Portugal

Glavni članak: Historija Portugala

Glavni članak: Portugalsko kolonijalno carstvo

Prostorima Portugalije tokom istorije prošli su i zadržali se mnogi narodi i civilizacije: Iberi, Kelti, Feničani i Kartaginjani, Grci, germanska plemena (Svevi i Vizigoti) i Mavari svojim kulturama ostavili su traga u ovoj zemlji. Ime Portugalija samo po sebi otkriva delove rane istorije ove zemlje — ono potiče od rimskog imena Portus Cale, moguće mešavine grčkog i latinskog imena koje znači „Lepa luka“, ili čak mešavine keltskog i latinskog, ili mešavine feničanskog i latinskog.

Portugalija se, kao nezavisna država, prvi put pojavila tokom srednjeg veka (1179), a svoj uticaj uvećala je i proširila tokom 15. i 16. veka, u doba velikih geografskih otkrića postavši velika ekonomska, politička i kulturna sila i stvorivši veliku Portugalsku imperiju koja se prostirala od Brazila, preko Afrike, Indije i Kine, do Istočnog Timora u Indoneziji. Portugalija je bila svetska sila u doba otkrića, jer su portugalski moreplovci otkrili pomorski put do Amerike, Afrike, Indije i dalekog Istoka. Krajem XVI veka (1580), Portugalija je prvi put u istoriji izgubila nezavisnost, našavši se pod vlašću Španije čime je počelo propadanje Portugalije kao velesile. I posle ponovnog uspostavljanja nezavisnosti (1640) Portugalija je nastavila da gubi ekonomsku i političku moć, i to zbog niza događaja kao što su Zemljotres u Lisabonu 1755, Napoleonova osvajanja, nezavisnost Brazila (1822) i građanski rat između apsolutista i liberala.

Godine 1910. zbačena je monarhija i uspostavljena republika, ali nakon smjenjivanja mnogobrojnih neefikasnih vlada vojska 1927. izvršava državni udar pod vodstvom generala Antónija Óscara Carmona, koji formira autoritarni fašistički režim nazvan Estado Novo (Nova Država), pod rukovodstvom ekonomiste Antónija de Oliveira Salazara, koji je od 1928. ministar finanzija, kojega vojna hunta 1932. postavlja na vlast na kojoj ostaje sve do 1968., dok je Carmona sve do 1951. zadržao status predsednika države.

Uspostavljeni fašistički režim ukida sve stranke te se uvode mnogobrojni politički delikti koje sankcionira politička policija. Posebno je diktatura okrutna pod generalom Humbertom Delgadom do 1965. Salazar 1968. doživljava moždani udar, a 1970 na njegovo je mjesto postavljen Marcelo Caetano.

Portugal je uz Frankovu Španiju bio jedna od 5 evropskih država koje su bile neutralne u Drugom svetskom ratu. Od 1946. do 1960, diktatorski portugalski režim je jedan od osnivača NATO, OCSE i Evropske zajednice za slobodnu trgovinu (EFTA). U tom periodu, Portugal vodi okrutne i žestoke ratove protiv oslobodilačkih pokreta u kolonijama vođenim od 1960. do 1974., tj do pada fašističkog režima, nazvan Portugalski kolonijalni rat.

Dana 25. aprila 1974, levo orijentisani vojni puč smenjuje Caetana i proklamira preuzimanje vlasti od strane Hunte nacionalnog spasa. Vojska dobiva opštu podršku naroda. Ime Revolução dos Cravos - Revolucija karanfila dato je po cvečarki koja je na lisabonskom trgu vojnicima delila karanfle. Karanfili utaknuti na pušćane cijevi postaju simbol revolucije i znak režimskim trupama da ne pružaju otpor tako da je ukupno bilo samo 4 žrtava ubijenih od režimskih snaga.

U Revoluciji karanfila sledio je period tranzicije poznat kao Proces revolucije u toku (PREC), u kome je Hunta održavala kontrolu nad državom sve do izbora 1976. kada je pobedila Socijalistička partija Portugala. Njen vođa Mário Soares, postaje prvi premijer konstitucionalne vlade 23 jula iste godine.

Godine 1975, Portugalija je dala nezavisnost svojim preostalim kolonijama. Od 1986. član je Evropske ekonomske zajednice, današnje Evropske unije.

Glavni članak: Geografija Portugalije

Portugalija zauzima zapadni deo Pirinejskog poluostrva na jugozapadu Evrope, između Atlantskog okeana i Španije. Po svom položaju Portugalija je izrazito atlantska zemlja. Sa površinom od 92.391 spada među najmanje zemlje u Evropi. U državi živi oko 10.500.000 stanovnika, pa gustina naseljenosti iznosi 114 st/km². Krajnja zapadna tačka, koja je istovremeno krajnja zapadna tačka kontinentalnog dela Evrope, je rt Roka, dok krajnju istočnu tačku čini mesto Miranda do Douro. Sa obala Portugalije kretale su brojne istraživačke ekspedicije oko Afrike prema Indiji (Vasko da Gama), oko sveta (Fernando Magelan), i prema Južnoj Americi. Kao značajna pomorska sila u prošlosti je stekla veliku prekookeansku imperiju. U sastav Portugalije ulaze atlantska ostrva Madeira i Azori.

Teritorija Portugalije je prirodno spuštanje španske Mezete, građene od starih kristalastih stena, prema Atlantiku. Rečni tokovi podelili su visoravan, koja se lagano spušta prema obali i pretvorili je u grupe bregova.

Na istoku države prostiru se planine, dok je zapadni deo nizijski. Severni deo Portugalije čini planinska pokrajina, koja se pruža od reke Minjo do reke Douro. Istočni deo ove pokrajine čine visoravni, visine 700 — 800 m, nastale u dolinama istoimenih reka: Douro i Minjo. Sa tih visoravni dižu se brojne planine, visine 1000 — 1400 m. Ovaj kraj se zove Traš oš Monteš.

Spuštajući se prema moru, dolazi se do ravnica na 200 — 300 m nadmorske visine, a onda u primorski obalni deo. Srednji deo Portugalije se razlikuje od severnog dela. Od Doura do Teža, preko Kvimbre, ide izrazita tektonska linija koja uslovljava blage oblike reljefa izgrađene od granita. Tektonika navodi reku Težo da teče ka zapadu, da bi potom skrenula ka jugozapadu.

I ovaj deo teritorije preseca nekoliko planinskih lanaca, Sera, među kojima se ističe visoka Sera de Estrela (1990 m). Na ovom planinskom lancu nalazi se i najviša tačka u kontinentalnoj Portugaliji. Na njemu se opažaju tragovi glacijacije. Ipak najviši vrh u zemlji je ugasli vulkan Piko (2371 m), na istoimenom azorkom ostrvu. Na njemu se opažaju tragovi glacijacije.

Od venca Sera de Estrela od venca Sera de Sintra prostire se Estremaduru, koja je izgrađena od mezozojskih stena, a pokrivena je oskudnim kulturama i slabom šumom. Južno od Seere de Estrela pružaju se uz rub Mezete prvo Tercijarni, zatim Pleistocenski i najmlađi sedimenti, koji spuštajući se prema moru sačinjavaju visoravan Remaduru.

Jugoistočno od ove visoravni pružaju se ravnice Ribatežo i Alentežo. Ta ravnica se lagano uzdiže u visoravan Gornji Alentežo. Jugozapadno od Alenteža pružaju se ogranci Seere Morene, a južno od njih pruža se visoravan Algarve, izgrađena od mezozojskih i tercijarnih slojeva, i deluvijalnih i aluvijalnih sedimenata.

U Portugaliji razlikujemo dve vrste klime:

• okeansku i
• mediteransku.

Na severu Portugalije, pod uticajem Atlantika, zastupljena je okeanska klima. Karakterišu je blage zime i leta vlažnija i ne tako žarka kao na jugu. Planine na severozapadu grade kišnu barijeru oblacima sa Atlantika, pa primaju i više od 1000 mm kiše godišnje.

U južnom delu zemlje preovladavaju uticaji s Mediterana, pa on ima sušniju klimu od severne Portugalije. Ovde su zastupljena žarka i sušna leta i blage ali vlažne zime sa srednjom januarskom temperaturom od 10 °C. Godišnja količina padavina ne prelazi 400 — 500 mm.

U unutrašnjosti države leta su vrela i suva, pa su suše uobičajene na istoku, zahvaljujući planinama koje onemogućavaju kiši sa Atlantika da prodre u unutrašnjost. Uticaj klimatskih faktora sa mora jači je od uticaja klimatskih faktora sa kopna, što se vidi po izotermama. Januarske izoterme od 12 °C do 8 °C nižu se paralelno od rta Sao Vinsente prema unutrašnjosti. One idu paralelno duž ostalog dela države. Slično idu i julske izoterme od 20 °C do one u unutrasnjosti od 25 °C. Vetrovi su znatno jači i češći sa zapadnog nego s istočnog kvadranta, a zavise od pomeranja azorskog anticiklona.

Flora — Zahvaljujući izrazitijim padavinama severniji deo zemlje je šumovitiji. Šume zauzimaju 28% od ukupne teritorije. Znatni prostori u planinama su pod travnom formacijom. U peskovitom primorju zasađen je na velikim površinama primorski bor. U unutrašnjosti veći značaj ima posebna vrsta hrasta od čije se kore dobija pluta. Jug je manje šumovit, ali je južni deo Algarva poznat po uzgoju rogača, smokava i badema. U nižim predelima širom zemlje uzgajaju se masline.

Fauna — U Portugaliji živi mnogo divljih sisara uključujući vukove, veprove i risove. Vuk i ris su na ivici istrebljenja i uprkos velikim naporima vlasti, taj se trend ne popravlja. Ris se smatra praktično istrebljenim, pošto se računa da u Zemlji postoji svega još nekolilo parova. Gmizavaca takođe ima u izobilju, na jugu posebno guštera i kameleona. Ptičiji svijet, u kojem ima i nekih vrsta svojstvenih samo Pirinejskom poluostrvu obogaćuje se svakogodišnjim migracijama ptica do Afrike i nazad.

Portugalija se administrativno deli na opšine kojih ima 308 (zovu se concelhos), koje su podeljene na sveukupno više od 4.000 parohija (freguesias).

Osim kopnenog dela Portugalije na zapadu Iberijskog poluostrva, sastavni deo Portugalije su i dve ostrvske grupe: Azori i Madeira, koje predstavljaju autonomne regije.

U kopnenom delu Portugalije postoji 5 regija:

• Alentežo
• Algarve
• Centar
• Lisboa e Vale do Težo
• Norte

Najveći gradovi u Portugaliji su (sa brojem stanovnika):

Vidi takođe: Popis gradova u Portugalu

• Lisabon - 2.547.665
• Porto - 1.509.958
• Braga - 754.830
• Aveiro - 460.157
• Koimbra - 430.845
• Faro - 391.819
• Vizeu - 354.162

a s manje od 150.000 stanovnika su: Sousa, Leiria, Lezíria do Tejo, Baixo Alentejo, Trás-os-Montes, Centro Alentejo, Baixo Tâmega, Douro, Médio Tejo, Beiras, Beira Interior Sul, Alto Alentejo, Pinhal i Vale do Minho.

U povijesnom smislu su postojale ili postoje slijedeće provincije: Alentejo, Algarve, Beira, Douro Litoral, Estremadura, Minho, Ribatejo i Trás-os-Montes.

Rečna mreža u Portugaliji je gusta. Skoro svi rečni tokovi dolaze iz susedne Španije, a to su: Minjo, granična reka na severu, a zatim slede Lima, Douro, na čijem ušću leži Porto, Mondego, Težo, sa Lisabonom na samom ušću, Sado i Gvadijana, granična reka na jugu. Reke se delimično koriste za plovidbu. Imaju visok vodostaj zimi, a nizak leti. Planinske reke na severu raspolažu visokim hidropotencijalom.

Težo je najduža reka na Pirinejskom poluostrvu. Izvire u istočnoj Španiji i protiče na zapadu dužinom od 1.007 km do ušća u Atlantik, kod Lisabona. U Portugaliji protiče dužinom od 226 km. Samo donji tok reke Težo je plovan, dok je srednji tok veoma značajan za navodnjavanje. Brojne brane, izgrađene na reci Težo, koriste se za eksploataciju velikog hidropotencijala reke, a tri od njih su veliki rezervoari vode. Na samom ušću reke Težo nalazi se velika luka u Lisabonu.

Reka Douro protiče severnim delom Portugalije. Izvire u pokrajini Soira, (severni deo srednje Španije) protiče dužinom od 895 km i uliva se u Atlantski okean kod grada Porto. Najvećim delom reka protiče zapadno od granice Španije i Portugalije, zatim teče jugozapadno, čineći granicu dužine 97 km i na kraju protiče kroz Portugaliju do svog ušća. Dolina reke Douro specijalizovana je u uzgajanju vinskih sorti grožđa, a u njoj uspevaju i masline. Plovidba je moguća delimično na delu koji protiče kroz Portugaliju, na dužini od 200 km, pošto je mnogobrojni brzaci i povremene poplave sprečavaju. Osim toga reka Douro sa svojim pritokama zbog obilja vode važan je izvor hidroenergije. Na reci Douro nalazi se hidrocentrala Miranda, jačine 172 MWh. Od velikog ekonomskog značaja je i sistem navodnjavanja koji je izgrađen na ovoj reci. Duž obale su se nanizala brojna ribarska sela.

Gvadijana izvire kao Gornja Gvadijana u Španiji. Reka teče prema jugu, obrazujući grupe manjih jezera, zatim skreće u pravcu severozapada i ponire otprilike na udaljenosti 5 km od reke Zezere. Na pojedinim delovima reka čini prirodnu granicu Portugalije sa Španijom. Gvadijana donosi veliku količinu vode i materijala koji sedimentira odmah na ušću, ali jaka struja u Kadiskom zalivu zahvata taj materijal i suprotno smeru kazaljke prenosi ga prema zapadu. Zbog toga su se na ušću razvila dva naselja Isla Kristina i Ajamonte, važne izvozne luke za stoku iz Alenteža. Gvadijana se uliva u Atlantski okean, obrazujući široki estuar. Od ukupne dužine (829 km), plovna je samo 68 km od ušća.

Atlantska obala je niska, peskovita i slabo razuđena. Delovanje mora na portugalsku obalu, posebno plima i oseka, koje uzdižu i spuštaju duž obale visinu mora od 3,5 do 4,30 m, uticalo je na stvaranje estuara. Najduži deo ravne obale od skoro 100 km nalazi se uz Težo. Na stvaranje ostalih izrazitih oblika obale dosta utiču talasi, koji se dižu i do 10 m visine, a imaju udarnu snagu do 20 tona po m². Oni su znatno veći i jači nego na Mediteranu.

Glavni članak: Privreda Portugalije

Portugalska privreda je teško trpela zbog revolucije 1974. godine kao i zbog kolonijonalnog rata u Africi i gubitka prihoda iz kolonija. Oporavak zemlje, koji je sada u toku, potstaknut je članstvom u Evropskoj uniji. Poljoprivreda čija je proizvodnja slaba, zapošljava jedva četvrtinu aktivnog stanovništva. Mala gazdinstva polikulture (kukuruz, krompir, vino) nasuprot su onim, jako rasprostranjenim na jugu (žitarice, uzgoj ovaca i goveda). Zemlja izvozi vino, povrće i voće, drvo i plutu, ali zato uvozi žitarice i ribu. Industrijski sektor se razvio. Tekstilna industrija prednjači sa četvrtinom zaposlenih u industriji, a zatim slede konfekcijska industrija, metalurgija, montaža automobila, elektronska, kožna, drvna i prehrambena industrija. Turizam i odlazak u emigraciju ne dovodi u ravnotežu balans isplata. Uvoz uveliko prevazilazi izvoz, i zemlja je u dugovima. Stopa nezaposlenosti je još uvek relativno niska, ali je inflacija visoka. Ulazeći početkom 1986. u Evropsku ekonomsku zajednicu, Portugalija je našla svoje trgovinske partnere, koji igraju važnu ulogu u uvozu.

Pretežno poljoprivredna privreda Portugalije ima srazmerno nisku proizvodnju. Mali seoski posedi na severu ograničavaju mogućnost uvođenja modernih metoda. Veliki posedi su na jugu zemlje (latifundia) nacionalizoivani 1975. godine, ali još nisu modernizovani. Glavni proizvodi su pšenica i kukuruz, ali se svejedno velike količine još uvek moraju uvoziti. Od voća se ističe rod smokve i masline. Vino je uz paradajz i plutu, najvažnija izvozna roba. Takođe se izvozi drvna građa i pulpa.

Portugalija ima male zalihe energije. Uvoze se plin i nafta, a glavni deo električne energije daju hidroelektrane. Izvoze se male količine volframa, bakarnog pirita i kaolina. Manufaktura dobija na važnosti. Teška industrija uglavnom brodogradilišta u Lisabonu, stradala je zbog pada potražnje. Najvažnije grane lake industrije su ujedno i izvozne grane, prerada duvana, konzervisanje ribe, te izrada crepova, odevnih predmeta, tekstila i papira.

Železničke pruge povezuju najveći deo zemlje i sada se unapređuju. Elektrificirane su sve pruge kojima se povezuju veći gradovi. Glavne vazdušne luke su Portela de Sakavej kraj Lisabona, i Porto i Faro u Algarvu. Portugalija ima veliku trgovačku flotu. Radio i televizija su nacionalizovani 1975. godine, a uobičajen je prijem satelitskih televizijskih programa iz drugih evropskih zemalja. Postoje i dve nacionalne privatne televizije. Cenzura je ukinuta ustavom 1976. godine.

Glavni članak: Kultura Portugalije

Portugalijsku muziku predstavljaju mnogi različiti muzički oblici. Najpoznatija portugalska muzika je fado, vrsta melanholične muzike. Obično se povezuje sa portugalskom i portugalskom rečju saudad. Saudad se može opisati kao čest ljudski osećaj - kao zaljubljenost u nekoga, ko je vrlo daleko. Taj stil je čista mešavina tuge, bola, nostalgije, sreće i ljubavi. Fado verovatno potiče od mešavine ritmova afričkih robova i tradicionalne muzike portugalskih mornara, sa arapskim uticajem. Postoje dve varijacije fada - fado iz Lisabona i iz Koimbre. Lisabonski fado bio je prvenstveno popularna muzika, obično su ga izvodile žene, dok je fado iz Koimbre imao više literarno obeležje i obično su ga izvodili muškarci. Oba pravca su danas prihvaćena kao nacionalna muzika cenjena u inostranstvu, uprkos manjoj popularnosti u samoj Portugaliji.

Porto je pojačano vino koje je dobilo naziv po istoimenom gradu-luci.

Proizvodi se od čak 80 vrsta vinove loze, a najpoznatije su: Touriga National, Turiga Francesca, Tinta Cao, Tinta Roriz i Tinta Amerela.

Pored porta, poznato je i roze vino pod nazivom mateuš, koja se flašira se u specifičnim bocama.

Glavni članak: Demografija Portugalije

Broj i gustina naseljenosti

Portugalski narod je homogena grupa tipično mediteranskog izgleda. U državi živi oko 10.400.000 stanovnika, a gustina naseljenosti iznosi 114 st/km². Najveći deo stanovništva države čine Portugalci 99,5%, dok na Brazilce, Špance i Engleze otpada ukupno 0,5%. Poslednjih decenija veliki je priliv imigranata iz bivših kolonija iz Afrike, Brazila, i od nedavno iz istočne Evrope, posebno iz Ukrajine, Moldavije, Rumunije, i Rusije. Znatno je veća gustina naseljenosti u priobalju Atlantika. Prirodni uslovi za razvoj poljoprivrede su sve povoljniji, ali bitnu važnost imaju i drugi faktori, pre svega činjenica da se tu nalaze dva velika grada Porto i Lisabon, gde je koncentrisan najveći deo portugalske industrije. Prema statističkim podacima, u ogromnim aglomeracijama Lisabona i Porta živi jedna trećina stanovništva.

Migracije

Duboka ekonomska i politička kriza (raspadanje kolonijalnog sistema, a upravo je Portugalija bila poslednja evropska kolonijalistička zemlja) praćena je najvećom stopom emigracije, tako da je sedamdesetih godina broj stanovnika pao sa 8.889.400 na 8.663.200 stanovnika, tj. za 2,54%. Posebno iznenađujuća je činjenica što se to dogodilo u relativno mirnom razdoblju evropske istorije, pa je to jedinstven primer u svetu da je smanjen broj stanovnika jedne zemlje u periodu kad nije bilo svetskog rata.

Nepovoljnost prirodnih uslova i malena portugalska teritorija s jedne, te velik prirodni priraštaj, a time i porast radne snage, što povećava nezaposlenost, s druge strane uzrok su viševekovnih spoljnih migracija. Odlazak na rad, u stvari, beg u inostranstvo, za mnoge je bio spas od vojne obaveze i neizvesne budućnosti. Migracije su se uglavnom kretale prema ostalim zapadnoevropskim zemljama i preko mora u Brazil i SAD.

Imigracije - Krajem sedamdesetih i početkom osamdesetih godina populacijske neprilike su se veoma pogoršale. Bivše kolonije nije napustio samo upravni aparat, nego se s njim vratila u maticu zemlju i većina ostalih portugalskih kolonizatora, pa je u tom periodu Portugalija imala milion povratnika, što znači da su oko 11% stanovništva zemlje bile izbeglice. Doseljenici iz bivših kolonija žive uglavnom u Lisabonu i Portu.

Današnje stanovništvo

Do pre nekoliko godina stanovništvo Portugalije ubrajalo se u biološki najaktivnije stanovništvo u Evropi, što znači da su stope nataliteta, mortaliteta i prirodni priraštaj bile relativno visoke. Stopa nataliteta iznosila je od 16 - 33 promila. u pojedinim distriktima. Međutim, stopa nataliteta, iako je dugo vremena bila visoka, danas je niska i iznosi 12 promila .

Što se tiče starosne strukture, starosna piramida je dugo bila pravilna sa širokom bazom koja se postepeno prema gore sužavala. Danas, međutim, starosna struktura, odnosno piramida portugalskog stanovništva postaje sve kompleksnija, odnosno nepravilnija. Naglo smanjivanje stope nataliteta odrazilo se u sužavanju osnove, tako da raste deo starijih dobnih grupa, a posebno je izraženo smanjivanje dela zrelog stanovništva, koje je najviše zahvaćeno spoljašnjim migracijama.

Za razliku od većine ostalih evropskih zemalja, gubici u oba svetska rata, pa ni kolonijalni rat u Angoli i Mozambiku, nisu se odrazili na starosnoj strukturi.

Iz starosne strukture primećuje se, takođe, da je odnos muškog i ženskog stanovništva relativno jednak, jer većina portugalskih emigranata odlazi na rad zajedno sa suprugama i decom.

Verska struktura

Verska struktura je sledeća: rimokatolici čine 97%, protestanti 1%, a ostali 2% stanovništva.

• News about Portugal from the Portuguese American Journal
• Portugal entry at The World Factbook
• [https://web.archive.org/web/20080727024243/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/portugal.htm Arhivirano 2008-07-27 na Wayback Machine-u Portugal] at UCB Libraries GovPubs
• Portugal na Projektu Open Directory
• Portugal profile from the BBC News
• National English language newspaper
•   Wikimedia Atlas of Portugal
• National Wine Website
• Portuguese Pamphlets Collection From the Rare Book and Special Collections Division at the Library of Congress

Vlada

• Official Portuguese Government website (en) / (pt)
• Official Parliament website

Trgovina

• World Bank Summary Trade Statistics Portugal

Travel

• Official Travel and Tourism office website
• Official Portuguese Government Travel/media website
• Official Portuguese Golf Travel/media website