Vandalski rat
| Vandalski rat | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Segment Justinijanovih ratova za obnovu Rimskog Carstva | |||||||||
 teritorije Vandalskog Kraljevstva | |||||||||
| |||||||||
| Sukobljene strane | |||||||||
| Bizantsko Carstvo | Vandali | ||||||||
| Komandanti i vođe | |||||||||
| Belizar | Gelimer | ||||||||
| Snage | |||||||||
| 10.000 pješaka 5.000 konjanika |
cca. 30.000, uglavnom konjanika | ||||||||
Bizantsko-vandalski rat, poznat i kao Vandalski rat, bio je oružani sukob koji se od 533. do 534. vodio između Vandalskog Kraljevstva na jednoj, i Istočnog Rimskog (Bizantskog) Carstva na drugoj strani. Trajao je kratko i završio bizantskom pobjedom, nakon koje je Vandalsko Kraljevstvo prestalo postojati, a Bizant pod svoju vlast stavio nekadašnju zapadnorimsku provinciju Afriku, otpočevši tako pokušaj obnove nekadašnjeg Rimskog Carstva.
Vandali su bili germanski narod koji je za vrijeme Velike seobe naroda početkom 5. vijeka prodro na teritoriju tadašnjeg Zapadnog Carstva, prvo preko Galije u Hispaniju, da bi se pod vodstvom Gajzeriha godine 429. preselio u Sjevernu Afriku, odnosno rimsku provinciju Afriku koja je sve dotada bila pošteđena barbarskih provala. Nakon što je 439. Gajzerih zauzeo Kartaginu, cijela provincija je pala pod vandalsku vlast. U oblasti koja se smatrala jednom od najbogatijih i najrazvijenijih od svih rimskih provincija, a bez brige o suparničkim germanskim narodima koji su ostali s druge strane Mediterana, Gajzerihovi Vandali su brzo konsolidirali vlast, ali i razvili pomorske vještine zahvaljujući kojima su osvojili Siciliju, Sardiniju, Maltu i Baleare. Kontrola pomorskih puteva je Vandalima omogućila da, za razliku od svojih germanskih srodnika, budu i formalno nezavisni od ostataka Rimskog Carstva, a svoju su nezavisnost demonstrirali 455. velikom pljačkom Rima. Shvativši opasnost koju predstavlja vandalska država u Sjevernoj Africi, u sljedećoj deceniji su oba rimska carstva pokrenula pohode s ciljem da to područje stave pod svoju vlast. Gajzerih, iako u poodmakloj dobi, uspio je suzbiti oba pokušaja, uništivši flotu zapadnorimskog cara Majorijana 461. i istočnorimskog admirala Baziliska godine 468. Ti su neuspjesi bitno doprinijeli kolapsu Zapadnog Carstva 476. a iste godine je Istočno Carstvo, mučeno unutrašnjim sukobima, sa Vandalima sklopilo trajni mir.
Mir između Vandala i Bizantinaca se održao nekoliko decenija. Gajzerihovi nasljednici, uglavnom zadovoljni osvojenim, nisu imali potrebe da se šire na istok i ugrožavaju bizantske teritorije; bizantski carevi su, pak, previše zaokupljeni prijetnjom koje su predstavljali perzijski Sasanidi, odnosno unutrašnjim vjerskim sukobima. Međutim, miroljubiva koegzistencija dviju država je bila stalno ugrožena vjerskim razlikama - Vandali su sa Bizantincima dijelili kršćansku vjeru, ali su prihvatili arijanstvo umjesto nikejskog vjerovanja koje je bilo službena religija Carstva, ali koje su ispovijedali i sjevernoafrički kršćani prije dolaska Vandala. Iako su pojedini vandalski vladari ponekad pokazivali religijsku toleranciju, pod njihovom vlašću nisu bili rijetki pokušaji nasilnog prekrštavanja, odnosno progona svojih nikejanskih ("pravovjernih") podanika.
Takvu je politiku nastojao okončati kralj Hilderik, najromaniziraniji od svih vandalskih kraljeva, koji je na vlast došao godine 523. Njegova politika tolerancije prema nikejancima, ali i kovanje novca s likom bizantskih careva - odnosno implicitno priznanje bizantskog sizerenstva - izazvalo je nezadovoljstvo među njegovim sunarodnjacima. Oni su se okupili oko Hilderihovog nećaka Gelimera koji je 19. maja 530. svrgnuo Hilderiha.
U Bizantu je godine 527. na vlast došao mladi Justinijan, čije su prve godine vladavine obilježile krize poput Nika nereda i porazi u ratu s Perzijancima. Justinijan je stoga nastojao svoj autoritet obnoviti uspjesima na zapadu, odnosno nametanjem vlasti nekadašnjim zapadnim područjima Rimskog Carstva, na koje je Bizant formalno polagao pravo. Okončanje Akakijeve šizme, odnosno obnova jedinstva rimske i bizantske Crkve, je također stvorila uvjete da Justinijan može očekivati podršku tamošnjih kršćana, pogotovo u Sjevernoj Africi, koja se smatrala jednom od najkršćanskijih oblasti nekadašnjeg Carstva.
Justinijan je u Kartaginu poslao zahtjev da se Hilderik vrati na prijestolje. Kada su Vandali to odbili, Justinijan je imao izgovor za pokretanje vojnog pohoda. Pripreme za njega su započele u ljeto 532. godine, odmah nakon što je sa Perzijancima potpisan tzv. Vječni mir i tako osigurane bizantske istočne granice.
Justinijan je za komandanta izabrao Belizara, koji se, usprkos poraza na kraju rata s Perzijancima, smatrao najboljim bizantskim vojskovođom. Belizaru je kao načelnik štaba pomagao eunuh Solomon, a jedan od generalovih sekretara je bio i Prokopije, znameniti historičar koji je pohod kasnije opisao u dvotomnoj knjizi. Prema Prokopijevim navodima, ekspedicija se sastojala od 500 transportnih brodova i 92 dromona (ratna broda), koji su prevozili 10.000 pješaka (od toga 5000 Bizantinaca i 5000 federata) te oko 5.000 konjanika (1500 Belizarovih vlastitih bucellaria, 3000 federata, 600 hunskih i 400 herulskih konjanika-strijelaca).
Te snage su bile relativno malobrojne za tako ambiciozan pohod, a Prokopije sugerira kako je razlog za to bio nedostatak entuzijazma na Justinijanovom dvoru. Iako je u to vrijeme živjelo malo ljudi koji su se mogli sjećati Baziliskovog pohoda, njegov katastrofalni ishod je ostavio duboki dojam na kasnije generacije i stvorio reputaciju o Vandalima kao žestokim i nepobjedivim ratnicima. Tako se i Justinijanov glavni dvorjanin Jovan Kapadokijac zalagao protiv pokretanja rata. S druge strane, svećenstvo je podržavalo pohod, smatrajući ga svetim ratom protiv krivovjeraca i za oslobođenje pravovjerne braće.
Justinijan je, pak, nedostatke u brojčanom smislu nastojao nadoknaditi diplomatskim aktivnostima, a na ruku su mu išli i ustanci koji su izbili protiv Gelimerove vlasti u Tripolitaniji kao i na Sardiniji gdje se odmetnuo guverner po imenu Godas. Iako je ustanak u Tripolitaniji podržala bizantska vojska iz Kirenajke, Gelimer na njega nije reagirao, smatrajući pobunu na Sardiniji opasnijom. Tamo je poslao flotu od 120 brodova, kao i 5000 vojnika pod svojim bratom Caconom.
Bizantinci su također osigurali podršku Ostrogotskog Kraljevstva, koje je prije toga od Vandala bilo preotelo Siciliju, a čiji su vladari, iako arijanci, u Vandalima vidjeli suparnike.
Belizarova flota je iz Konstantinopola isplovila 19. juna 533. te se s velikim oprezom kretala prema zapadu, prije nego što se usidrila na obali Sicilije. Tamo je Belizar, kako Prokopije navodi, "s velikim olakšanjem", doznao kako je vandalska flota još uvijek zaposlena gušenjem ustanka na Sardiniji. To je značilo da bizantskoj ekspediciji više ništa neće stajati na putu. Belizarove snage su se 9. septembra bez otpora iskrcale kod Caput Vada (današnji Rad Kaboudia u Tunisu). Odatle su započele marš prema Kartagini koju su namjeravali staviti pod opsadu. Belizar je tada održavao strogu disciplinu među svojim trupama, nastojeći spriječiti pljačku i tako steći podršku lokalnog stanovništva.
Gelimer je raspolagao s brojčano manjim snagama od Belizara, ali je osmislio plan da Bizantince napadne s tri različite strane, opkoli i uništi. On je doveo do bitke kod Ad Decimuma u kome je slaba koordinacija među vandalskim snagama omogućila Belizaru da ih potuče počesno. Gelimera je pogibija brata Amate demoralizirala, a što je dovelo do kolapsa vandalske vojske. Gelimer je pobjegao na zapad u Numidiju, te Bizantince više nitko nije mogao spriječiti da zauzmu Kartaginu.
Gradska vrata su bila otvorena, ali je Belizar namjerno držao svoju vojsku van gradskih zidina. U grad je ušao 15. septembra, a građani su ga dočekali kao oslobodioca. Belizar je svoj štab smjestio u bivšu Gelimerovu palaču, odakle je naredio da započnu pripreme za obranu, smatrajući kako će Gelimer organizirati kontranapad i pokušati povratiti svoju prijestolnicu.
Belizarov oprez je bio opravdan, s obzirom da je Gelimer organizirao štab u Bula Regiji, gdje mu se pridružio Cacon sa svojim pojačanjima. Vandalska vojska je krenula na istok te započela s pripremama za opsadu Kartagine, uključujući rušenje akvadukta s kojim se afrička metropola snabdijevala vodom. Istovremeno je Gelimer poslao svoje agente u grad, a oni su pokušali podmititi Belizarove trupe, pogotovo hunske najamnike.
Belizar je, bojeći se pobune, odlučio vandalsku vojsku poraziti na otvorenom polju te pokrenuo trupe na zapad. Dvije vojske su se srele 15. decembra kod Trikamaruma. Bitka je odlučena već na samom početku, prilikom sukoba konjičkih prethodnica i prije angažmana bizantske pješadije. Tada je poginuo Cacon, a Gelimer ponovno postao očajan i pobjegao, što je dovelo do poraza njegove vojske.
Gelimer se nakon toga skrivao u numidijskim planinama. U međuvremenu su bizantske snage za nekoliko mjeseci zauzele sve vandalske teritorije - Sardiniju, Korziku i Baleare, pa i tvrđavu Septum u Mauretaniji, nasuprot Gibraltara pod vizigotskom vlašću. Gelimer se nakon što je zimu, prema Prokopijevim riječima, proveo "u očajnim uvjetma", odlučio predati Belizaru u martu 534.
Nekoliko mjeseci kasnije je Gelimer zajedno sa Belizarom otplovio u Konstantinopol. Bizantski brodovi su, osim s vandalskim zarobljenicima, bili nakrcani i brojnim dragocjenostima koje su Vandali bili opljačkali u Rimu nepunih osam decenija ranije. Justinijan je, nastojeći uspostaviti simboličku vezu Bizantskog sa Rimskim Carstvom, dozvolio Belizaru da održi trijumfalnu paradu. Tokom nje se Gelimer simbolički odrekao kraljevske krune, čime je prestalo postojati Vandalsko Kraljevstvo.
Brzina s kojom su poraženi i pokoreni nekoć nepobjedivi Vandali, odnosno uspjeh pohoda, je iznenadio i same Bizantince. Justinijan je, pak, to shvatio kao znak Božje naklonosti, a preuzimanje nekadašnjeg rimskog blaga kao poruku da njegova misija mora biti obnova Rimskog Carstva, odnosno preuzimanje svih njenih teritorija. Tom cilju, koji je sugerirala i preambula njegovog znamenitog zakonika 534. godine, je prvo na putu stajalo Ostrogotsko Kraljevstvo, protiv koga je već 535. pokrenut veliki pohod. Za razliku od Vandala, Ostrogoti su pružali daleko uspješniji otpor čije je konačno slamanje 553. godine, prema tumačenju kasnijih historičara, za Bizantince predstavljalo Pirovu pobjedu, a dvije decenije rata za zapadnu civilizaciju katastrofu u kojoj je kasnoantička kultura zamijenjen srednjovjekovnim mrakom.
U samoj Sjevernoj Africi se, pak, te negativne posljedice uglavnom nisu osjetile. Već u aprilu 534. je Justinijan novosvojene teritorije organizirao u Pretorijansku prefekturu Afriku, gdje je pod Solomonom obnovljen sistem nekadašnje rimske uprave. Nakon što su ugušeni ustanci berberskih plemena iz unutrašnjost i tako konsolidirana bizantska vlast, Afrika se pretvorila u jedan od najmirnijih i najprosperitetnijih dijelova Bizantskog Carstva. Takvom je ostala sve do sredine 7. vijeka kada su je osvojili muslimanski Arapi.
- Bury, John Bagnell (1923). History of the Later Roman Empire Vols. I & II. Macmillan & Co., Ltd..
- Prokopije, De Bello Vandalico (BV), Volumes I. & II.