Akropolj (Atina)

Za ostala značenja, vidi Akropolj (razvrstavanje).

Atinski Akropolj
Svjetska baština – UNESCO
Grčka (Evropa)
Koordinate: Koordinate: 37,971° SG Š, 23,726° IGD
Registriran:	1987. (11. zasjedanje)
Vrsta:	kulturna
Mjerilo:	i, ii, iii, iv, vi

Akropolj (antgrč. ἀκρόπολις),^{[α 1]} je stjenovito brdo, antičko svetilište posvećeno grčkoj boginji Atini zaštitnici grada Atine, u samom centru doline Atike.

Veliki dio arhitektonskih građevina koje čine atensku Akropolu sagrađen je u vrijeme Perikla (469. – 429. pne.), mada prvi tragovi ljudskih artifakata sežu između kraja Heladskog i Mikenskog razdoblja u 13. vijeku prije nove ere.

Visine je oko 150 m, a sam vrh čini platforma dimenzija 300x150 m, gdje se nalazi arhitektonski kompleks. Brdo je prvi put utvrđeno zidovima u mikenskom periodu, a dijelovi tih prvih zidina su i danas vidljivi, naročito na jugoistoku Propilaje. Zidovi utvrđenja koji danas dominiraju su izgrađeni poslije persijskih ratova u prvoj polovini 5. vijeka pne., za vrijeme Temistokla (sjeverni zid) i Kimona (južni zid). Izmjene su rađene u Periklovo doba i kasnije, kada je Akropolj postao glavno uporište grada.

Najveće i najljepše svetilište stare Atine, posvećeno boginji Atini, dominira centar modernog grada Atine, sa stjenovitog uzvišenja.Atina je bila i jedan od najmocnijih jonskih polisa. Nalazila se na poluostrvu Atici. Atinu su osnovali Jonjani 1000. godine pne.. Najslavljeniji mitovi stare Atine, religiozni festivali, najraniji kultovi, kao i drugi važni događaji u istoriji grada, su svi povezani sa Akropoljom. Spomenici i građevine Akropolja su u harmoniji sa svojim prirodnim okruženjem. U ovim jedinstvena djelima antičke arhitekture, kombinuju se različiti stilovi klasične grčke arhitekture i umjetnosti, koji su vjekovima utjecali na mnoge druge kulture i umjetnosti. Akropolj iz 5. vijeka pne., je slikovit primjer raskoša, moći o bogatstva Atine u zlatnom dobu Perikla.

Svetilištu se pristupa sa zapada, jedinog mogućeg pristupa, preko Bolove kapije, jedne od dvije kapije koje su sagrađene poslije invazije herula u 3. vijeku, (germanskih plemena sa Skanidinavije), ili preko malih vrata ispod hrama Atine Nike. Na ostalim stranama brda postoje izvori pitke vode još od antičkog doba. Poslije kapije stiže se pred monumentalni ulaz u svetilište, koji se zove Propilaje, izgrađen u klasično doba, koji je projektovao arhitekte Mnesikla. Hram Atine Nike, izgrađen oko 420. godine pne., aprojektovao ga je i nadgledao izgradnju arhitekta Kalikrata, dominira južni utvrđeni bedem Propilaja. Blizu hrama nalazi se oltar Afrodite Pandeme, od kojeg je sačuvan samo jedan dio. Suprotno sjevernom krilu Propilaja, nalazi se pravougaoni oltar, poznat pod imenom "oltar Agripa", pošto je u prošlosti bio mjesto gdje se čuvao dar grada grada Atine rimskom vojskovođi Marku Vipsaniju Agripu.

U samom svetilištu, sreću se majstorska djela klasične grčke ahitekture, sagrađena uglavnom u 5. vijeku pne., u doba Perikla. Partenon, kao pečat stare grčke civilizacije, je najupečatljiviji od svih. Posvećen Atini Partenoni, sagrađen je u zamjenu za dva ranija hrama posvećena istoj boginji. Između Partenona i Propilaja, duž južnog zida i iskopani u stjenovitom tlu, nalaze se temelji dvije građevine iz 5. vijeka pne., Brauronijon, oltar u čast Artemidi Brauronije i Kalkoteka, građevina u kojoj su se nalazili zavjetni darovi u bronzi. Istočno od Partenona, nalazi se mali kružni hram iz 27. godine pne., posvećen Avgustu i Rimu. Na najuzvišenijoj tački, na istočnoj strani uzvišenja, takođe iskopani u stjenovitom tlu, nalaze se temelji oltara Zevsu Polijeusu. Na sjevernoj strani uzvišenja, nalazi se Erehteon, hram u jonskom stilu posvećen boginji Atini i bogu Posejdonu Erehteusu, sa svojim poznatim predvorjem koje dominiraju karijatide. Duž južnog zida Erehteona nalaze se temelji "Starog hrama", iz 6. vijeka pne., u dorskom stilu posvećen Atini Polijas, a koji su uništili Persijanci 480. godine pne.. Nešto kasnije je obnovljen, ali je definitvno srušen 406. godine pne. u drugoj persijskoj invaziji. Sjeverozapadno od Erehteona, duž sjevernog zida Akropolja, prostire se Arheforion, mala kvadratna građevina, gdje su živjele Arheforione, mlade žene koje su na Pantenejema, festivalu misterije, bile zadužene za prinošenje darova Atini i učestvovale u raznim ritualima inicijacije.

Ostaci prvih naselja na Akropolju datiraju još iz perioda neolita. Tokom vekova, stenovito brdo je neprekidno korišćeno bilo kao kultno mjesto, bilo za stanovanje ili i jedno i drugo. Natpisi na mnogim dragocenim ponudama svetilištu Atine (bronzane i glinene statue i vaze) navode da je kult boginje zaštitnice grada ustanovljen još u arhajskom periodu (650–480. pne.).

Komadi keramike iz doba neolita (4000/3500-3000. godine pne.) i u blizini Erehteona, ranog i srednjeg bronzanog doba, pokazuju da je brdo bilo nastanjeno još u tom ranom periodu. Zid utvrđenja oko Akropolja je izgrađen oko 13 vijeka pne., kada je utvrđenje postalo centar Mikenskog kraljevstva. Dijelovi zida tog ranog utvrđenja su dijelomično očuvani u kasnijim dogradnjama, te se njegova istorija može prilično precizno utvrditi. Akropolj je postao svetilište u 8. vijeku pne., uspostavljanjem kulta Atini Polias, čiji se hram nalazi na severoistočnom delu uzvišenja. Svetilište se razvijalo u periodu vladavine Pizistrata, polovinom 6. veka pne., kada je uspostavljen najveći religijski festival grada, Panatinaja i kada su izgrađene prve monumentalne građevine Akropolja, takozvani "Stari hram" i Hekatompedo, preteča Partenona, obe posvećene boginji Atini. Oltar Artemide Brauronije i prvi monumentalni propilon, su takođe iz ovog perioda. Mnogobrojni raskošni zavetni darovi, kao što su kuraji u mermeru i konjanik, statue u bronzi i terakoti, bili su posvećeni tim prvim svetilištima. Mnogi od njih nose natpise koje pokazuju koliko je bio važan kult boginji Atini, još u arhajskom periodu. Kada su Atinjani pobjedili Persijance na Maratonu, 490. pne., počeli su izgradnju velikog hrama, takozvanog pre-Partenona. Hram još nije bio završen, kada su Persijanci ponovo napali Atinu, 480. pne., opljačkali Akropolj i zapalili sve hramove.

Polovinom petog veka pre nove ere, kada je Akropolj postao sedište Atinske lige i Atina najveći kulturni centar antičkog doba, Perikle je započeo veoma ambiciozan građevinski poduhvat, koji je trajao tokom cele druge polovine petog veka pne.. Atinjani i stranci su radili zajedno na ovom projektu, za nadnicu u visini od jedne drahme. Najvažnije građevine Akropolja koje se danas mogu vidjeti, Partenon, Propalaja, Erehteon i hram Ateni Nike, su podignuti u tom periodu pod vođstvom najboljih arhitekata, skulptora i umetnika svoga vremena. Hramovi na sjevernoj strani Akropolja, bili su rezervisani za rane atinske kultove i olimpijske bogove, dok je južni dio Akropolja posvećen kultu Atini u njenim različitim oblicima, kao što je Polijas (zaštitnica grada), Parteno, Palas, Promako (boginja rata), Ergane (boginja ručnog rada) i Nike (pobjednica). Poslije peloponeskog rata, 404. godine pne., i do kraja 1. vijeka pne., nisu građene druge bitnije građevine u Akropolju. 27. godine pne., istočno od Partenona, podignut je mali hram posvećen Avgustu i Rimu. U rimsko doba, iako su druga grčka svetilišta pljačkana i oštećivana, Akropolj je nastavio da privlači raskošne pobožne darove vjernosti. Poslije invazije herula, u 3. vijeku, izgrađen je novi zid utvrđenja, sa dvije kapije na zapadnoj strani. Jedna od njih, takozvana Bolova kapija, koja je dobila ime po francuskom arheologu iz devetnaestog vijeka, je sačuvana do danas.

U narednim vjekovima, spomenici na Akropolju su podnosili prirodne, ali i ljudske intervencije. Poslije uspostavljana hrišćanstva, i naročito u 6. vijeku, hramovi Akropolja su postali hrišćanska svetilišta i pretvarani u crkve. Partenon je tada bio posvećen Mariji Partenona (Bogorodici Mariji), da bi kasnije promijenio ime u Panagija Atiniotisa (Bogorodica Atine), i služio je kao katedrala grada u 11. vijeku. Erehteon je tada bio posvećen Spasitelju (Sotir ili Panage). Hram Atine Nike je postao kapela, a Propilaje prebivalište arhiepiskopa atinske arhiepiskopije.

U srednjem vijeku, Akropolj je bio u ulozi tvrđave grada. Za vrijeme krstaških pohoda, Atina je pala pod franačku okupaciju koja je trajala više od dva vijeka, od 1204. do 1456. godine. Propilaje su tada pretvorene u sjedište i prebivalište franačkog vladara. U periodu Otomanskog carstva (1456-1833), Propilaje su postale sjedište komandanata turskih vojnih trupa. Mlečani, pod Morocinijem su opsjedali Akropolj 1687. godine, i 26. septembra su bombardovali i uništili Partenon, koji je tada služio kao magacin municije Otomanske vojske. Lord Eldžin je prouzrokovao ozbiljnu štetu u periodu između 1801. i 1802. godine, odnoseći kompletnu skulpturalnu dekoraciju Partenona, hramova Atine Nike i Erehteona, koju je kasnije prodao Britanskom muzeju u Londonu. Akropolj su Grci konačno povratili 1833. godine, za vrijeme Grčkog rata za nezavisnost. Akropolj je mjesto gdje je Odisej Androutsos unaprijeđen u prvog vojskovođu nove grčke vojske.

Poslije oslobađanja Grčke od Turaka, spomenici Akropolja su pali pod zaštitu novoosnovane grčke države. Ograničena arheološka istraživanja su obavljena u periodu od 1835. do 1837. godine, da bi u periodu od 1885. do 1890. godine, Akropolj bio sistematski prekopavan pod vođstvom grčkog arheologa Panajotisa Kavadije.

Partenon, posvećen Atini Parteno, zaštitnici grada, je bez sumnje, najorginalnija tvorevina atinske demokratije u najvišoj tački njene moći. Takođe je najljepša građevina Akropolja, kako u samoj koncepciji tako i u egzekuciji. Izgrađen između 447. i 438. godine pne., kao dio velikog Periklovog građevinskog poduhvata, ovaj takozvani Periklov Partenon (Partenon III), je zamjenio jedan raniji hram u mermeru (Partenon II), koji je građen poslije bitke na Maratonu, negdje oko 490. godine pne. i koji su Perzijanci srušili 480. godine pne.. Partenon II je zamjenio jedan još raniji, prvi Partenon (Partenon I), koji je građen oko 570. godine pne..

U sklopu velikog plana reizgradnje Akropolja, u Periklovo zlatno doba, Partenon su projektovali arhitekte Iktin i Kalikrat, dok je skulptor Fidija nadgledao izgradnju i dizajnirao kompletnu skulpturalnu dekoraciju Partenona, kao i monumentalnu pozlaćenu skulpturu Atine. Izgradnja je počela 447., a završena je 438. godine pne.. Radovi na spoljašnjoj dekoraciji i reljefima na frizu su nastavljeni sve do 432. godine pne..

Iako je pavougaoni Partenon u bijelom mermeru oštećivan tokom vijekova i uništen ili nestao veći dio skulptura koje su ga ukrašavale, njegova osnovna struktura je ostala netaknuta. Kolonada izbrazdanih, stubova bez baze sa kvadratnim kapitelima stoji na tristepenoj osnovi i drži potkrovni opšiv ili krovnu strukturu, koja se sastoji od ravnog arhitrava, ili blokova mermera; friza od naizmjeničnih triglifa (vertikalno ižljebljenih blokova) i metopa (izglačanih blokova reljefa skulptura); i na istočnim i zapadnim krajevima, trouglastih zabata, takođe sa reljefom skulptura. Kolonada, koja se sastoji od 8 stubova na istočnoj i zapadnoj i 17 na sjevernoj i južnoj strani, zatvara unutrašnju pravougaonu komoru, koja je izvorno bila podijeljena na tri dijela preko dvije manje kolonade u dorskom redu, koje su se zatvarale na zapadu tačno iza kultne statue Atine. Jedina svjetlost je stizala preko istočnih ulaznih vrata, izuzev možda svjetlosti koja je prolazila kroz mermerni prekrivač na krovu.

Elegantna građevina, Erehteon, na sjevernoj strani svetilišta Akropolja, izgrađena je u periodu između 421. i 406. godine pne., u zamjenu za jedan raniji hram posvećen Atini Polijas, takozvani "Stari hram". Ime Erehteon, koje je jedino tako pominjao Pauzanija (grčki istoričar i geograf iz 2. vijeka pne. – 1, 26, 5), dolazi od imena grčkog mitskog kralja Atine, Erehtusa, koji je idolizovan u ovom hramu. Drugi tekstovi pominju ovaj hram jednostavno kao "hram" ili "Stari hram". Erehteon duguje svoju neobičnu formu nepravilnostima terena (nivo terena se razlikuje u tri metra između istočne i zapadne strane) i činjenici da je bio namijenjen različitim kultovima. Istočna strana je posvećena Atini Polias, dok je zapadna strana služila kultu Posejdona-Erehteusa, kao i žrtvenik u čast Hefasta i Vouta, brata Erehteusa. Po mitu, Atinina sveta zmija je živjela u ovom hramu. U njemu se takođe nalazio grob Kekropsa i ostaci legendarnih svađa između Atine i Posejdona za prevlast nad Atinom.

Propileja su monumentalna ulazna vrata Akropolja, koja su se nalazala na kraju strme rampe koje ih je povezivala sa Atinom. 400. godine pne., kada su Atinjani prolazili kroz ta vrata, već su se nalazili u Akropolju, kompleksu koji je bio tvrđava, svetilište, ali i mjesto civilnih svetkovina.

Propileja Atinskog Akropolja su izgrađena na zapadnoj strani brda, gdje je nekada bila kapija mikenske tvrđave. Prva propileja ili kapija, kontruisana je u doba Pizistrata, polovinom 6, vijeka pne., nešto kasnije, nego što je Akropolj postao svetilište posvećeno Atini. Noviju Propileju, izgrađenu u periodu od 510-480. godine pne., uništili su Persijanci 480. godine pne. Obnavljanje je počelo poslije Grčko-persijskih ratova, u epohi utvrđivanja zidina Akropolja pod Temistoklom i Kimonom. Monumentalna Propileja koje se danas može vidjeti, bila je dio velikog građevinskog projekta u Periklovo doba, izgrađena u periodu između 437-432. godine pne., po projektu arhitekte Mnesikla, i poslije završetka radova na Partenonu. Izvorni građevinski plan je bio naročito odvažan, kako u arhitektonskim, tako i u umjetničkim okvirima, ali nije nikada završen.

Mali ali elegantni hram Atine Nike, koji se nalazi na jugozapadnom dijelu Akropolja, bio je sveto mjesto još u periodu mikenske civilizacije, 1400. godine pne.. Negdje oko 565. godine pne., Atinjani su konstruisali na tom mjestu svetilište posvećeno Atini Nike, boginji pobjednici, koji je uništen tokom persijske invazije 480. godine pne.. Hram koji se i danas može vidjeti, najverovatnije je konstruisan u Periklovo doba, u sklopu njegovog velikog građevinskog poduhvata. Na frizu od mermera, koji se nalazi na gornjem dijelu hrama, predstavljena je grčka pobjeda nad Persijancima u bici na Plateji, 479. godine pne.. Iako izgrađen u stilu klasične grčke arhitekture, u hramu se nalaze dva otvora kroz koje se opažaju temelji iz mikenskog doba, na kojima hram leži, namjerno ostavljeni u čast predaka iz bronzanog doba.

Muzej je smješten jugoistočno od uzvišenja Akropolja. U njemu se čuvaju arheološki eksponati po hronologiji svog nastanka, počevši od Arhajskog (800–600. godine pne.), preko Klasičnog (500–400. godine pne.) i Helenističkog (300. godine pne.) do Rimskog perioda. Među mnogobrojnim drugim istaknutim umetničkim delima koja su smeštena u 9 prostorija muzeja, tu se nalaze skulpture i reljefi, koji pripadaju frizevima, pedimentima, i metopama, Partenona, Erehteona i hrama Atine Nike. Takođe se može vidjeti i zbirka "Kora" (šest statua mladih devojaka sa karakterističnim arhajskim osmehom na licu).

• 
  Brdo Akropolj u Atini.
• 
  Rekonstrukcija Akropolja, slika Lea van Klenca.

Akropolj (Atina) na Wikimedijinoj ostavi

• Akropolj u Atini Arhivirano 2005-06-09 na Wayback Machine-u (Stranica grčke vlade)
• Projekt restauriranja Akropolja Arhivirano 2005-07-23 na Wayback Machine-u (Stranica grčke vlade)
• Akropolj u Atini
• Restauracija mermera na Partenonu Arhivirano 2006-03-02 na Wayback Machine-u
• Parthenon 2004 — The Campaign to Return the Parthenon Marbles to Athens Arhivirano 2006-02-10 na Wayback Machine-u
• Marbles Reunited Arhivirano 2006-05-07 na Wayback Machine-u
• UNESKO Centar Svetske baštine — Akropolj, Atina
• Google mapa
• Istorijski zapisi o Akropolju
• Vodič kroz Akropolj
• Rekonstrukcija antičkog Akropolja Arhivirano 2006-07-25 na Wayback Machine-u
• Virtualna tura kroz Akropolj s mapama Arhivirano 2006-12-31 na Wayback Machine-u