Santa Ilia

Santa Ilia (fintzas Santa Igia, contratzione de Santa Sitzelia) est istada sa capitale de su giuigadu de Càlaris de su de 9 sèculos a su 1258, cando fiat istada distrùida dae sos pisanos e de sos alliados sardos issoro^[1] in fatu de sa conchista de su territòriu.

Segundu s'ipòtesi traditzionale proposta de su canònicu Giovanni Spano in su de 19 sèculos, sa tzitade fiat situada in sas ribas orientales de s' istàniu de Santa Gilla, in una posidura difendibile a discansu de atacos bia terra e bia mare. Unas cantas rastas s'agatant a suta de sa moderna tzitade de Casteddu, in su bighinadu de Santu Tènneru, intre bia San Paolo e biale Muristeni, cumprendende sas bias Garigliano, Po, Brenta (in ue, durante sos traballos de fraigadura de sa giuntura noa de istradas, nde fiat istada agatada una parte importante), Santu Simone (in ue sunt istadas atzapadas de sas ruinas durante sa fraigadura de su "tzentru cumertziale Santa Gilla"); parte de sa tzitade s'agataiat fintzas in s'ìsula de Sa Illetta.

Ipòtesis prus reghentes l'indivìduant imbetzes a inghìriu a s'atuale cursu Vittorio Emanuele II, dae in ue partit un'uturinu (bia Carluforti) chi portat a su solu fàbricu cresiàsticu chi galu s'agatat, sa crèsia de Santu Pedru de sos Piscadores, in su bighinadu de Stampaxi. Si cunserbat annotamala in sa crèsia manna de Santa Maria, in Casteddu, s'altare de Santa Sitzelia, chi benet de sa catedrale de Santa Ilia. Custa, su casteddu, su palatzu giuigale e de sa cantzilleria, sas residèntzias de sa regente Agnesa de Massa (sorre de Beneita e mama de sa giuighissa de Torres Adelàsia) e de s'ùrtimu giùighe Gulliermu III Salùsiu VI (1256-1258) sunt istados isciarrocados.^[2]

S'àrea de Santa Ilia fiat istada abitada giai de sos fenìtzios e de sos romanos. De edade fenìtzia, susetotus in bia Brenta, sunt istados atzapadas sas rastas de fàbricos numerosos.

Durante su perìodu romanu, in sas ribas de s'istàniu de Santa Gilla, fiat istadu fraigadu unu portu, nòdidu che a portu Iscipione, e un' ulteriore urbanizatzione de s'àrea est istada averiguada.

In su 718 sos saraghinos aiant cumintzadu sas primas afracadas subra Caralis, distruende e ponende fogu sa tzitade e portende·si·nche mercàntzias e persones che a iscravos. Fiat istadu tando chi sa populatzione aiat incumentzadu a abandonare Caralis, e una parte de issos aiat chircadu aprigu in sa zona de cara a s'istàniu de Santa Gilla, Santa Ilia a puntu.

Sa zona fiat giai istada torrada a valorizare dae sos bizantinos, chi aiant impreadu su portu fenìtziu antigu (campaniadu e difendibile). Partende dae su de 9 sèculos si fiat fata sede privilegiada de su giùighe e de sa famìlia sua (sa corte fiat itinerante), de s'archipìscamu e de totu sas istitutziones polìticu-amministrativas de su giuigadu de Càlaris.

A s'incras de s'afracada grae genovesa de su 1196 sa tzitade fiat murada dae su giùighe Gulliermu I Salùsiu IV (o de Massa)^[3] chi aiat regnadu in su perìodu cumprèndidu intre sa fine de su de 12 e sos primos annos de su de 13 sèculos, cando Santa Ilia at connotu unu perìodu de isvilupu mannu^[4], e fiat fotrzis istada posta in acàpiu cun su casteddu de Santu Mighele. In su tempus de massima ispaniadura fiat lòmpida a unos 15.000 bividores.^[5].

Santa Ilia fiat istada iscagiada in su 1258 de una coalitzione cumposta dae s'esèrtzitu pisanu e de sas milìtzias de sos àteros tres giuigados sardos "filu-pisanos"^[1] chi l'aiant assitiada s'annu pretzedente (1257) cun s'obietivu de pònnere fine a su giuigadu de Càlaris. Paret chi in sas ruinas suas fiat istadu ispartu su sale^[1].

Segundu cantu arrelatat una crònaca de su de 15 sèculos, sos bividores suos aiant agatadu aprigu siat in sa tzitade noa de Bidda de Crèsia, in su Cixerri, siat in su bighinadu nou de Stampaxi, pesadu a ovest de Casteddu de Càlaris^[6]. Unos àteros si fiant aposentados in ue oe s'agatat su bighinadu de Santu Tènneru^[7].

S'àrea in ue beniat a s'agatare Santa Ilia est istada ogetu de iscavos archeològicos in sos primos annos otanta chi ant torradu a batire a sa lughe rastas de istruturas e tumbas. Oe su sìtiu no est prus visìbile in cantu ammuntadu pagu a pustis pro permìtere sa fraigadura de unu caminu subraelevadu^[8].

1. ↑ ^{1.0 1.1 1.2} Francesco Cesare Casula, La Storia di Sardegna (1994) p.210
2. ↑ Fois, pp. 44-46
3. ↑ Zedda, Pinna, La carta del giudice Orzocco
4. ↑ Template:Corrado Zedda
5. ↑ Pinna, p. 168
6. ↑ A. Oliva, La sopravvivenza urbana di S. Igia in periodo aragonese
7. ↑ Tuvixeddu, edade medievale, in regione.sardegna.it. URL consultadu su 4 maju 2019 (archiviadu dae s'url originale su 25 cabudanni 2020).
8. ↑ La Nuova Sardegna, Sotto lo stagno i resti della capitale medievale della Sardegna, 9 martzu 2013

• Francesco Cesare Casula, Storia della Sardegna, Carlo Delfino, Tàtari 1994.
• Barbara Fois (a cura di), S. Igia capitale giudicale, ETS Editrice, Pisa 1986.
• Gian Giacomo Ortu, La Sardegna dei Giudici, il Maestrale, Nùgoro 2005.
• Corrado Zedda, Il giudicato di Cagliari, Casteddu, Arkadia Editore, 2017

• Lo scavo di via Brenta a Cagliari, a incuru de sa Sovrintendèntzia archeològica pro is provìntzias de Casteddu e Aristanis, Casteddu 1992.
• Raimondo Pinna, Santa Igia. La città del Giudice Guglielmo, Condaghes, Casteddu 2010.

• Giuigados sardos
• Giuigadu de Càlaris
• Sa Illetta
• Istàngiu di Santa Gilla