Sun Yat-sen

Ang artikulong ito, pahina, o bahagi nito ay kasalukuyang nasa gitna ng pagpapalawig o malawakang pagbabago. Maaari ka ring tumulong sa pagsasagawa ng mga pagbabago. Pakisilip ang mga nakaraang pagbabago kung gusto mong makipag-usap sa user na naglagay nito rito. Maaari itong tanggalin kung walang naganap na mga pagbabago sa mga susunod na araw matapos itong ipaskil dito. Maliban kung walang mga pagbabago, hindi dapat ito burahin.

Ang artikulong ito ay nangangailangan ng maayos na salin. (Disyembre 2022)

Sun Yat-Sen
Probisyonal na Pangulo ng Republika ng Tsina
Nasa puwesto 1 Enero 1912 – 10 Marso 1912
Pangalawang Pangulo	Li Yuanhong
Nakaraang sinundan	Puyi (Emperador ng Tsina)
Sinundan ni	Yuan Shikai
Premier ng Kuomintang ng Tsina
Nasa puwesto 10 Oktubre 1919 – 12 Marso 1925
Nakaraang sinundan	Sarili (bilang Premier ng Partidong Rebolusyonaryo ng Tsina)
Sinundan ni	Zhang Renjie (bilang tagapangulo)
Personal na detalye
Kabansaan	Tsino Amerikano (1904–1909)
Partidong pampolitika	Kuomintang
Ibang ugnayang pampolitika	Partidong Rebolusyonaryo ng Tsina
Asawa	Lu Muzhen (1885–1915) Kaoru Otsuki (1903–1906) Soong Ching-ling (1915–1925)
Domestikong kapareha	Chen Cuifen (1892–1925)
Anak	Sun Fo Sun Yan Sun Wan Fumiko Miyagawa (ipinanganak 1906)
Alma mater	Kolehiyong Medisina ng Hong Kong para sa mga Tsino
Trabaho	Manggagamot Politiko Rebolusyonaryo Manunulat
Pirma

Si Sun Yat-sen ( /ˈsʊn ˈjɑːtˈsɛn/; 12 Nobyembre 1866 – 12 Marso 1925)^[1][2] ay isang Intsik na manggagamot at rebolusyonaryo, ang unang pangulo at ang amang tagapagtatag (founding father) ng Republika ng Tsina. Bilang ang nangunguna sa lahat ng mga tagapanguna ng Republika ng Tsina, si Sun ay tinaguriang "Ama ng Bansa" sa Republika ng Tsina (ROC), Hong Kong at Macau, at ang "hudyat ng demokratikong rebolusyon" sa Republikang Bayan ng Tsina (PRC). Ito ay dahil sa kanyang makasaysayang papel na nakatulong sa pagbagsak ng kapangyarihan ng Dinastiyang Qing sa mga panahon na humahantong sa Rebolusyong Xinhai. Siya ay itinalaga upang maglingkod bilang Pansamantalang Pangulo ng bagong tatag na Republika ng Tsina noong 1912. Siya rin ay kasama sa mga nagtatag ng Makabayang Samahan ng Tsina, kung saan siya ang itinalagang unang pinuno nito.^[3] Si Sun ay naging simbolo ng pagkakaisa sa post-Imperyal na Tsina, at siya ay nananatiling kahanga-hangang Tsinong politiko sa loob ng ika-20 siglo, kung saan pinupuri siya ng magkabilang panig sa Taiwan Strait.

Kahit na si Sun ay itinuturing na isa sa mga pinakadakilang lider ng modernong Tsina, ang kanyang pampulitikang buhay ay puno ng pakikibaka at madalas na pagpapatapon. Matapos ang tagumpay ng rebolusyon, mabilis siyang sumang-ayon, dahil sa panggigipit ng Grupong Beiyang, mula sa kanyang posisyon bilang Pangulo ng bagong tatag na Republika ng Tsina, at pinamunuan ang sunud-sunod na rebolusyonaryong pamahalaan bilang hamon sa mga warlord na kumokontrol sa karamihan ng bansa. Hindi nabuhay si Sun upang makita ang kanyang partido na pinagsama ang kapangyarihan nito sa panahon ng Hilagang Paglalakbay. Ang kanyang partido, na bumuo ng isang marupok na alyansa sa Komunista, ay nahati sa dalawang paksyon pagkatapos ng kanyang kamatayan.

Ang pangunahing pamana ni Sun ay nakasalalay sa kanyang pagbuo ng mga pilosopiyang pampulitika na kilala bilang Tatlong Prinsipyo ng Bayan: nasyonalismo (di-etniko, kalayaan mula sa imperyalistang dominasyon), demokrasya, at kabuhayan ng mga tao (malayang kalakalan at repormang Georgist sa buwis^[4]).^[5][6]

Si Sun ay ipinanganak bilang Sun Wen (Cantonese: Syūn Màhn; 孫文), at ang kanyang angkanang pangalan (geneological name) ay Sun Deming (Syūn Dāk-mìhng; 孫德明).^[1][7] Bilang isang bata, ang kanyang palayaw ay Dixiang (Dai-jeuhng; 帝象).^[1] Ang pangmagalang na pangalan (courtesy name) ni Sun ay Zaizhi (Jai-jī; 載之), at ang kanyang pangalan ng binyag (baptismal name) ay Rixin (Yaht-sān; 日新).^[8] Habang nasa paaralan sa Hong Kong nakuha niya ang pangalang Yat-sen (Tsino: 逸仙).^[9] Ang pangalang Sūn Zhōngshān (孫中山), ang pinakatanyag sa kanyang mga pangalang Tsino, ay nagmula sa pangalang Hapones na Nakayama Shō (中山樵), kung saan ibinigay ito sa kanya ni Tōten Miyazaki.^[1]

Si Sun Yat-sen ay isinilang noong 12 Nobyembre 1866.^[2] Ang kanyang lugar ng kapanganakan ay ang bayan ng Cuiheng, Xiangshan County (ngayon ay Lungsod ng Zhongshan) sa lalawigan ng Guangdong.^[2] Siya ay may kultural na background ng Hakka^[10] at Cantonese. Pagkatapos ng elementarya, lumipat siya sa Honolulu sa Kaharian ng Hawaii, kung saan namuhay siya ng komportableng buhay na may katamtamang kayamanan na sinusuportahan ng kanyang nakatatandang kapatid na si Sun Mei.

Sa edad na sampung taong gulang, nagsimulang maghanap ng edukasyon si Sun Yat-sen.^[1] Sa puntong ito nakilala niya ang kanyang kaibigan mula pagkabata na si Lu Haodong.^[1] Sa edad na 13 noong 1878, pagkatapos makatanggap ng ilang taon ng lokal na pag-aaral, si Sun ay nanirahan kasama ang kanyang nakatatandang kapatid na si Sun Mei (孫眉) sa Honolulu.^[1]

Habang siya'y naninirahan sa Honolulu, nag-aral si Sun Yat-sen sa Paaralang ʻIolani kung saan natutunan niya ang Ingles, kasaysayan ng Britanya, matematika, agham, at Kristiyanismo.^[1] Sa una hindi kaya ni Sun na makapagsalita ng Ingles, pero kalauna'y natutuhan niya ang wikang ito nang napakabilis kaya nakatanggap siya ng akademikong premyo mula kay Haring David Kalakaua.^[11] Nagtapos si Sun mula sa 'Iolani noong 1882. Pagkatapos nito, nag-aral siya sa Kolehiyong Oahu (kilala ngayon bilang Paaralang Punahou) sa loob ng isang semestre.^[1][12] Noong 1883, sa lalong madaling panahon, pinauwi muli siya sa Tsina dahil sa takot ng kanyang kapatid na baka si Sun ay tuluyang yakapin ang pananampalatayang Kristiyano.^[1]

Nang umuwi siya noong 1883 sa edad na 17, nakipagkita si Sun kay Lu Haodong sa Beijidian (北極殿), isang templo sa Cuiheng Village.^[1] Nakita nila ang maraming taganayon na sumasamba sa Emprador-Diyos ng Beiji (literal na Hilagang Polo) sa templo, at nasiyahan sila sa kanilang mga sinaunang paraan ng pagpapagaling.^[1] Sinira nila ang mga estatwa, nagdulot ng galit ng mga kapwa taganayon, at tumakas patungong Hong Kong.^[1][13][14] Habang nasa Hong Kong noong 1883, nag-aral siya sa Diyosesang Paaralan para sa Kalalakihan (Diocesan Boys' School), at mula 1884 hanggang 1886, siya ay nasa Pampaaralang Sentral ng Gobyerno.^[15]

Noong 1886, nag-aral si Sun sa Paaralang Medikal sa Guangzhou Boji Hospital sa ilalim ng Kristiyanong misyonero na si John G. Kerr.^[1] Sa wakas, nakuha niya ang lisensya bilang isang medikal na doktor na may Kristiyanong pagsasanay mula sa Kolehiyong Medisina ng Hong Kong para sa mga Tsino (ang tagapagpauna ng Unibersidad ng Hong Kong) noong 1892.^[1][9] Kapansin-pansin na sa kanyang klase ng 12 estudyante, isa lamang si Sun sa dalawa na nagtapos.^[16][17][18]

Noong unang bahagi ng 1880s, ipinadala ni Sun Mei ang kanyang mga kapatid sa Paaralang 'Iolani, na nasa ilalim ng pangangasiwa ng mga Britanyong Anglican at pinamumunuan ng isang Anglican na obispo na si Alfred Willis. Ang wikang panturo ay Ingles. Bagaman binigyang-diin ni Obispo Willis na walang pinipilit na tumanggap ng Kristiyanismo, ang mga mag-aaral ay kinakailangang dumalo sa kapilya ng buong linggo. Sa Paaralang 'Iolani, unang nakipag-ugnayan ang batang si Sun Wen sa Kristiyanismo, at nakagawa ito ng malalim na impresyon sa kanya. Isinulat ni Schriffin na ang Kristiyanismo ay magkakaroon ng malaking impluwensya kay Sun sa kanyang buong buhay pampulitika sa hinaharap.^[19]

Kalaunan ay bininyagan si Sun sa Hong Kong ng isang Amerikanong misyonero ng Congregational Church ng Estados Unidos pero ito ay ikinadismaya ng kanyang kapatid. Nabuo din ng ministro ang pakikipagkaibigan kay Sun.^[20][21] Sumapi si Sun sa Simbahang Tsai (道濟會堂), na itinatag ng Lipunang Misyonero ng London noong 1888,^[22] habang nag-aaral siya ng kanluraning medisina sa Kolehiyong Medisina ng Hong Kong para sa mga Tsino. Inilarawan ni Sun ang isang rebolusyon na katulad ng misyon ng kaligtasan ng simbahang Kristiyano. Ang kanyang pagbabalik-loob sa Kristiyanismo ay nauugnay sa kanyang mga rebolusyonaryong mithiin at pagtulak para sa agham.^[21]

Sa panahon ng paghihimagsik laban sa Dinastiyang Qing noong 1888, si Sun ay nasa Hong Kong kasama ang isang grupo ng mga rebolusyonaryo na binansagang "Ang Apat na Tulisan" sa Kolehiyong Medisina ng Hong Kong para sa mga Tsino.^[23] Si Sun, ngayo'y lalong nadismaya sa pamamagitan ng konserbatibong pamamahala ng Qing at ang pagtanggi nito na tanggapin ang mga makabagong kaalaman mula sa mas maunlad na mga bansang Kanluranin, ay iniwan ang kanyang medikal na kasanayan upang italaga ang kanyang oras sa pagbabago ng Tsina.

Noong 1891, nakilala ni Sun ang mga rebolusyonaryong kaibigan sa Hong Kong kabilang si Yeung Ku-wan na pinuno at tagapagtatag ng Lipunang Pampanitikan ng Furen.^[24] Ang grupo ay nagpapakalat ng ideya na ibagsak ang pamumuno ng Dinastiyang Qing. Noong 1894, sumulat si Sun ng 8,000 karakter na petisyon kay Biseharing Li Hongzhang na naglalahad ng kanyang mga ideya para sa modernisasyon ng Tsina.^[25][26][27] Naglakbay siya sa Tianjin upang personal na iharap ang petisyon kay Li ngunit hindi nabigyan ng pansin.^[28] Pagkatapos ng karanasang ito, si Sun ay umasa sa pagbabago ng rebolusyon. Umalis siya sa Tsina patungong Hawaii at itinatag ang Lipunang Muling Pagkamalay ng Tsina, na nakatuon sa pagpapaunlad ng kaunlaran ng Tsina. Ang mga miyembro ay higit sa lahat ay nakuha mula sa mga Tsinong taga-ibang bansa, lalo na ang mas mababang uri ng lipunan. Sa parehong buwan noong 1894, ang Lipunang Pampanitikan ng Furen ay isinama sa Kabanata ng Hong Kong ng Lipunang Muling Pagkamalay ng Tsina.^[24] Nang maglaon, si Sun ay naging kalihim ng bagong pinagsamang Lipunang Samahang Pagkamalay ng Tsina, na pinamunuan ni Yeung Ku-wan bilang pangulo. Nagbalatkayo sila ng kanilang trabaho sa Hong Kong sa ilalim ng operasyon ng isang "Kompanyang Qianheng" (乾亨行).^[29]

Noong 1895, nagkaroon ng malubhang pagkatalo ang Tsina noong Unang Digmaang Sino-Hapones. Mayroong dalawang uri ng mga tugon. Isang grupo ng mga intelektuwal ang nagtalo na ang gobyerno ng Manchu Qing ay maaaring ibalik ang pagiging lehitimo nito sa pamamagitan ng matagumpay na paggawa ng makabago.^[30] Sa pagdiin na ang pagpapabagsak sa Manchu ay magreresulta sa kaguluhan at hahantong sa pag-ukit ng mga imperyalista sa Tsina, ang mga intelektwal na tulad nina Kang Youwei at Liang Qichao ay sumuporta sa pagtugon sa mga hakbangin tulad ng Daang Araw na Reporma (Hundred Days Reform).^[30] Sa isa pang grupo, gusto ni Sun Yat-sen at ng iba pang katulad ni Zou Rong na magkaroon ng rebolusyon upang palitan ang sistemang dinastiko ng isang modernong bansang estado sa anyo ng isang republika.^[30] Ang reporma ng Daang Araw na Reporma ay naging kabiguan noong 1898.^[31]

Sa ikalawang taon ng pagkakatatag ng Lipunang Muling Pagkamalay ng Tsina noong Oktubre 26, 1895, ang grupo ay nagplano at naglunsad ng Unang pag-aalsa sa Guangzhou laban sa Dinastiyang Qing.^[26] Itinuro ni Yeung Kui-wan na ang pag-aalsa ay nagsimula sa Hong Kong.^[32] Gayunpaman, lumabas ang mga plano at mahigit 70 miyembro, kabilang si Lu Haodong, ang nahuli ng gobyerno ng Qing. Ang pag-aalsa ay isang kabiguan. Nakatanggap si Sun ng pinansiyal na suporta karamihan mula sa kanyang kapatid na nagbebenta ng karamihan sa kanyang 12,000 ektarya ng lupang sakahan at mga baka sa Hawaii.

Ginugol ni Sun Yat-sen ang kanyang oras na naninirahan sa Hapon mula sa kanyang pagkatapon. Nakipagkaibigan siya at tinulungang pinansyal ng isang demokratikong rebolusyonaryo na si Miyazaki Toten. Karamihan sa mga Hapones na aktibong nagtrabaho kay Sun ay naudyukan ng isang pan-Asyadong takot dahil sa panghihimasok ng imperyalistang Kanluranin.^[33] Habang nasa Hapon, nakilala at nakipagkaibigan din si Sun kay Mariano Ponce, na noon ay diplomat ng Unang Republika ng Pilipinas.^[34] Sa panahon ng Rebolusyong Pilipino at Digmaang Pilipino–Amerikano, tinulungan ni Sun si Ponce na gumawa ng paraan para sa paghahanda ng mga armas upang maligtas mula sa Imperyalistang Hapones at ipinadala ang mga armas sa Pilipinas. Sa pagtulong sa Republika ng Pilipinas, umaasa si Sun na mapagtagumpayan ng mga Pilipino ang kanilang kalayaan upang magamit niya ang kapuluan bilang isang yugto ng panibagong rebolusyon. Gayunpaman, sa pagtatapos ng digmaan noong Hulyo 1902, ang Amerika ay nagwagi mula sa isang mapait na 3-taong digmaan laban sa Republika. Samakatuwid, ang pangarap ng mga Pilipino na kalayaang naglaho kay Sun ay ang pag-asa ng pakikipagtulungan ng Pilipinas sa rebolusyon nito sa Tsina.^[35]

Noong Oktubre 22, 1900, inilunsad ni Sun ang pag-aalsa ng Huizhou upang salakayin ang Huizhou at kontrolin ang probinsiya sa loob ng Guangdong.^[36] Dumating ito limang taon pagkatapos ng nabigong pag-aalsa sa Guangzhou. Sa pagkakataong ito, humingi ng tulong si Sun sa mga triad.^[37] Ang pag-aalsa ay kabiguan din. Si Miyazaki na lumahok sa pag-aalsa ni Sun ay nagsulat ng isang ulat ng rebolusyonaryong pagsisikap na ito sa ilalim ng pamagat na "33-taong pangarap" (三十三年之夢) noong 1902.^[38][39]

Naka-exile si Sun hindi lamang sa Hapon kundi maging sa Europa, Estados Unidos at Canada. Nakalikom siya ng pera para sa kanyang mga rebolusyonaryong partido at para suportahan ang mga pag-aalsa sa Tsina. Noong 1896 siya ay nakakulong sa Chinese Legation sa London, kung saan ang Chinese Imperial secret service ay nagbalak na patayin siya. Pinalaya siya pagkatapos ng 12 araw sa pamamagitan ng pagsisikap ni James Cantlie, The Globe, at ng Foreign Office, na umalis siya sa Araw ng mga Bayani ng Britanya.^[40] Si James Cantlie, ang dating guro ni Sun sa Hong Kong College of Medicine para sa mga Tsino, ay nagpanatili ng isang panghabambuhay na pakikipagkaibigan kay Sun at nagsulat ng isang maagang talambuhay ni Sun.^[41]

Matagal nang umiral ang sektang "Lipunang Langit at Lupa" na kilala bilang Tiandihui.^[42] Ang grupo ay tinutukoy din bilang "tatlong nagtutulungang organisasyon" pati na rin ang mga triad.^[42] Ginamit ni Sun Yat-sen ang mas malaking grupong ito upang gamitin ang kanyang mga paglalakbay sa ibang bansa upang makakuha ng karagdagang mga pagsulong sa pananalapi at suporta para sa kanyang mga rebolusyon.^[42]

Ayon kay Lee Yun-ping, tagapangulo ng makasaysayang lipunan ng Tsina, kailangan ni Sun ng pagkakataon na makapasok sa Estados Unidos sa panahong haharangin siya ng Chinese Exclusion Act ng 1882.^[43] Gayunpaman, sa unang pagtatangka ni Sun na pumasok sa Estados Unidos, hindi pa rin siya naaresto.^[43] Siya ay na-bail out pagkaraan ng 17 araw.^[43] Noong Marso 1904, habang naninirahan sa Kula, Maui, nakakuha si Sun Yat-sen ng Hawaiian Birth Certificate, na inisyu ng Teritoryo ng Hawaii, na nagpapahayag na "ipinanganak siya sa isla ng Hawaii noong ika-24 na araw ng Nobyembre . , A.D. 1870."^[44][45] Inabandona niya ito pagkatapos nitong matupad ang layunin nitong maiwasan ang Chinese Exclusion Act ng 1882.^[45] Ang mga opisyal na dokumento ng Estados Unidos ay nagpapakita na si Sun ay may nasyonalidad ng pagka-Amerikano, lumipat sa Tsina na kasama ang kanyang pamilya sa edad na 4, at bumalik sa Hawaii makalipas ang 10 taon.^[46]

Noong 1904, nagkaroon ng layunin si Sun Yat-sen na "paalisin ang mga barbaro ng Tatar (i.e. Manchu), muling gisingin ang Zhonghua, magtatag ng Republika, at ipamahagi ang lupain nang pantay-pantay sa pagitan ng mga tao." (驅除韃虜, 恢復中華, 創立民國, 平均地權).^[47] Ang isa sa mga pangunahing pamana ni Sun ay ang paglikha ng kanyang pampulitikang pilosopiya ng "Tatlong Prinsipyo ng Bayan". Kabilang sa mga Prinsipyong ito ang mga prinsipyo ng nasyonalismo (minzu, 民族), demokrasya (minquan, 民權), at kapakanan (minsheng, 民生).^[47]

Noong Agosto 20, 1905, nakipagsanib-puwersa si Sun sa mga rebolusyonaryong estudyanteng Tsino na nag-aaral sa Tokyo, Hapon upang bumuo ng pinag-isang grupo ng Tongmenghui (Ligang Estado), na nag-sponsor ng mga pag-aalsa sa Tsina.^[47][48] Noong 1906 ang bilang ng mga miyembro ng Tongmenghui ay umabot sa 963 katao.^[47]

Si Sun, sa pangkalahatan, ay umaabot ang katanyagan sa kabila ng rehiyon ng mga malalaking bahagi ng Tsina, lalo na sa Nanyang (sa may Timog-Silangang Asya), kung saan ang malaking konsentrasyon ng mga banyagang Tsino ay nakatira sa Malaya (Malaysia at Singapore). Habang nasa Singapore, hindi nagtagal ay nakilala niya ang mga lokal na mangangalakal na Tsino na sina Teo Eng Hock, Tan Chor Nam at Lim Nee, na minarkahan ang simula ng direktang suporta mula sa mga Tsinong Nanyang. Ang kabanatang Singapora ng Tongmenghui ay itinatag noong 6 Abril 1906.^[50] Bagama't inaangkin ng ilang talaan ang petsa ng pagkakatatag sa katapusan ng 1905.^[50] Ang mga villa na ginamit ni Sun ay kilala bilang Wan Qing Yuan.^[50][51] Sa puntong ito ang Singapore ang punong-tanggapan ng Tongmenghui.^[50]

Kaya, pagkatapos itatag ang Tong Meng Hui, itinaguyod ni Dr Sun ang pagtatatag ng Chong Shing Yit Pao bilang tagapagsalita ng alyansa upang isulong ang mga rebolusyonaryong ideya. Nang maglaon, pinasimulan niya ang pagtatatag ng mga reading club sa buong Singapore at Malaysia, upang maipalaganap ang mga rebolusyonaryong ideya sa mas mababang uri sa pamamagitan ng pampublikong pagbabasa ng mga kuwento sa pahayagan. Ang Pinagsamang Aklatang Tsino (United Chinese Library), na itinatag noong Agosto 8, 1910, ay isa sa naturang reading club, na unang itinayo sa isang inuupahang ari-arian sa ikalawang palapag ng Wan He Salt Traders sa Hilagang Boat Quay.

Ang unang aktwal na gusali ng Pinagsamang Aklatang Tsino ay itinayo sa pagitan ng 1908 at 1911 sa ibaba ng Fort Canning - 51 Armenian Street, nagsimula ang operasyon noong 1912. Ang aklatan ay itinayo bilang bahagi ng 50 kwartong dedikado sa pagbabasa ng mga Republikanong Intsik upang magsilbing istasyon ng impormasyon at mga liason point para sa mga rebolusyonaryo. Noong 1987, inilipat ang aklatan sa kasalukuyang lugar nito sa kampo ng militar ng Kalsada. Ngunit buo pa rin ang gusali ng Armenian Street na may plake sa pasukan nito na may mga salita ni Sun Yat Sen. Sa paunang miyembro ng higit sa 400, ang aklatan ay may humigit-kumulang 180 miyembro ngayon. Bagama't ang Pinagsamang Aklatang Tsino, sa loob ng 102 taon ng kasaysayan, ay hindi lamang ang reading club sa Singapore noong panahong iyon, ngayon ito ay isa lamang sa uri nito sa iba pa.

Noong Disyembre 1, 1907, lumitaw si Sun sa pag-aalsa ng Zhennanguan laban sa Qing sa Friendship Pass, na siyang hangganan sa pagitan ng Guangxi at Biyetnam.^[52] Nabigo ang pag-aalsa pagkatapos ng pitong araw ng pakikipaglaban.^[52][53] Noong 1907 mayroong kabuuang apat na pag-aalsa na nabigo kabilang ang pag-aalsa ng Huanggang, pag-aalsa ng pitong kababaihan sa lawa ng Huizhou at pag-aalsa ng Qinzhou.^[50] Noong 1908 dalawa pang pag-aalsa ang sunod-sunod na nabigo kabilang ang pag-aalsa ng Qin-lian at pag-aalsa ng Hekou.^[50]

Dahil sa mga kabiguan, ang pamumuno ni Sun ay nagsimulang hamunin ng mga elemento mula sa loob ng Tongmenghui na nagnanais na tanggalin siya bilang pinuno. Sa Tokyo, mula noong 1907-1908, ang mga miyembro mula sa kamakailang pinagsamang lipunan ng Pagpapanumbalik ay nagdulot ng mga pagdududa tungkol sa mga kredensyal ni Sun.^[50] Sina Tao Chengzhang (陶成章) at Zhang Binglin ay hinayaang tuligsain si Sun gamit ang isang bukas na leaflet na tinatawag na "Isang deklarasyon ni Sun Yat-sen ang mga gawaing kriminal ng mga rebolusyonaryo sa Timog Silangang Asya".^[50] Ito ay inilimbag at ipinamahagi sa mga repormistang pahayagan tulad ng Nanyang Zonghui Bao.^[50][54] Ang kanilang layunin ay ma-target ni Sun bilang isang pinuno na namumuno sa isang pag-aalsa upang agawin ang mga natamo.^[50]

Ang mga rebolusyonaryo ay polorado at nahati sa pagitan ng suporatdo kay Sun at kontra kay Sun sa loob ng kampo.^[50] Tumanggi si Sun sa mga negatibong komento ukol sa pera para suportahan ang rebolusyon.^[50] Gayunpaman, pagsapit ng 19 Hulyo 1910, ang punong-tanggapan ng Tongmenghui ay ililipat mula Singapore patungo sa Penang upang bawasan ang mga aktibidad na kontra-Sun.^[50] Sa Penang din na inilunsad ng Sun at ng kanyang mga tagasuporta ang unang "araw-araw" na pahayagan ng Tsino, ang Kwong Wah Yit Poh noong Disyembre 1910.^[52]

Upang i-sponsor ang higit pang mga pag-aalsa, gumawa si Sun ng personal na apela para sa tulong pinansyal sa kumperensya ng Penang na ginanap noong Nobyembre 13, 1910 sa Malaya.^[55] Ang mga pinuno ay naglunsad ng isang malaking pagtungo para sa mga donasyon sa buong Tangway ng Malaya.^[55] Nakalikom sila ng HK$187,000.^[55]

Noong Abril 27, 1911, pinamunuan ng rebolusyonaryong Huang Xing ang pangalawang pag-aalsa sa Guangzhou na kilala bilang pag-aalsa ng Yellow Flower Mound laban sa Qing. Nabigo ang pag-aalsa at nauwi sa kapahamakan; natagpuan lamang ang bangkay ng 72 rebolusyonaryo.^[56] Ang mga rebolusyonaryong namatay ay kinilala bilang mga martir.^[56]

Noong Oktubre 10, 1911, naganap ang isang pag-aalsa ng militar sa Wuchang na pinamunuan muli ni Huang Xing. Noong panahong iyon, walang direktang pakikilahok si Sun dahil siya ay nasa pagpapatapon pa. Si Huang ang namamahala sa rebolusyon na nagtapos sa mahigit 2000 taon ng patakarang imperyal sa Tsina. Nang malaman ni Sun ang matagumpay na paghihimagsik laban sa emperador ng Qing mula sa mga ulat ng pahayagan, kaagad siyang ibinalik sa Tsina mula sa Estados Unidos kasama ng kanyang tagapayo sa militar ng Amerika, si "Heneral" Homer Lea, noong Disyembre 21, 1911.^[57]

Lumawak ang pag-aalsa hanggang sa Rebolusyong Xinhai na kilala rin bilang "Rebolusyong Tsino" upang ibagsak ang huling Emperador na si Puyi. Pagkatapos ng kaganapang ito, ang ika-10 ng Oktubre ay naging kilala bilang pagdiriwang ng Dobleng Sampung Araw.^[58]

Noong 29 Disyembre 1911 sa isang pulong ng mga kinatawan mula sa mga lalawigan sa Nanking (Nanjing) si Sun Yat-sen ay nahalal bilang "pangulong probisyonal" (臨時大總統).^[59] Noong Enero 1, 1912, itinakda ito bilang unang araw ng Unang Taon ng Republika.^[60] Si Li Yuanhong ay ginawang pansamantalang bise-presidente at si Huang Xing ay naging ministro ng hukbo. Ang bagong Pansamantalang Pamahalaan ng Republika ng Tsina ay nilikha gamit ang Pansamantalang Konstitusyon ng Republika ng Tsina. Kinilala si Sun sa pagpopondo ng mga rebolusyon at sa pagpapanatili ng pagkabuhay-diwa ng rebolusyon, kahit na matapos ang isang serye ng mga bigong pag-aalsa. Ang kanyang matagumpay na pagsasama-sama ng mga menor de edad na rebolusyonaryong grupo sa isang solong mas malaking partido ay nagbigay ng isang mas mahusay na batayan para sa lahat ng mga nagbabahagi ng parehong mga mithiin. Ang ilang mga bagay ay ipinakilala tulad ng sistema ng kalendaryo ng republika at mga bagong uso tulad ng kasuotang Zhongshan.

Si Yuan Shikai, na kumokontrol sa Hukbong Beiyang, ang militar ng hilagang Tsina, ay pinangakuan ng posisyon ng Pangulo ng Republika kung maaari niyang makuha ang korte ng Qing na magbitiw.^[61] Noong Pebrero 12, 1912, si Emperador Puyi ay nagbitiw sa trono.^[60] Bumaba si Sun bilang Pangulo, at si Yuan ay naging bagong pansamantalang pangulo sa Beijing noong 10 Marso 1912.^[61] Ang pansamantalang pamahalaan ay walang sariling pwersang militar, ang kontrol nito sa mga elemento ng Bagong Sundalong naghimagsik ay limitado at mayroong makabuluhang pwersa pa rin na hindi pa rin naipahayag laban sa Qing.

Si Sun Yat-sen ay nagpadala ng isang telegrama sa mga pinuno ng lahat ng mga lalawigan na humihiling sa kanila na maghalal at magtatag ng Pambansang Asembleya ng Republika ng Tsina noong 1912.^[62] Noong Mayo 1912 ang asembleyang lehislaibo ay inilipat mula Nanjing patungong Beijing sa kanyang 120 miyembro na hinati sa pagitan: Ang mga miyembro ng Tongmenghui at isang Republikanong partido na sumuporta kay Yuan Shikai.^[63] Sa maraming rebolusyonaryong miyembro, naalarma sila sa mga ambisyon ni Yuan at ng pamahalaang Beiyang na nakabase sa hilaga.

Mabilis na sinubukan ng miyembro ng Tongmenghui na si Song Jiaoren na kontrolin ang kongreso. Pinakilos niya ang lumang Tongmenghui sa pinakangsentrong pagsasama ng ilang bagong maliliit na partido upang bumuo ng isang bagong partidong pampulitika na tinatawag na Kuomintang (partidong makabayan ng Tsino, karaniwang dinaglat bilang "KMT") noong Agosto 25 1912 sa Huguang Guild Hall Beijing.^[63] Ang Pambansang eleksiyon ng asembleya noong 1912–1913 ay itinuturing na isang malaking tagumpay para sa KMT na nanalo ng 269 sa 596 lower house seat at 123 sa 274 na upuan sa senado.^[61][63] Naganap ang Ikalawang Rebolusyon kung saan sinubukan ni Sun at KMT military forces na ibagsak ang Yuan forces na humigit-kumulang 80,000 katao sa isang armadong labanan noong Hulyo 1913.^[64] Ang mga pag-aalsa laban kay Yuan ay hindi nagtagumpay. Napilitan si Sun na humingi ng asylum sa Japan kasama ang politiko at industriyalistang si Fusanosuke Kuhara.  Bilang paghihiganti ang pinuno ng pambansang partido na si Song Jiaoren ay pinaslang, halos tiyak sa pamamagitan ng isang lihim na utos ni Yuan, noong 20 Marso 1913.^[61]

Noong 1915, idineklara ni Yuan Shikai ang Imperyo ng Tsina (1915-1916) bilang Emperador ng Tsina. Nakibahagi si Sun sa digmaan laban sa monarkiya ng paglalakbay patungo sa Health Protection Movement, habang sinusuportahan ang mga lider ng bandido gaya ni Bai Lang sa panahon ng Rebelyong Bai Lang. Ito ay minarkahan ang simula ng Panahon ng mga Warlord. Noong 1915, sumulat si Sun sa Pangalawang Internasyonal, isang organisasyong sosyalistang nakabase sa Paris, na humihiling sa kanila na magpadala ng isang pangkat ng mga espesyalista upang tulungan ang Tsina na itayo ang unang republikang sosyalista sa daigdig.^[18] Noong panahong iyon, maraming mga teorya at mungkahi kung ano ang maaaring maging China. Sa kaguluhan sa pulitika, kahit na si Sun Yat-sen ay inihayag bilang Pangulo,^{[kailangang linawin]} Si Xu Shichang ay inihayag din bilang Pangulo ng Republika ng Tsina.^[65]

Nahati ang Tsina sa iba't ibang pinunong militar nang walang maayos na pamahalaang sentral. Nakita ni Sun ang panganib nito at bumalik sa Tsina noong 1917 upang isulong ang muling pagsasama-sama ng mga Tsino. Noong 1921 nagsimula siya ng isang sariling-tatag na pamahalaang militar sa Guangzhou at nahalal na Grand Marshal ng hukbo.^[66] Sa pagitan noong 1912 at 1927 tatlong pamahalaan ang itinatag sa Timog Tsina: ang Pansamantalang pamahalaan sa Nanjing (1912), ang pamahalaang Militar sa Guangzhou (1921 hanggang 1925), at ang Pambansang pamahalaan sa Guangzhou at sa ibang lugar ng pagkakataon sa Wuhan (1925-1927).^[67] Ang isang separatistang pamahalaan sa timog ay itinatag upang karibal ang pamahalaan ng Beiyang sa hilaga.^[66] Ipinagbawal ni Yuan Shikai ang KMT. Ang maikling buhay na Partidong Rebolusyonaryo ng Tsina ay pansamantalang kapalit ng KMT. Noong 10 Oktubre 1919, Binuhay muli ni Sun ang KMT gamit ang bagong pangalang Chung-kuo Kuomintang, o ang "Makabayang Samahan ng Tsina".^[63]

Sa oras na ito ay nakumbinsi na si Sun na ang tanging pag-asa para sa isang pinag-isang Tsina ay nasa isang militar na pananakop mula sa kanyang base sa timog, na sinundan ng isang panahon ng pangangalaga sa pulitika na humantong sa paglipat sa demokrasya. Upang mapabilis ang pananakop ng Tsina, sinimulan niya ang isang patakaran ng aktibong pakikipagtulungan sa Partido Komunista ng Tsina (CPC). Nilagdaan ni Sun at Adolph Joffe ng Unyong Sobyet ang Manipesto ng Sun-Joffe noong Enero 1923.^[68] Nakatanggap si Sun ng tulong mula sa Comintern para sa kanyang pagtanggap ng mga kasaping komunista sa kanyang KMT. Pinuri ng rebolusyonaryo at sosyalistang lider na si Vladimir Lenin si Sun at ang KMT sa kanilang ideolohiya at prinsipyo. Pinuri ni Lenin si Sun at ang kanyang mga pagtatangka sa repormang panlipunan, at binati rin siya sa pakikipaglaban sa dayuhang imperyalismo.^[69][70][71] Binalikan din ni Sun ang papuri, na tinawag siyang "dakilang tao", at nagpadala ng kanyang pagbati sa rebolusyong Ruso.^[72]

Sa tulong ng mga Sobyet, napaunlad ni Sun ang kapangyarihang militar na kailangan para sa Hilagang Ekspedisyon laban sa militar sa hilaga. Itinatag niya ang Whampoa Military Academy malapit sa Guangzhou kasama si Chiang Kai-shek bilang kumander ng National Revolutionary Army (NRA).^[73] Kasama sa iba pang mga pinuno ng Whampoa sina Wang Jingwei at Hu Hanmin bilang mga pampulitikang gabay. Ang buong pagtutulungan ay tinawag na Unang United Front.

Noong 1924, hinirang ni Sun ang kanyang bayaw na si T. V. Soong na magtayo ng unang bangko Sentral ng Tsina na tinatawag na Bangko Sentral ng Canton.^[74] Ang magtatag ng pambansang kapitalismo at isang sistema ng pagbabangko ay isang pangunahing layunin para sa KMT.^[75] Gayunpaman, walang pagsalungat si Sun dahil nagkaroon ng pag-aalsa ang Canton volunteer corps laban sa kanya.

Noong Pebrero 1923, gumawa si Sun ng isang pagtatanghal sa Unyon ng mga Mag-aaral sa Unibersidad ng Hong Kong at ipinahayag na ang katiwalian ng Tsina at ang kapayapaan, kaayusan at mabuting pamahalaan ng Hong Kong ang naging dahilan upang siya ay maging isang rebolusyonaryo.^[76][77] Ang sa parehong taon, nagpahayag siya ng talumpati kung saan idineklara niya ang kanyang Tatlong Prinsipyo ng Bayan bilang pundasyon ng bansa at ang Limang Yuan na Konstitusyon bilang mga patnubay para sa sistemang pampulitika at burukrasya. Ang bahagi ng talumpati ay ginawa sa Pambansang Awit ng Republika ng Tsina.

Noong Nobyembre 10, 1924, si Sun ay naglakbay pahilaga sa Tianjin at binigyan ng isang salita upang magmungkahi ng isang pagtitipon para sa isang "Pambansang kumperensya" para sa mga mamamayang Tsino. Nanawagan ito para sa pagtatapos ng mga patakaran ng warlord at ang pagpawi ng lahat ng hindi pantay na kasunduan sa mga kapangyarihang Kanluranin.^[78] Pagkalipas ng dalawang araw, naglakbay siya sa Beijing upang talakayin ang kinabukasan ng bansa, sa kabila ng lumalalang kalusugan at patuloy na digmaang sibil ng mga warlord. Kabilang sa mga taong nakilala niya ay ang mga Muslim na si Heneral Ma Fuxiang, kung saan tinatanggap nila nang malugod ang pamumuno ni Dr. Sun.^[79] Noong Nobyembre 28, 1924 naglakbay si Sun sa Hapon at nagbigay ng talumpati sa Pan-Asianism sa Kobe, Hapon.^[80]

Namatay si Sun sa kanser ng atay noong 12 Marso 1925 sa edad na 58 sa Peking Union Medical College na pinopondohan ng Rockefeller.^[81][82] Kasunod ng karaniwang gawaing Tsino, ang kanyang mga labi ay inilagay sa Templo ng Azure Clouds, isang dambanang Budista sa Western Hills ilang milya sa labas ng Beijing.^[83][84] Nag-iwan din siya ng maikling pampulitika (總理遺囑) na isinulat ni Wang Jingwei upang salubungin ang masa, na nagkaroon ng malawak na impluwensya sa kasunod na pag-unlad ng Republika ng Tsina at Taiwan.^[85]

Pagkatapos ng kamatayan ni Sun, isang labanan sa kapangyarihan sa pagitan ng kanyang batang patron na si Chiang Kai-shek at ng kanyang matandang rebolusyonaryong kasamahan na si Wang Jingwei ang nahati sa KMT. Ang nakataya sa pakikibakang ito ay ang karapatang mag-angkin sa hindi maliwanag na pamana ng Sun. Noong 1927, pinakasalan ni Chiang Kai-shek si Soong Mei-ling, isang kapatid ng biyuda ni Sun na si Soong Ching-ling, at nang maglaon ay maaari niyang i-claim na siya ay bayaw ni Sun. Nang maghiwalay ang mga Komunista at ang Kuomintang noong 1927, na minarkahan ang simula ng Digmaang Sibil ng Tsina, ang bawat grupo ay umaangkin na sila ang mga tunay na tagapagmana nito, isang tunggalian na nagpatuloy hanggang sa Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Si Sun ay balo ni Soong Ching-ling, pumanig sa mga Komunista noong Digmaang Sibil ng Tsina at nagsilbi mula 1949 hanggang 1981 bilang Bise-Presidente (o Bise-Chairwoman) ng Republika ng Tsina at bilang Honorary President ilang sandali bago siya namatay sa 1981.

Isang uri ng kulto ng personalidad sa Republika ng Tsina na nakasentro kay Sun at sa kanyang kahalili, si Heneral Chiang Kai-shek. Ang mga Heneral at Imam na Muslim na Tsino ay nakikilahok sa ganitong uri ng pagsamba sa personalidad at isa sa mga partido ng estado, kung saan ang Heneral ng Muslim na si Ma Bufang ay nagpapayuko sa mga tao para sa larawan ni Sun at nakikinig sa pambansang awit sa panahon ng isang relihiyosong seremonya ng mga Tibetan at mga Mongol para sa Diyos ng Lawa ng Qinghai.^[86] Ang mga sipi mula sa Quran at Hadith ay ginagamit ng mga Muslim upang bigyang-katwiran ang pamamahala ni Chiang Kai-shek sa Tsina.^[87]

Ang konstitusyon ng Kuomintang ay itinalaga si Sun bilang pangulo ng partido. Pagkatapos ng kanyang kamatayan, pinili ng Kuomintang na panatilihin ang mga wikang iyon sa konstitusyon upang parangalan ang kanyang alaala magpakailanman. Ang partido ay pinamumunuan ng isang direktor-heneral (1927-1975) at isang tagapangulo (mula noong 1975), na nagpapatupad sa tungkulin ng pangulo.

Nananatiling kakaiba si Sun Yat-sen sa mga lider ng Tsina noong ika-20 siglo dahil sa pagkakaroon ng mataas na reputasyon sa Tsina at Taiwan. Sa Taiwan, siya ay nakikita bilang Ama ng Republika ng Tsina, at kilala ito sa pangalan ng ama na ipinanganak sa kamatayan ng "Ama ng Bansa, si Ginoong Sun Zhongshan" (Tsino: 國父 孫中山先生, kung saan ang espasyong may isang karakter ay isang tradisyonal na simbolo ng karangalan).^[7] Ang kanyang pagkakahawig ay halos palaging matatagpuan sa mga pangseremonyang lokasyon tulad ng sa harap ng lehislatura at mga silid-aralan ng pampublikong paaralan, mula elementarya hanggang senior high school, at patuloy siyang nakikita sa mga bagong labas na mga salapi at barya.

Sa mainland, si Sun ay nakikita bilang isang makabayang Tsino at proto-sosyalista, kung saan siya'y lubos na kinikilala bilang "Hudyat ng Rebolusyon" (革命先行者).^[68] Binabanggit pa ang kanyang pangalan sa mga paunang salita ng Konstitusyon ng Republikang Bayan ng Tsina. Sa nakalipas na mga taon, ang pamunuan ng Partido Komunista ng Tsina ay naging hinihinging mga tagasuporta ni Sun, na bahagyang bilang isang paraan ng pagpapalakas ng nasyonalismo ng mga Tsino sa liwanag ng mga repormang pang-ekonomiya ng Tsina at bahagyang upang madagdagan ang mga koneksyon sa mga tagasuporta ng Kuomintang sa Taiwan kung sa PRC ay makikita bilang mga kaalyado laban sa kalayaan ng Taiwan. Ang libingan ni Sun ay isa sa mga unang paghinto na ginawa ng mga pinuno ng parehong Kuomintang at ang Unang Partido ng Bayan sa kanilang pagbisita ng estado sa mainland China noong 2005.^[88] Patuloy na lilitaw ang isang malaking larawan ng Sun sa Tiananmen Square para sa Araw ng Mayo at Pambansang Araw.

Si Sun ay pinarangalan bilang isang Santo ng Đạo Cao Đài, isang relihiyon na itinatag sa Vietnam noong 1926. Siya, kasama ang dalawa pang Santo, sina Victor Hugo at ang Kinumpirmang si Bụnh Khiêm, ay kumakatawan sa sangkatauhan upang ipahayag ang Alyansa (mapayapang kasunduan) sa Diyos .^[89]

Si Sun Yat-sen ay ipinanganak sa Sun Dacheng (孫達成) at ang kanyang asawa na si Ginang Yang (楊氏) noong 12 Nobyembre 1866.^[90] Sa panahon na iyon, ang kanyang ama ay 53 taong gulang, habang ang kanyang ina ay 38 taong gulang. Sa oras na siya ay ipinanganak, siya ay mayroong nakakatandang kapatid na lalaki na si Sun Dezhang (孫德彰), at isang nakakatandang kapatid na babaeng si Sun Jinxing (孫金星) na namatay sa maagang edad na 4. Ang isa pang nakakatandang kapatid na lalaking si Sun Deyou (孫德祐) rin ay namatay sa edad na 6. Siya ay nagkaroon ng dalawa pang mga babaeng kapatid, sina Sun Miaoqian (孫妙茜), na mas matanda, at si Sun Qiuqi (孫秋綺), na mas bata.^[17]

Si Sun ay napangasawa ang sarili niyang kapwa taong-nayon na si Lu Muzhen sa edad na 20. Bilang mag-asawa, sila ay nagkaroon ng isang anak na lalaki na si Sun Fo at dalawang anak na babae, sina Sun Jinyuan (孫金媛) at Sun Jinwan (孫金婉).^[17] Si Sun Fo ay ang ama ni Leland Sun, na naggugol ng 37 taong pagtratrabaho sa Hollywood bilang isang aktor at stuntman.^[91] Si Sun Yat-sen din ang ninong ni Pablo Myron Anthony Linebarger, isang Amerikanong may-akda at makata na sumusulat sa ilalim ng pangalang "Cordwainer Smith".^{[kailangan ng sanggunian]}

Si Sun, sa dakong huli, ay ikinasal kay Soong Ching-ling, isa sa mga babae ng angkang Soong.^[17] Sila ay nagsama sa bansang Hapon noong Oktubre 25, 1915.^[92]

Ang ama ni Soong Ching-Ling ay ang ministrong Metodista na nag-aral sa Amerika na si Charles Soong, na gumawa ng kayamanan sa pagbabangko at pag-iimprenta ng Bibliya; kahit na siya ay isang personal na kaibigan ni Sun, siya ay nagalit nang ipahayag ni Sun ang kanyang intensyon na pakasalan si Ching-ling dahil si Sun mismo ay isang Kristiyano ngunit may dalawang asawa, sina Lu Muzhen at Kaoru Otsuki; Itinuring ni Soong ang aksyon ni Sun bilang direktang paglaban sa kanilang ibinahaging relihiyon.

Sa karamihan ng mga pangunahing lungsod ng Tsina, ang isa sa mga pangunahing kalye ay pinangalanang Zhongshan Lu (中山路) upang ipagdiwang ang kanyang memorya. Marami ring parke, paaralan, at heograpikal na katangian na ipinangalan sa kanya. Ang Xiangshan, ang bayan ni Sun sa Guangdong, ay pinalitan ng pangalan na Zhongshan sa kanyang karangalan, at mayroong isang bulwagan na nakatuon sa kanyang alaala sa Templo ng Mga Ulap Azure sa Beijing. Mayroon ding serye ng mga selyo ni Sun Yat-sen.

Kabilang sa iba pang mga sanggunian ni Sun ang Sun Yat-sen University sa Guangzhou at National Sun Yat-sen University sa Kaohsiung. Kasama sa iba pang istruktura ang Sun Yat-sen Mausoleum, Sun Yat-sen Memorial Hall subway station, Sun Yat-sen house sa Nanjing, Dr. Sun Yat-sen Museum sa Hong Kong, Chung-Shan Building, Sun Yat-sen Memorial Hall sa Taipei at Sun Yat Sen Nanyang Memorial Hall sa Singapore. Ang Zhongshan Memorial Middle School ay isang pangalan din na ginagamit ng maraming paaralan. Ang Liwasang Zhongshan ay isa ring karaniwang pangalan na ginagamit para sa ilang lugar na ipinangalan sa kanya. Ang unang highway sa Taiwan ay tinatawag na Sun Yat-sen expressway. Dalawang barko ang ipinangalan sa kanya, ang Chinese gunboat na Chung Shan at ang Chinese cruiser na si Yat Sen. Ang lumang Chinatown sa Calcutta (ngayon ay kilala bilang Kolkata), Indiya ay may isang sikat na kalye sa pangalan ng kalyeng Sun Yat-sen.

Sa Penang, Malaysia, ang Penang Philomatic Union ay nagkaroon ng lugar sa 120 Armenian Street noong 1910, sa panahon na si Sun ay gumugol ng higit sa apat na buwan sa Penang, nagpulong ng makasaysayang "Pagpupulong ng Penang" upang ilunsad ang kampanya sa pangangalap ng pondo para sa Pagrerebeldeng Huanghuagang at itinatag Kwong Wah Yit Poh; ang bahay na ito, na napanatili bilang Museong Sun Yat-sen ng Penang (dating kilala bilang Sun Yat Sen Penang Base), ay binisita ng designadong Pangulong si Hu Jintao noong 2002. Ang Penang Philomatic Union ay pagkatapos ay inilipat sa isang bungalow bahay sa 65 Macalister Road na napanatili bilang Sun Yat-sen Memorial Center ng Penang.

Bilang pagtatalaga, ang Chinese Cultural Renaissance ng 1966 ay inilunsad sa kaarawan noong Nobyembre 12.^[93]

Ang Nanyang Wan Qing Yuan sa Singapore ay napanatili at pinalitan ng pangalan bilang Sun Yat Sen Nanyang Memorial Hall.^[51] Isa ring Sun Yat-sen heritage trail ay inilunsad din noong 20 Nobyembre 2010 sa Penang.^[94]

Ayon sa sertipiko ng kapanganakan bilang mamamayan ng Estados Unidos sa Hawaii ay nagpapakita na hindi siya ipinanganak sa Tsina, bagkus ay ipinanganak sa U.S. ay naka-display para sa publiko sa American Institute ng Taiwan sa Amerikanong Araw ng Kalayaan - Hulyo 4, 2011.^[95]

Ang isang kalye sa Medan, Indonesia ay pinangalanang "Jalan Sun Yat-Sen" sa kanyang karangalan.^[96]

St. John ' s University sa New York City ay isang pasilidad na itinayo noong 1973, ang Sun Yat-Sen Memorial Hall, na binuo upang maging kahawig ng isang tradisyonal na Tsino gusali sa karangalan ni Dr. Sun.^[97] Si Dr. Sun Yat-Sen Classical Chinese Garden ay matatagpuan sa Vancouver, ang pinakamalaking classical Intsik na hardin sa labas ng Asia. Doon ay ang Dr. Sun Yat-sen Memorial Park sa Chinatown, Honolulu.^[98] Sa Sacramento, California doon ay isang tanso rebulto ng Araw sa harap ng Chinese Mapagkawanggawa Association ng Sacramento. Ang isa pang rebulto ni Sun Yat-sen sa pamamagitan ng Joe Rosenthal ay maaaring matagpuan sa Riverdale Park sa Toronto, Canada. Doon ay din ang Moscow Sun Yat-sen University. Sa Chinatown, San Francisco, doon ay isang 12-foot rebulto ng kanya sa St. Mary ' s Square.^[99] Sa Chinatown, Los Angeles, doon ay isang makaupo rebulto ng kanya sa Central Plaza.^[100]

Sa huli 2011, ang mga Intsik sa mga Kabataan sa Lipunan ng Melbourne, sa pagdiriwang ng ika-100 anibersaryo ng pagkakatatag ng Republika Ng Tsina, unveiled, sa isang Lion Dance Pagpapala seremonya, isang pang-alaala rebulto ni Dr. Sun Yat-Sen sa labas ng Chinese Museum sa Melbourne Chinatown, sa lugar kung saan ang kanilang mga tradisyonal na Chinese Bagong Taon ng Lion Dance laging nagtatapos.^[101]

Sa 1993 Lily Araw, isa sa Sun Yat-sen sa mga apong babae, ng donasyon sa mga libro, mga larawan, likhang-sining at iba pang memorabilia sa Kapi ' olani Community College library bilang bahagi ng "Sun Yat-sen Asyano collection".^[102] sa Panahon ng oktubre at nobyembre sa bawat taon ang buong koleksyon ay ipinapakita.^[102] Sa 1997, ang "Dr Sun Yat-sen Hawaii foundation" ay nabuo sa online bilang isang virtual library.^[102] Noong 2006 ang NASA Mars Exploration Rover Espiritu na may label na ang isa ng ang mga hills ginalugad "Zhongshan".^[103]

Ang plaka ng ipinapakita ng mas maaga sa artikulong ito ay sa pamamagitan ng Dora Gordine, at ay nakatayo sa site ng mga Araw ay tuluyan sa London noong 1896, 8 Grays Inn Lugar. Doon ay din ng isang asul na plaka ng paggunita sa Araw sa Kennel, Cottered, Hertfordshire, ang bansa tahanan ng Cantlies kung saan ang Araw ay dumating upang pagalingin pagkatapos ng kanyang pagsagip mula sa legasyon sa 1896.

Isang kalye na pinangalanang Sun Yat-Sen Avenue ay matatagpuan sa Markham. Ito ay ang unang tulad ng pangalan ng kalye sa labas ng Asia.

Isang rebulto ni Dr. Sun Yat-Sen ay ginawa sa pamamagitan ng Canadian artist Una Mavis Ehlert. Ang rebulto ay bahagi ng isang pribadong koleksyon ng mga pag-aari sa pamamagitan ng Juliet Margaret Gordon sa Hamilton, Ontario, Canada.

Si Dr. Sun Yat-sen^[104] (Tsino: 中山逸仙) ay isang 2011 Chinese-wika western-style na opera sa tatlong mga kilos sa pamamagitan ng ang New York-based na mga Amerikanong kompositor Huang Ruo na ipinanganak sa Tsina at ito ay isang graduate ng Oberlin College Conservatory pati na rin ang mga katangi-an ng Paaralan. Ang libreto ay isinulat sa pamamagitan ng Candace Mui-ngam Chong, isang kamakailan-lamang na nakikipagtulungan sa manunulat ng dulang itinatanghal David Henry Hwang.^[105] Ito ay ginanap sa Hong Kong noong oktubre 2011 at ay ibinigay nito North American premiere sa hulyo 26 2014 sa Santa Fe Opera.

Ang buhay ng mga Araw ay portrayed sa iba ' t ibang mga pelikula, higit sa lahat Ang Soong Babae at Kalsada sa bukang-Liwayway. Isang fictionalized pataksil na pagpatay pagtatangka sa kanyang buhay ay na itinampok sa mga Bodyguards at Assassins. Siya ay portrayed din sa panahon ng kanyang pakikibaka upang ibagsak ang Qing dinastya sa Sandaling Sa isang Oras sa Tsina II. Ang serye sa TV Patungo sa Republic tampok Ma Shaohua bilang Sun Yat-sen. Sa ika-100 anibersaryo ng pagkilala ng pelikula 1911, Winston Chao nilalaro Araw.^[106]

Sa 2010 ng isang theatrical play Dilaw na Bulaklak sa slope (斜路黃花) ay ginawa.^[107] Sa 2011 doon ay din ng isang mandopop grupo na tinatawag na "Zhongsan Kalsada 100" (中山路100號) na kilala para sa pag-awit ng kanta "ang Aming ama ng bansa" (我們國父).^[108]

Sa isang pagkakataon CPC Pangkalahatang kalihim at PRC president Jiang Zemin inaangkin Sun Yat-sen ay nagkaroon ng isang "Bagong Tatlong Prinsipyo ng mga Tao" (新三民主義) na kung saan ay binubuo ng mga "nagtatrabaho sa ang soviets, nagtatrabaho sa ang communists at pagtulong sa mga magsasaka" (聯俄, 聯共, 扶助工農).^[109][110] Lily Araw sinabi ang CPC ay distorting Araw ng legacy noong 2001. Siya pagkatapos ay tininigan ang kanyang sama ng loob sa 2002 sa isang pribadong sulat sa Jiang tungkol sa pagbaluktot ng kasaysayan.^[109] Sa 2008 Jiang Zemin ay handa na upang mag-alok ng US$10 milyon sa mga sponsor ng Xinhai Revolution pagdiriwang ng anibersaryo ng kaganapan. Ayon sa Ming Pao siya ay hindi maaaring tumagal ang pera dahil siya ay hindi na magkaroon ng kalayaan upang makipag-usap ang rebolusyon.^[109] ang konseptong Ito ay pa rin ng kasalukuyang magagamit sa Baike Baidu.

Sa 1981 Lily Araw kinuha ng isang paglalakbay sa Sun Yat-sen mausoleum sa Nanjing, People ' s Republic of China. Ang sagisag ng KMT ay inalis mula sa tuktok ng kanyang ng sakripisiyo hall sa panahon ng kanyang pagbisita, ngunit sa kalaunan ay naibalik na. Sa isa pang pagbisita sa Mayo 2011, siya ay nagulat na upang mahanap ang apat na mga character sa "mga Pangkalahatang tuntunin ng Pulong" (會議通則), isang dokumento na Araw ay nagsulat sa reference sa Robert ' s Panuntunan ng pagkakasunod-Sunod ay inalis mula sa isang bato larawang inukit.^[109]

Noong nobyembre 2004 ang ROK Ministri ng Edukasyon iminungkahi na Sun Yat-sen ay hindi ama ng Taiwan. Sa halip na Araw ay isang dayuhan mula sa mainland China.^[111] Taiwanese Edukasyon ministro Tu Cheng-sheng at Pagsusuri Yuan miyembro Lin Yu-ti, pareho ng kanino suportado ang panukala, ay nagkaroon ng kanilang mga portrait pelted may itlog sa may pasubali.^[112] Sa isang Sun Yat-sen rebulto sa Kaohsiung, isang 70-taon gulang na ROK retiradong kawal maglaslas ng kanyang sariling lalamunan upang magpakamatay bilang isang paraan upang tutulan ang ministry panukala sa ang anibersaryo ng Araw ng kaarawan sa nobyembre 12.^[111][112]

• Chiang Kai-shek
• Anarkismong Tsino
• Kasaysayan ng Republika ng Tsina
• Pulitika ng Republika ng Tsina
• Saligang batas ng Estados Unidos at sa buong mundo
• Kasuotang Zhongshan

• Soong, Irma Tam (1997). Sun Yat-sen's Christian Schooling in Hawai'i. Hawai'i: The Hawaiian Journal of History, vol. 31.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
• Sun Yat-sen ni pangitain para sa China / Martin, Bernard, 1966.
• Sun Yat-sen, Yang Chu-yun, at ang mga unang bahagi ng rebolusyonaryong kilusan sa Tsina / Hsueh, Chun-tu
• Bergère, Marie-Claire (2000). Sun Yat-sen. Stanford University Press. ISBN 0-8047-4011-9. {{cite book}}: More than one of |ISBN= at |isbn= specified (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)
• Sun Yat-sen 1866-1925 / Ang Millennium Talambuhay / Hong Kong, 1999
• Sun Yat-sen at ang mga pinagmulan ng Chinese revolution Schiffrin, Harold Z. /1968.
• Sun Yat-sen; ang kanyang buhay at ang kahulugan nito; isang kritikal na talambuhay. Sharman, Lyon, / 1968, c. 1934
• Sun Yat Sen sa Penang. Khoo Salma Nasution, Areca mga Aklat / 2008, c. 2010
• "Sun Yat Sen Nanyang memorial hall". Nakuha noong 7 Mayo 2015.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
• "Doctor Sun Yat Sen memorial hall". Inarkibo mula sa orihinal noong 29 Agosto 2005. Nakuha noong 1 Hulyo 2005.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
• "A detailed talk about Sun Zhongshan" (sa wikang Tsino). Inarkibo mula sa orihinal noong 2004-04-05. Nakuha noong September 2005. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= (tulong)
• "Toten Miyazaki bio".
• Pearl S. Buck, Ang Tao Na Nagbago ng Tsina: Ang Kuwento ni Sun Yat-sen (1953)
• Lawrence M. Kaplan, Homer Lea: Amerikano Kawal ng Fortune (University Press ng Kentucky, 2010).

• ROK Pamahalaan Talambuhay (Ingles) (Tsino)
• Sun Yat-sen sa Hong Kong University of Hong Kong mga Aklatan, mga Digital na mga Hakbangin
• Kontemporaryong mga tanawin ng Araw kasama ng mga overseas Chinese
• Yokohama Overseas Chinese School na itinatag sa pamamagitan ng Dr. Sun Yat-sen Naka-arkibo 2019-04-21 sa Wayback Machine.
• Pambansang Dr. Sun Yat-sen Memorial Hall Opisyal na Website (Ingles) (Tsino)
• Si Dr. Sun Yat Sen Sa Gitnang Paaralan 131, New York City
• Dr Sun Yat Sen Museum, Penang, Malaysia Naka-arkibo 2016-12-11 sa Wayback Machine.
• Homer Lea Research Center
• Ay Yung Wing Dr. Sun ay tagataguyod? Naka-arkibo 2011-07-12 sa Wayback Machine. Ang Pulang Dragon pamamaraan ay ipinapakita ang katotohanan!
• Miyazaki Toten Naka-arkibo 2011-10-05 sa Wayback Machine. Siya nakatuon ang kanyang buhay at lakas sa mga Intsik mga tao.
• Ang AKING LOLO, si DR. SUN YAT-SEN – sa Pamamagitan ng Lily Sui-fong Araw Naka-arkibo 2009-02-04 sa Wayback Machine.
• 浓浓乡情系中原—访孙中山先生孙女孙穗芳博士 – 我的祖父是客家人
• Si Dr. Sun Yat-Sen Pundasyon ng Hawaii Isang virtual library sa Dr. Sun sa Hawaii kabilang ang mga pinagkukunan para sa anim na mga pagbisita
• Sino Homer Lea? Naka-arkibo 2011-03-03 sa Wayback Machine. Araw ay pinakamahusay na kaibigan. Siya sinanay na mga Intsik sundalo at inihanda ang mga frame trabaho para sa 1911 Chinese Revolution.
• Mga gawa ni Sun Yat-sen sa Proyektong GutenbergProject GutenbergMga gawa ni Sun Yat-sen sa Proyektong Gutenberg
• Mga obra ni o tungkol kay Sun Yat-sen sa Internet ArchiveInternet ArchiveMga obra ni o tungkol kay Sun Yat-sen sa Internet Archive