunga oʻxshash ishlar amalaga oshirildi[2][3].
VLS-1 raketa loyihasini yakunlash va 2013-yildan boshlab unga bir nechta sunʼiy yoʻldoshlarni, soʻngra uning kengaytirilgan VLM versiyasini ishga tushirish rejalashtirilgan.
Kosmodromlar
[edit | edit source]Alkantara
[edit | edit source]
Alkantara Braziliya kosmik agentligi uchirilish markazining asosiy kosmodrom va operatsion markazidir. Maranhao shahridagi Alcantara munitsipalitetida joylashgan. Bu hudud aholi zichligi pastligi, mukammal xavfsizlik sharoitlari, havo va dengizga kirish qulayligi kabi yaxshi imkoniyatlarga ega.
Baza qurilishi 1982-yilda boshlangan. Birinchi uchirish 1990-yil 21-fevralda, Probe 2 XV-53 zond raketasi uchirilganida bo‘lib o‘tgan. 2003-yil 22-avgustda uchinchi VLS-1 (XV-03) portlashi natijasida 21 kishi halok boʻldi.
Hudud ekvatorga yaqinligi tufayli dunyodagi eng yaxshi joylashgan uchirish markazi hisoblanadi — Alkantara ekvatorga eng yaqin raketa uchirish bazasi hisoblanadi — va okean yonida joylashgani uchun hamma uchun transport vositalarini uchirish imkonini beradi. Bu xususiyatlar ishga tushirish joyiga geostatsionar sunʼiy yoʻldoshlarni uchirishda muhim afzallik beradi.
Barreiro do Inferno
[edit | edit source]
Barreira do Inferno Launch Center - AEB kosmik ishga tushirish bazasi. Parnamirim munitsipalitetida, Rio Grande do Norte joylashgan.
Bu 1965-yilda ochilgan birinchi ishga tushirish markazi bo'lib, telemetriya va radar antennalariga ega. Hudud asosan uzunligi 1 tonna va 10 metrdan oshmaydigan tovushli raketalarni ishga tushirish uchun foydalaniladi va Alcantara ishga tushirish markazi bilan hamkorlik qiladi.
Uchirish vositalari
[edit | edit source]
Sonda oilasi raketalari Braziliyada ishlab chiqarilgan birinchi raketalar bo'lib, Rio Grande do Norte shtatidagi Barreira do Inferno uchirish markazidan uchirilgan. Ushbu raketalar bilan olingan bilimlar kelajakda sun'iy yo'ldosh uchiruvchi vositaning bosqichlarini tashkil etadigan dvigatellarni yaratish uchun asos bo'lib xizmat qildi.
Ushbu oilaning raketalari suborbital kosmik tadqiqotlar missiyalarida ishlatiladigan, ilmiy va texnologik tajribalardan iborat foydali yuklarni uchirishga qodir raketalardir.
Loyiha 1964-yildan beri GTEPE tomonidan yaratilgan ikkita asosiy rejalashtirish maqsadiga javob berdi, ular: Braziliyada tovushli raketalarni uchirish uchun baza yaratish va mahalliy raketalarni qurish. Avval xorijliklar bilan hamkorlikda va asta-sekin Braziliya xususiy sanoatini jalb qilishga e'tibor qaratildi
Braziliya kosmik agentligi bir qator tovushli raketalarni ishlatadi:
- Sonda I
- Sonda II
- Sonda III
- Sonda IV
- VSB-30
- VS-30
- VS-40
- VS-50
VLS
[edit | edit source]Janubiy xoch dasturi
[edit | edit source]Kelajakda Braziliya Roskosmos yordamida sunʼiy yoʻldoshlarni geostatsionar orbitaga uchirishga qodir boʻlgan kattaroq Janubiy Xoch uchirish qurilmalari oilasini ishlab chiqish niyatida.
Geofizik raketalar
[edit | edit source]Raketa dvigatellari
[edit | edit source]Sunʼiy yoʻldoshlar
[edit | edit source]| Sun'iy yo'ldosh | Tegishliligi | Turi | Foydalanilgan yillari | Holati |
| SCD1[4] |  Braziliya |
Yerni kuzatish sun'iy yo'ldoshi | 1993- |
Faol |
| SCD2[4] | Braziliya |
Yerni kuzatish sun'iy yo'ldoshi | 1998- |
Faol |
| CBERS-1[5] | Braziliya /  Xitoy |
Yerni kuzatish | 1999-2003 |
Faol emas |
| CBERS-2[6] | Braziliya / Xitoy |
Yerni kuzatish | 2003-2007 |
Faol emas |
| CBERS-2B[5] | Braziliya / Xitoy |
Ayg'oqhi sun'iy yo'ldosh | 2007-2010 |
Rejalashtirilgan |
| CBERS-3 | Braziliya / Xitoy |
Yerni kuzatish | 2013 |
ishga tushirish muvaffaqiyatsizligi |
| CBERS-4 | Braziliya / Xitoy |
Yerni kuzatish | 2014- |
Faol |
| SGDC-1[7] | Braziliya /  Fransiya |
Telekommunikatsiya | 2017- |
Andoza:Sim3 |
| Amazônia-1 | Braziliya |
Multimissiya platformasi | 2021- |
Faol |
| Flora Hiperspectral | Braziliya /  AQSh |
Multimissiya platformasi | 2016 |
Rejalashtirilgan |
| CBERS-4A | Braziliya / Xitoy |
Yerni kuzatish | 2019- |
Faol |
| LATTES-1 | Braziliya / Xitoy / AQSh /  Yaponiya |
Kosmik ob-havo (EQUARS) va rentgen kosmik teleskopi (MIRAX) | 2017 |
Rejalashtirilgan |
| SABIA-Mar 1 | Braziliya/ Argentina[8] |
Multimissiya platformasi | 2017 |
Rejalashtirilgan |
| CLE-1 | Braziliya |
past yer orbitasi | 2018 |
Rejalashtirilgan |
| Amazônia-1B | Braziliya |
Multimissiya platformasi | 2018 |
Rejalashtirilgan |
| GEOMET-1 | Braziliya |
Yerni kuzatish | 2018 |
Rejalashtirilgan |
| AST-1 | Braziliya |
past yer orbitasi | 2019 |
Rejalashtirilgan |
| SABIA-Mar 1B | Braziliya / Argentina |
Plataforma Multimissão | 2019 |
Rejalashtirilgan |
| SGDC-2 | Braziliya |
Telekommunikatsiya | 2019 |
Rejalashtirilgan |
| Amazônia-2 | Braziliya |
Multimissiya platformasi | 2020 |
Rejalashtirilgan |
| SAR-1 | Braziliya |
Yerni kuzatish | 2020 |
Rejalashtirilgan |
| AST-2 | Braziliya |
Yerni kuzatish | 2020 |
Rejalashtirilgan |
Kosmonavtlar
[edit | edit source].png)
2006-yil 30-martda Rossiyaning „Soyuz TMA-8“ kosmik kemasida BKA astronavti Markus Pontis koinotga sayohat qilgan birinchi braziliyalik boʻldi. Parvoz dasturi XKSga bir haftalik tashrifni oʻz ichiga olgan, uning davomida Pontis Braziliya kosmik agentligi tomonidan tanlangan sakkizta tajribani amalga oshirgan. Pontis 2006-yil 8-aprelda ISS-12 ekipajining boshqa aʼzolari bilan Qozogʻistonda „Soyuz TMA-7“ kemasida uchdi[9].
| Ismi | Kasbi | Kosmosdagi vaqti | Sayohat vaqti | Missiya | Missiya nishoni | Holati | |
 |
Marcos Pontes | NASA mutaxassisi | 9 soat 21 daqiqa 17 soniya | 2006-yil 30-mart | Soyuz TMA-8 Missão Centenário Soyuz TMA-7 |
|
Faol emas |
Xalqaro ishtirok
[edit | edit source]Xalqaro kosmik stantsiya
[edit | edit source]Boshqa davlatlar bilan hamkorlik
[edit | edit source]Ukraina bilan yirik hukumatlararo dasturga koʻra, Braziliya oʻzining Alkantara kosmodromini 2013-yildan beri Ukraina Cyclone-4 raketasida rejalashtirilgan xorijiy sunʼiy yoʻldoshlarni tijoriy uchirish boʻyicha uchirish xizmatlarini qoʻshma korxona uchun taqdim etdi, ammo 2015-yil aprel oyida hamkorlik Braziliya tomoni tashabbusi bilan toʻxtatildi[10][11].
Shuningdek, Alkantaradan Isroilning Shavit raketalarini uchirish bo‘yicha kelishuv imzolandi. Rossiya Protonlari va Xitoyning Long Mart 4 uchun shunga oʻxshash shartnomalar uchun rejalar mavjud.
Braziliya, shuningdek, Xitoy bilan CBERS masofaviy zondlash sunʼiy yoʻldoshlarini ishlab chiqish va ulardan foydalanish boʻyicha yirik qoʻshma dasturga ega.
Byudjet
[edit | edit source]Federal hukumatning agentligi sifatida AEB o'z mablag'larini Braziliya Kongressi tomonidan tasdiqlangan ittifoq byudjetidan oladi. Quyidagi jadvalda texnologiyalarni rivojlantirish dasturlari, insoniy kosmik tadqiqotlar dasturlari va Yer monitoringini amalga oshirish uchun yillar davomida AEBga ajratilgan federal byudjet batafsil ko'rsatilgan:
| Yil | Kutilayotgan mablag' | SArflangan mablag' | Manba |
|---|---|---|---|
| 2016-yil | 159,64 | 62,03 | [12] |
| 2017-yil | 296,61 | 84,27 | [13] |
| 2018-yil | 182,72 | 107,48 | [14] |
| 2019-yil | 181,57 | 100,59 | [15] |
| 2020-yil | 204,76 | - |
Manbalar
[edit | edit source]- ↑ „Presidency of Brazil: Law 8.854 "That creates the Brazilian Space Agency, and other measures"“ (pt). 2012-yil 13-martda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ Space.com: Brazil completes successful rocket launch Space.com.
- ↑ Herald Tribune: Brazil launches rocket for gravity research International Herald Tribune.
- ↑ 4,0 4,1 Satélite de Coleta de Dados - SCD GlobalSecurity.org. Retrieved on 2011-01-17.
- ↑ 5,0 5,1 The Launch of CBERS-2B (Wayback Machine saytida 2012-02-08 sanasida arxivlangan) National Institute for Space Research. Retrieved on 2011-01-17.
- ↑ Overview of the CBERS-2 (Wayback Machine saytida 2011-07-21 sanasida arxivlangan) United States Geological Survey. Retrieved on 2011-01-17.
- ↑ Andoza:Citar web
- ↑ http://www.inpe.br/noticias/arquivos/pdf/Plano_diretor_miolo.pdf
- ↑ „BBC World: First Brazilian goes into space“ (en). BBC News (2009-yil 30-iyul). 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 7-avgust.
- ↑ „Brazil Abandons Joint Satellite Launch System Project With Ukraine“. Sputnik International (2015-yil 9-aprel). 2015-yil 26-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 30-mart.
- ↑ Peter B. de Selding. „Brazil Pulling Out of Ukrainian Launcher Project“. SpaceNews (2015-yil 16-aprel).
- ↑ Andoza:Citar web
- ↑ Andoza:Citar web
- ↑ Andoza:Citar web
- ↑ Andoza:Citar web
Havolalar
[edit | edit source]- Rasmiy sayt (Wayback Machine saytida 2010-12-24 sanasida arxivlangan)