And kondoru

And kondoru Carl Linnaeus tarafından 1758 yılında Systema Naturae adlı eserinin onuncu basımında tanımlanmıştır ve hâlâ orijinal ikili adı olan Vultur gryphus 'u korumaktadır.^[1] And kondoru bulunduğu ülkeye göre Arjantin kondoru, Bolivya kondoru, Ekvador kondoru, Kolombiya kondoru, Peru kondoru ya da Şili kondoru olarak da adlandırılabilir. Cins ismi olarak kullanılan Vultur Latince "akbaba" anlamına gelen vultur ya da voltur sözcüklerinden alınmıştır.^[2] İkili ismi ise Yunanca γρυπός (grupós, "çengel burunlu") sözcüğünden gelir.^[3] Kondor adı ise Quechua cuntur sözcüğünden gelmiştir.^[4]

And kondorunun ve Yeni Dünya akbabalarının diğer altı türünün doğru taksonomik yeri henüz tam olarak belirlenememiştir.^[5] Görünüş olarak birbirlerine benzemelerine ve ekolojik olarak aynı görevlere sahip olmalarına rağmen Yeni Dünya ve Eski Dünya akbabaları dünyanın farklı bölgelerinde farklı atalardan evrime uğrayarak gelmişlerdir ve aralarında yakın bir bağ yoktur. Bu iki ailenin ne kadar farklı olduğu hâlâ tartışılmaktadır. Bazı otoritelerin ilk yorumları Yeni Dünya akbabalarının leyleklerle yakın akraba olduğu yönündeydi.^[6] Yakın zamanda ise otoriteler Eski Dünya akbabaları ile birlikte Gündüz yırtıcı kuşları takımında oldukları görüşünü paylaşmakta,^[7] ya da kendilerine ait olan Cathartiformes takımına sokmaktadırlar.^[8] Güney Amerika Sınıflandırma Komitesi Yeni Dünya akbabalarını Leyleksiler takımından çıkararak Incertae sedis yani belirsiz olarak sınıflandırdı ama Gündüz yırtıcı kuşlarına ya da Cathartiformes takımına alınabilmelerinin mümkün olduğunu belirtti.^[5]

And kondoru, Vultur cinsinde kabul edilen tek yaşayan türdür.^[9] Yoğun fosil kalıntılarından bilinen Kaliforniya kondorunun aksine And kondorunun günümüze kadar çok az fosili bulunmuştur. Plio-/Pleistosen döneminin Güney Amerika kondorlarının günümüzdeki türden çok farklı olmadığı belirlenmiştir. Ancak Bolivya'da Tarija ilinde Pliosen dönemi kalıntılarında bulunan görece küçük kemiklerin daha küçük bir alt türe ait olduğu sanılmaktadır, V. gryphus patruus.^[10]

Gagadan kuyruğa ortalama boyu Kaliforniya kondorundan yaklaşık beş cm kısa olsa da And kondorunun 274 ile 310 cm arasındaki kanat genişliği daha büyüktür.^[11] Aynı zamanda daha ağırdır; erkekler 11 ile 15 kg'a, dişiler de 7,5 ile 11 kg'a ulaşırlar.^[12] Boyları 117 ile 135 cm arasında değişir.^[13] Ölçümler genellikle doğal hayatın dışında yetiştirilen kondorlardan alınmıştır.^[11]

Erişkin kuşların tüyleri siyahtır ancak boyunlarının alt kısmında çepeçevre beyaz tüylere ve özellikle de erkeklerin kanatlarında, ilk tüy dökmeye kadar tamamlanmayan geniş beyaz kuşaklar bulunur.^[13] Baş ve boyun kırmızı ve siyaha çalan kırmızı renktedir, çok az tüy bulunur. Baş ve boyun, kuş tarafından sürekli olarak temiz tutulur,^[14] kellikleri hijyen için uyum sağlamıştır, yüksek rakımlarda çıplak deri ultraviyole ışınlara ve dehidratasyona maruz kalarak sterilize olur.^[12] Başın üst kısmı düzdür. Erkeklerde başın ön kısmında kırmızı bir ibik bulunur, boyun derileri katlanarak sarkık bir gerdan oluşturur.^[13] Kuşun heyecan durumuna göre baş ve boyun derisi kızarır ve bu bireyler arasında iletişim için kullanılır. Genç kuşlar genel olarak grimsi kahverengidir, baş ve boyun derileri siyahımsı ve boyun tüyleri kahverengidir.^[15]

Orta parmakları oldukça uzundur ve arkaya dönük parmakları çok az gelişmiştir. Tüm parmakların pençeleri oldukça düz ve küttür. Ayaklar daha çok yürümek için uygundur ve Eski Dünya akbabalarının tersine silah olarak kullanmak ya da tutmak için uygun değildir.^[16] Gaga çengel şeklindedir ve çürüyen eti koparmak için uyum sağlamıştır.^[17] Erkeklerin gözbebekleri kahverengi, dişilerin ise koyu kırmızıdır.^[18] Gözkapaklarında kirpik yoktur.^[19] Yırtıcı kuşlar arasında genel olarak rastlananın tersine dişiler erkeklerden daha küçüktür.

And Kondoru Güney Amerika'da And Dağları'nda bulunur. Doğal yaşam alanı kuzeyde çok nadir olarak görüldüğü Venezuela ve Kolombiya'dan başlar,^[20] ve güneye doğru Ekvador, Peru ile Şili'ye, Bolivya ve Batı Arjantin'den Tierra del Fuego'ya kadar iner.^[15] 19. yüzyılın başlarında And kondoru batı Venezuela'dan And Dağları boyunca Tierra del Fuego'ya kadar üremekteydi ancak insan varlığının etkisiyle bu alan oldukça daralmıştır.^[21] Doğal yaşam alanı 5.000 m. yükseltiye kadar açık düzlükler ve dağlık alanlardan oluşur. Genel olarak havadan aşağıdaki leşleri kolayca bulmasına olanak sağlayan görece açık, ağaçsız alanları tercih eder.^[22] Ara sıra Bolivya'nın doğusu ve Brezilya'nın güneybatısındaki alçak rakımlı alanlara,^[6] Şili ve Peru'daki alçak çöllüklere de iner ve Patagonya'nın güney kayın ormanlarında da bulunur.^[20]

Büyük daireler çizerek uçan kondorun hareketleri dikkat çekecek kadar zariftir.^[23] Kanatları yatay olarak uzatılmış ve birincil tüyleri uçlarda yukarıya doğru kıvrılmış olarak süzülür.^[13] Geniş uçuş kaslarını tutacak geniş bir sternumunun olmaması And kondorunu fizyolojik olarak asıl süzülerek uçan bir kuş olarak tanımlar. Yerden kalkarken kanatlarını çırpar ama orta derece bir yüksekliğe geldiğinde nadiren kanat çırpar ve havada kalabilmek için termal akımlardan yararlanır.^[24] Charles Darwin, gözlemlediği kondorların yarım saat boyunca bir kere bile kanat çırpmadıklarını belirtir.^[25] Genel olarak, birkaç kanat çırpmayla uçuşa başlayabileceği yüksek yerlerde tünemeyi tercih eder. And kondorları genel olarak termal akımların bulunduğu kayalık yamaçların yakınlarında havada süzülürken görülür.^[26]

Diğer Yeni Dünya akbabalarında olduğu gibi And kondorları da sıra dışı ürohidroz özelliğine sahiptir, yani dışkılarını ayaklarına boşaltarak buharlaşma yoluyla serinlerler.^[27] Bu alışkanlıklarından ötürü bacaklarında genellikle ürik asitin birikmesinden kaynaklanan beyazlıklar bulunur.^[16]

And kondoru leşçi bir kuştur, asıl olarak hayvan leşleri ile beslenir.^[24] Doğal ortamlarında büyük bölgelere sahiptirler, gün içinde leş bulabilmek için sıklıkla 200 km'den fazla bir mesafe katederler.^[12] İç bölgelerde ölü çiftlik hayvanları ile vahşi geyikler gibi büyük hayvan leşlerini tercih ederken, kıyılarda genel olarak karaya vuran ölü deniz memelileri ile beslenirler.^[18] Ayrıca daha küçük kuşların yuvalarına baskın düzenleyerek bunların yumurtaları ile de beslenirler.^[28] Kıyı bölgelerinde düzenli bir besin kaynağı bulunur ve özellikle bolluk olan bölgelerde bazı And kondorları besin arama bölgelerini kıyıda birkaç kilometre ile sınırlı tutar.^[21] Hayvan leşlerini ya yukarıdan görerek ya da kuzgun veya diğer akbabalar gibi diğer leşçileri izleyerek bulurlar.^[29] Yeni Dünya akbabalarının Cathartes türünden hindi akbabası, küçük sarı başlı akbaba ya da büyük sarı başlı akbabayı takip ederek leşlere ulaşır. Cathartes cinsinden akbabalar, koku yolu ile, ölen hayvanların çürümesiyle oluşan etil merkaptan kokusunu izleyerek leşleri bulur. Bu küçük akbabalar, daha büyük olan kondorun yardımı olmadan büyük hayvanların sert derilerini parçalayamaz. Bu türler arasındaki işbirliği ortak bağımlılığın bir örneğidir.^[30] And kondorları doğal yaşam alanlarında ara sıra beslenirler, bazen birkaç gün besin almadan geçirebilirler. Besin bulduklarında ise bazen havalanamayacak kadar kilolarca et yerler. Ayak ve pençeleri, tutmak için uygun olmadığından yerde iken beslenmek zorundadırlar.^[12] Ortalıkta kaldığında hastalık kaynağı olabilecek olan leşlerden kurtulmayı sağladığı için, diğer leşçiler gibi ekosistem içinde önemli rol oynarlar.^[31]

And kondorları cinsel olgunluğa beş ya da altı yaşından önce ulaşmaz.^[32] 50 yıldan fazla yaşayabilir ve ömür boyu aynı eşle çiftleşirler.^[33] Kur zamanı erkek kondorun boynu renk değiştirerek donuk kırmızıdan parlak sarıya dönüşür ve şişer.^[34] Erkek dişiye yaklaşırken boynunu dışarı uzatarak şişmiş boynunu ve göğüs lekesini ortaya çıkarır ve ıslık sesi çıkarır,^[35] daha sonra kanatlarını açarak dik durur ve dilini şaklatır.^[18] Diğer kur ritüelleri ıslık sesi çıkarma, kanatlar kısmen açık iken gıdaklayıp sıçramak ve dans etmek gibi eylemleri içerir.^[12] And kondoru tünemek ve kuluçkaya yatmak için 3.000 ile 5.000 m yükseklikleri tercih eder.^[36] Yumurtalar etrafına konmuş birkaç çalı çırpıdan oluşan yuvasını ulaşılması mümkün olmayan kaya yamaçlarının üzerine yapar. Ancak çok az yamaç bulunan Peru'nun kıyı bölgelerinde bazı yuvalar yalnızca tepelerin sırtlarında gölgeli kuytu yerlerde bulunur.^[21] Her iki yılda bir, Şubat ile Mart aylarında ağırlığı 280 g civarında ve boyutları 75 ile 100 mm arasında bir veya iki mavimsi beyaz yumurta yumurtlar. Anne ve baba tarafından kuluçkuya yatılır ve 54 ile 58 gün sonra yumurtalar çatlar ve yavrular çıkar.^[18] Eğer yumurta ya da yavru kaybolur ya da ölürse yerine başka bir yumurta yumurtlanır. Araştırmacılar ve yetiştiriciler bu özellikten yararlanarak genellikle ilk yumurtayı ayrı bakmak üzere uzaklaştırarak annenin ikinci bir yumurta yumurtlamasını sağlar ve üremeyi iki katına çıkarır.^[37]

Yavrular en az ebeveynleri kadar büyüyünceye kadar grimsi bir tüyle kaplıdır. Ancak altı aydan sonra uçabilecek konuma gelirler,^[13] ama iki yaşına kadar, yerlerine yeni yumurta yumurtlanana kadar, ebeveynleri ile aynı yuvada kalır ve avlanırlar. Geniş kondor grupları içinde çok iyi gelişmiş bir sosyal yapı vardır. Vücut lisanı, oyunlar ve kuş çığlıkları ile belirlenen bir hiyerarşiye sahiptirler.^[38]

And kondoru IUCN tarafından yakın tehdit altında türler arasında sayılmaktadır. İlk olarak 1970 yılında ABD'nin tehlike altındaki türler listesine girmiştir,^[39] bu listeye doğal yaşama alanının tamamında ya da bir kısmında soyunun tükenmesi tehlikesi altındaki türler alınmaktaydı.^[40] Kondor popülasyonunun azalmasının sebepleri leş arama için kullandıkları bölgenin küçülmesi ve avcılar tarafından öldürülen hayvanlar nedeniyle oluşan ikincil zehirlenmedir.^[41] Asıl olarak doğal yaşama alanının kuzey bölgesinde tehdit altındadır ve son yıllarda popülasyonunun oldukça azaldığı Venezuela ve Kolombiya'da nadir olarak rastlanır.^[42] Çok az ölüm oranına ve dolayısıyla da düşük üreme oranına uyum sağladığından insanlar tarafından verilen zarara karşı oldukça duyarlıdır,^[20] bu zararın asıl kaynaklarından biri, kondorların sürü hayvanlarına saldırdığını iddia eden çiftçilerin verdiği zarardır.^[33] Doğa savunucuları tarafından uygulanan eğitim programlarıyla bu yanlış anlaşılmaların önüne geçilmeye çalışılmıştır.^[43] Kuzey Amerika'da hayvanat bahçelerinde büyütülen And kondorlarının popülasyonları artırmak için doğal hayata salınmaları programları,^[43] Arjantin, Venezuela ve Kolombiya'da uygulanmaktadır. Esaret altında yetiştirilen ilk And kondorları 1989'da doğal yaşam alanlarına salınmıştır.^[44] Kondorları büyütürken insan teması en az seviyede tutulmalıdır. Salındıkları zaman insanlardan korkmamalarına dolayısıyla da zarar görmelerine neden olacağından, insanlardan etkilenmemeleri için bebek kondorlar And kondorlarına benzeyen el kuklalarıyla beslenir.^[45] Kondorlar salınmadan önce kuş barınaklarında üç ay boyunca tutularak salınacakları çevreye uyum sağlamalarına dikkat edilir.^[45] Salınan kondorlar hareketlerini takip edebilmek ve hayatta kalıp kalmadıklarını anlamak amacıyla uyduyla izlenir.^[17]

Yakın akraba olan Kaliforniya kondorlarının doğal ortamda hiç kalmamasından sonra ABD Balık ve Vahşi Hayat Servisi'nin başlattığı bir deney sonucu Kaliforniya'da öncelikle And kondorları salındı. Bir Güney Amerika kuş türünü ABD'ye kazara sokmayı engellemek için yalnızca dişilerin salındığı bu deneyde başarılı olunduktan sonra tüm kuşlar geri toplandı ve Güney Amerika'da tekrar salındı. Bu deneyden sonra Kaliforniya kondoru da ABD'de doğal ortamlarına tekrar salınmaya başladı.^[46]

And kondoru Arjantin, Bolivya, Ekvador, Kolombiya, Peru ve Şili'nin ulusal sembolüdür. Bolivya, Ekvador, Kolombiya ve Şili'nin ulusal kuşudur.^[47] Güney Amerika And Dağları bölgesinin folklor ve mitolojisinde oldukça önemli yer tutar.^[33] Kondorlar And sanatında yaklaşık MÖ 2500 yılından beri tasvir edilir,^[48] ve And bölgesine özgü dinlerin bir parçasıdır.^[49] And mitolojisinde, And kondoru güneş tanrısı ile bağdaştırılır^[50] ve yukarıdaki dünyanın hâkimi olduğuna inanılır.^[51] Birçok And kültüründe And kondoru bir kudret ve sağlık timsalidir. Kemikleriyle organlarının hastalıklara çare olduğuna inanılır ve bu nedenle bazen avcılar tarafından kemik ve organları için avlanırlar.^[17][52] Peru'da yapılan bir çeşit boğa güreşinde boğanın sırtına bir kondor bağlanır ve boğa güreşi esnasında kondor boğanın sırtını gagalar. Kondor genel olarak hayatta kalır ve salıverilir.^[53] Peru'da arranque del condor diye bilinen bir törende canlı bir kondor başaşağı asıldığı yerde önünden geçenler tarafından ölene kadar yumruklanır.^[54]

And kondoru birçok ülkenin posta pulunda da kullanılmıştır. Arjantin'de 1960'ta, Bolivya'da 1985'te, Ekvador'da 1958'de, Kolombiya'da 1992'de, Peru'da 1973'te, Şili'de 2001'de ve Venezuela'da 2004'te pullarda yer almıştır.^[55] Ayrıca Kolombiya ve Şili'de madenî ve kâğıt paralarda da yer almıştır.^[56] Kondor, And Dağları'nın bir sembolü olarak, değişik And ülkelerinin ulusal armalarında da kondor bulunur.

•  
  Bolivya arması
•  
  Ekvador arması
•  
  Kolombiya arması
•  
  Şili arması

• And kondoru videosu^{[ölü/kırık bağlantı]} İnternet Kuş Koleksiyonu