Pale (Republika Srpska)

Područje opštine Pale obuhvata 492 km² izrazito planinskog karaktera, sa nadmorskom visinom od 624 do 1916 m. Najniža tačka je na 624 m nadmorske visine, na zapadnoj strani opštine, gdje se spajaju paljanska i mokranjska Miljacka .

Središnji dio opštine Pale zauzima paljanska kotlina, smještena između planinskih masiva: Jahorine sa juga, Gosine sa istoka, Romanije sa sjeveroistoka, Ozrena sa sjevera i sjeverozapada i Trebevića sa zapada. Sjedište opštine je u naselju Pale. Pale su smještene u samoj kotlini, koja sa pribrežjem zauzima površinu od oko 8,5 km². Smještene su na nadmorskoj visini od 820 m.

Pale su prema geografsko-prirodnim osobinama odavno poznate kao klimatsko lječilište i izletište. Ljepota okoline, čist vazduh i blizina skijaških terena na Jahorini predstavljaju prirodnu dispoziciju i realnu osnovu za razvoj turizma. U nižim dijelovima opštine zastupljena je umjereno topla i vlažna klima, Već od 1.000 m nadmorske visine ova klima prelazi u planinsku klimu. Oštra planinska klima osjeća se i tijekom ljetnih mjeseci, kad temperatura zraka rijetko prelazi 25° Celzija.

Pretežan dio površine opštine sačinjava šumsko zemljište (64%), a svega (34%) poljoprivredno i ostalo zemljište.

Na području općine nalazi se nekoliko poznatih pećina: Orlovača, Pećina Izvor Mokranjske Miljacke, Titova pećina Bogovići, Popova pećina i Novakova pećina.

Jedna od najznačajnijih prirodnih znamenitosti je pećina Orlovača, koja je uređena za turističke posjete. Orlovača (948 m) se nalazi na istoimenom uzvišenju u zapadnom dijelu romanijskog svoda, zaselak Donje Sinjevo, naselje Sumbulovac, u slivu mokranjske Miljacke, odnosno u dolini njene desne pritoke Sinjave.

Opsežna istraživanja izvora Miljacke uključila su i topografska mjerenja, biospeleološka i hidrološka istraživanja kao i ispitivanja tragova kulture čovjeka. Istraživanja su izvođena tokom 2007 – 2009. godine. Do danas, speleolozi su istražili 7.100 m, čime je pećina Izvor Mokranjske Miljacke postala najduža dokumentovana pećina u cijeloj Bosni i Hercegovini.

Po posljednjem službenom popisu stanovništva iz 1991. godine, općina Pale ( do rata prigradska općina Grada Sarajeva) imala je 16.310. stanovnika, raspoređenih u 70 naselja.

Naseljena mjesta su:

Bjelogorci, Bljuštevac, Bogovići, Brdarići, Brdo, Brezovice (Brezovica), Brnjica, Brojnići, Buđ, Careve Vode, Cmiljeva Stijena, Čeljadinići, Čeljigovići, Čemernica, Ćemanovići, Datelji, Donja Ljubogošta, Donja Vinča, Dušanovo, Dvorišta, Đorđino Brdo, Foča, Gluhovići, Goli Koran, Gornja Sjetlina, Gornja Ljubogošta, Gornja Vinča, Gornje Pale, Gornji Pribanj, Gorovići, Gradac, Gute, Han Derventa, Hotočina, Hrenovica, Ilijak, Jahorina, Jahorinski potok, Jasik, Jelovci, Kadino Selo, Kalovita brda, Kaljani, Kamenica, Kasidoli, Komrani, Koran, Kosmaj, Kostreša, Kračule, Lugovi, Luke, Lunje, Ljubogošta, Majdani, Minđure (Minđura), Miošići, Modrik, Mokro, Mrakanj, Nehorići, Pale, Pavlovac, Petovići, Plandišta, Podgrab, Podloznik, Podmedenik, Podvitez, Ponor, Potkrajevi, Prača, Prača Donja, Priporišta, Prutine, Pustopolje, Radonjići, Rakite, Rakovac, Renovica, Repca, Rogoušići, Rosulje, Saice, Sinjevo, Sjetlina, Srednje, Stajna, Stambolčić, Stanica Pale, Stara Stanica, Strane, Sumbulovac, Šainovići, Šator, Šip, Turkovići, Udež, Velika Dvorišta, Vinograd, Vlahovići, Voznica i Vrelo Miljacke.

Nešto više nalaza iz praistorije potiče iz gvozdenog doba u područjima oko Mokrog na sjeveru, te oko Loznika i Ilijaka na istoku sa naseljima i utvrdama gradinskog tipa koji pripadaju Glasinačkoj kulturi, čiji su nosioci bili ilirsko pleme Autarijati. Nađeni su vrijedni numizmatički nalazi grčke provenijencije, iz čuvenih trgovačkih naselja antičkog doba Apollonia i Dyrrachion (Drač) iz II vijeka prije nove ere. Ovi nalazi potvrđuju trgovačke veze Ilira i starih Grka.

Iz rimskog perioda su djelimično sačuvani ostaci puteva, kao i ostaci rimskih građevina u selima Miošići i Ilijak.

U srednjem vijeku, u doba bosanske države ovo područje su držali pripadnici vlestelinske porodice Pavlović koji su ovdje imali dva, a možda i tri utvrđena grada (Pavlovac na Prači, Gradina u Gornjim Palama i Hodidjed iznad sastava rijeka paljanske i mokranjske Miljacke). Iz tog perioda je i nekropola u selu Buđ, koju čini ukupno 127 stećaka sa grobovima. U nekropoli su najviše zastupljeni sanduci, druge su po brojnosti ploče, a ima i sljemenjaka. ^[1]

Padom Bosne pod tursku vlast (1463) oblast Pavlovića podijeljena je u 11 nahija, a cijelo područje Turci su, prema imenu ranijih gospodara Pavlovića nazvali Vilajet Pavli. U prvom turskom popisu stanovništva, 1468/69. godine mjesto Pale pojavljuje se u obliku neobičnog turskog naziva Bogazi Yumry kao sjedište jedne od 11 nahija.

Naziv Vilajet Pavli za ovo područje istočne Bosne održao se sve do početka XIX vijeka. U to doba naselje se počinje zvati Pale. Pod tim imenom ubilježeno je na jednoj karti iz 1877. godine, ali je i cijeli kraj obilježen kao Pale.

U periodu rata 1992. do 1995. godine Pale su bile privremena prijestonica Republike Srpske. Tu su se nalazile političke i pravne institucije: Vlada i njeni organi, Skupština Republike Srpske i dr. U isto vrijeme, Pale su bile i značajan kulturni i informativni centar, s nizom kulturno-informativnih institucija.

Nosioci razvoja na području Paljanske opštine su industrija, šumarstvo, ugostiteljsko-turističke djelatnosti i trgovina. Zbog geografskih i klimatskih karakteristika područja, djelatnost poljoprivrede je slabije razvijena. Po završetku ratnih dejstava, počeo je razvoj i u oblasti građevinarstva, a naročito u oblasti male privrede.

Industrijski razvoj na Paljanskoj opštini uglavnom je orijentisan na metalnu, drvnu i tekstilnu industriju. Na Palama se nalazi AD GIK "HIDROGRADNJA" Istočno Sarajevo-Pale.

Područje opštine Pale svojim prirodnim uslovima pogoduje razvoju ugostiteljsko-turističke privrede. Vrlo je privlačan za turiste Olimpijski centar Jahorina, sa prekrasnim terenima za skijanje, gdje zimska sezona traje pet mjeseci. Smučarima i drugim turistima stoji na raspolaganju više od 20 km dobro uređenih staza za alpsko smučanje povezanih sa sedam žičara i šest ski-liftova, savremena ski-škola i ski-servis.

Osim pogodnosti za zimski turizam, opština Pale raspolaže i izvrsnim uslovima za lovni turizam, sa izvanrednim lovištima povezanim magistralnim, regionalnim i šumskim putevima, kao i lovačkim domovima.

Od prirodnih znamenitosti, najznačajnija je pećina Orlovača, koja je uređena za turističke posjete.

• Ognjen Koroman, poznati fudbaler Crvene Zvezde
• Goran Trobok, poznati fudbaler Partizana
• Ajdin Pašović, smučar i olimpijac upalio olimpijsku baklju na otvaranju ZOI 84 u Sarajevu
• Trifun "Trifko" Grabež, je bio pripadnik Mlade Bosne
• Milan Simović, poznati narodni heroj
• Tomislav Lopatić, jugoslovenski biatlonac i učesnik ZOI 84 u Sarajevu
• Risto Jugović, generalni direktor SOD "Jahorina"
• Mihajlo Čvoro, narodni heroj
• Aleksandar Kosorić, fudbaler
• Njegoš Sikiraš, najbolji mladi košarkaš
• Srđan Delipara, fudbaler
• Rade Kapor, sportski radnik
• Aleksandar Gutalj, fudbaler
• Goran Ješić, atletičar
• Tanja Marković, atletičarka
• Marko Jovičić, atletičar
• Dejan Mićević, atletičar
• Petar Pandurević, vojno lice i komandant
• Milica Popović, poznati karatistkinja prvak svijeta
• Zoran Rabota, poznati vozač autobusa
• Isidora Borovčanin, MISS RS za 2014.

• Fakultet fizičkoga vaspitanja i sporta Pale Arhivirano 2013-07-12 na Wayback Machine-u
• Univerzitet Istočno Sarajevo

Glavni članak: Nacionalni spomenici u Palama

• Službena stranica
• Pale live
• Televizija OSM Pale
• Majnex Pale
• Nedomex d.o.o.Pale
• Mraz d.o.o.
• Mesna industraija PANI Arhivirano 2013-12-20 na Wayback Machine-u