Kujawy

Etymologia nazwy Kujawy była w historii różnie wywodzona. Najbardziej prawdopodobny zdaje się być wykład Stanisława Rosponda, który wywodzi nazwę Kujawy od słów kui, kuiati oznaczających wicher i zarówno odmianę terenu równinnego, wydmowego, narażonego na silne jego podmuchy. Etymologia nazwy Kujaw związana jest zatem z fizjografią tej krainy.

Nazwa Kujawy pojawiła się po raz pierwszy w źródłach pisanych w 1136 r. w Bulli gnieźnieńskiej wydanej przez papieża Innocentego II. Początkowo nazwa ta dotyczyła tylko obszaru nadwiślańskiego późniejszych Kujaw. Dopiero od XIII wieku nazwa ta zaczyna być używana w celu określenia ziemi kruszwicko-włocławskiej.

Region ten należy do obszarów, na których stwierdzono najstarsze w Polsce ślady osadnictwa, sięgających neolitu i okresu kultury łużyckiej. Z Kujawami wiąże się plemię Goplan, których niektórzy badacze utożsamiają z Mazowszanami-Kłobianami lub po prostu z Kujawianami. Stworzyli oni strukturę plemienną z głównymi ośrodkami w Gnieźnie i Kruszwicy. Przed rokiem 950 roku Kujawy zostały włączone w skład państwa Polan, będąc dla nich pomostem dla ekspansji w kierunku Pomorza Wschodniego, co potwierdzają badania archeologiczne przeprowadzone na grodziskach w Strzelcach Dolnych, Tucholi i Opaleniu. W wyniku zajęcia terytorium Goplan ziemie kujawskie znalazły się pod silnym wpływem kultury polańskiej i zatraciły mazowszański charakter.

Żyzne gleby i obfite źródła solne Kujaw sprzyjały wczesnemu rozwoju osadnictwa i powstawaniu licznych grodów – ośrodków wojskowo-administracyjnych i gospodarczych, miejsc wymiany handlowej. Na ziemiach tych powstały także pierwsze kościoły i klasztory (Mogilno, Kruszwica, Strzelno). Kujawy były też miejscem, gdzie krzyżowały się ważne szlaki handlowe. Do najważniejszych należał szlak bursztynowy (pochodzący jeszcze z czasów rzymskich), biegnący od południa przez Kalisz i okolice nadgoplańskie ku północy na teren Pomorza i Prus, oraz wczesnośredniowieczny trakt ruski, biegnący z Kijowa przez Płock, Włocławek, Kruszwicę i dalej do północnej Wielkopolski i Pomorza Zachodniego. Jednocześnie samo położenie Kujaw miało strategiczne znaczenie dla północnej ekspansji piastowskiej (Pomorze, Prusy, Mazowsze).

Kujawy były początkowo połączone z Mazowszem i podlegały mazowieckim książętom dzielnicowym. Wraz z ziemią chełmińską i późniejszą ziemią dobrzyńską stanowiły trzon ich posiadłości aż do końca XII w. Najpierw rządził tym terytorium Bolesław Kędzierzawy, a w latach 1173–1186 jego syn Leszek Bolesławowic. Najprawdopodobniej w 1191 r. Kujawy zagarnął Bolesław, syn Mieszka III Starego, i władał nimi jako pierwszy książę kujawski aż do swej śmierci w 1195 r. W latach 1195–1202 rządy sprawował ojciec zmarłego, Mieszko III Stary. Następnie Kujawy powróciły do dawnego związku z Mazowszem i znalazły się pod władzą Konrada Mazowieckiego, który jednak respektował pewną odrębność dzielnicy kujawskiej, gdyż tytułował się księciem mazowieckim i kujawskim.

W 1233 roku Konrad Mazowiecki wydzielił dla swego 20-letniego najmłodszego syna Kazimierza odrębne księstwo kujawskie ze stolicą w Inowrocławiu, a siedzibą biskupią we Włocławku. 36 lat jego rządów skutkowało rozwojem gospodarczym i terytorialnym Kujaw m.in. o ziemię bydgosko-wyszogrodzką (Kujawy Północne). W wyniku układów z braćmi, Kazimierz I kujawski zdobył również ziemię sieradzką, łęczycką i dobrzyńską. Na północnych rubieżach Kujaw książę osadził cystersów (1253 – Byszewo, w 1288 r. przeniesieni do Koronowa) oraz prowadził udaną działalność, służącą integracji nowo pozyskanych terenów z resztą swego księstwa. Wyrażało się to nadaniami ziemskimi, czynionymi na tych obszarach na rzecz rycerstwa z własnego otoczenia, jak również awansem rycerstwa miejscowego. W okresie wojny celnej z Krzyżakami (1250), Kazimierz I kujawski skierował handel kujawski do własnych portów wiślanych w Bydgoszczy i Solcu, co zintensyfikowało rozwój spławnego handlu zbożowego.

Po śmierci Kazimierza I w 1267 roku jego księstwo uległo podziałowi pomiędzy pięciu synów, z których najstarszy Leszek Czarny otrzymał ziemię sieradzką (później rządził w Krakowie), drugi w kolejności – Ziemomysł otrzymał księstwo inowrocławskie (Inowrocław, Kruszwica, Radziejów, Słońsk, Bydgoszcz, Wyszogród), a młodszy Władysław Łokietek otrzymał wschodnie obszary Kujaw jako księstwo brzeskokujawskie. Inni synowie: Kazimierz i Siemowit uzyskali odpowiednio ziemię łęczycką i dobrzyńską. W okresie rządów Ziemomysła inowrocławskiego (1267–1287) toczyły się walki z księciem wielkopolskim Bolesławem Pobożnym. W wyniku tych walk dzielnica kujawska została uszczuplona na rzecz Wielkopolski (kasztelania bydgoska, kruszwicka i radziejowska 1268–1285) oraz Pomorza Gdańskiego (kasztelania wyszogrodzka 1271–1296).

Po śmierci księcia Kujaw inowrocławskich Ziemomysła w 1287 roku, jego księstwo uległo podziałowi pomiędzy trzech synów. Na początku XIV wieku doszło do wykrystalizowania księstw, rządzonych samodzielnie przez każdego z nich. Leszek tytułował się odtąd księciem Kujaw i Inowrocławia, Przemysł – księciem Kujaw, Wyszogrodu i Bydgoszczy, Kazimierz – księciem Kujaw i Gniewkowa. W 1327 lub 1328 r. wobec wybuchu wojny polsko-krzyżackiej, Władysław Łokietek zjednoczył pod swoją władzą księstwa kujawskie: brzeskie, inowrocławskie i bydgosko-wyszogrodzkie. Odrębność do 1364 r. zachowało jedynie księstwo gniewkowskie.

Wojna polsko-krzyżacka 1327–1332 spowodowała duże zniszczenia na Kujawach. Jeszcze w 1329 r. Krzyżacy zdobyli ziemię dobrzyńską oraz spalili Włocławek. W 1330 r. obrócili w ruinę Wyszogród oraz Bydgoszcz, w 1331 r. zdobyli Inowrocław, a w 1332 r. Brześć. 27 września 1331 roku pod Radziejowem i Płowcami doszło do walnej bitwy wojsk Łokietka z armią krzyżacką, w wyniku której wojska zakonne poniosły duże straty. Mimo tego cała dzielnica znalazła się pod okupacją krzyżacką aż do 1337 r., kiedy Kazimierz Wielki uzyskał w Wyszehradzie gwarancję warunkowego zwrotu całych Kujaw (kasztelania inowrocławska, bydgoska, wyszogrodzka, kruszwicka, księstwo gniewkowskie i brzeskokujawskie) oraz ziemi dobrzyńskiej. Decyzja ta została potwierdzona pokojem w Kaliszu w 1343 r. W 1346 r. Kazimierz Wielki nadał prawa miejskie Bydgoszczy, a władzę na Kujawach w imieniu monarchy sprawowali: wojewoda, starosta i sędzia, zlokalizowani w Brześciu. W połowie XIV w. nastąpiło rozdzielenie kujawskich urzędów starościńskich między Brześć, Bydgoszcz (od 1358 r.) i Inowrocław (1364 r. po zastawieniu przez Władysława Białego księstwa gniewkowskiego).

W okresie rządów Ludwika Węgierskiego (1370–1382), ziemia dobrzyńska oraz północno-zachodnia część Kujaw (terytorium bydgoskie) została oddana w lenno Kaźkowi Słupskiemu, a w latach 1378–1392 terytorium bydgoskie, inowrocławskie, gniewkowskie oraz ziemię dobrzyńską oddano w lenno Władysławi Opolczykowi. Dodatkowo po śmierci Ludwika Węgierskiego (1383) Kujawy brzeskie opanował Siemowit IV Mazowiecki. Dopiero zabiegi Władysława Jagiełły spowodowały odzyskanie w komplecie ziem kujawskich i wcielenie ich do Królestwa Polskiego.

Pod koniec XIV wieku dawne tereny księstw kujawskich pozostały podzielone administracyjnie na dwa województwa: inowrocławskie (z powiatami inowrocławskim i bydgoskim) i brzeskokujawskie (z powiatami brzeskim, kruszwickim, radziejowskim, przedeckim i kowalskim). Dodatkowo w skład województwa inowrocławskiego wchodziła zachowująca odrębność samorządową ziemia dobrzyńska z trzema powiatami: dobrzyńskim, rypińskim i lipnowskim. Granica między województwami ciągnęła się od Nieszawy na wschodzie po Gębice na zachodzie przez okolicę Służewa, Kruszwicy i Strzelna. Granicą oddzielającą na północy Kujawy od Prus Królewskich była linia Trzęsacz – Wielonek (na północ od Koronowa) oraz rzeka Wisła. Od Wielkopolski oddzielał Kujawy m.in. ciąg jezior byszewskich do Ślesina (granica z powiatem nakielskim), Noteć (granica z powiatem kcyńskim) i Jeziora Pakoskie (granica z powiatem gnieźnieńskim).

W XV wieku istniały na terenie Kujaw cztery hierarchie urzędów ziemskich: dwie pełne (brzeska i inowrocławska) oraz dwie niepełne (bydgoska i gniewkowska). Kolejność używana w dokumentach wskazuje, że urzędy brzeskie były wyższe od odpowiadających im inowrocławskich, co było następstwem stanu z czasów Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego. Wyższość ta utrzymała się następnie w porządku senatorów Rzeczypospolitej. Obie części Kujaw dzieliły się do XIV w. na kasztelanie, a następnie na powiaty. W ciągu XIV w. zanikła część kasztelanii (wyszogrodzka, zamątwiańska, gniewkowska), a w XV w. powiatów (gniewkowski).

Podział na dwie części Kujaw, istniejący do upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów, nie zatarł więzi etnicznej i dzielnicowej, wzmacnianej przez wspólne miejsca obrad sejmiku ziemskiego obu województw (Radziejów – od XVI w., Lipno dla ziemi dobrzyńskiej), wspólne godło, formację wojskową, gwarę, strój i powiązania społeczno-gospodarcze.

W czasie wielkiej wojny polsko-krzyżackiej (1409–1411) Kujawy spełniały ważną rolę strategiczną jako przedpole działań wojennych. W 1409 r. pod odbitym z rąk Krzyżaków zamkiem w Bydgoszczy zawarto rozejm, zaś w 1410 r. cześć sił krzyżackich pod wodzą Henryka von Plauen oczekiwała pod Świeciem na działania zaczepne z północnych Kujaw, nie biorąc z tego powodu udziału w bitwie pod Grunwaldem. W bitwie tej pod wodzą Władysława Jagiełły walczyły chorągwie: kujawska i dobrzyńska, zaś w październiku 1410 r. pod Koronowem rycerstwo polskie również z udziałem Kujawian stoczyło zwycięską bitwę z Krzyżakami.

Po raz ostatni Kujawy przeżyły najazd krzyżacki w 1431 r., kiedy to spalony został Inowrocław i Włocławek. Dygnitarze kujawscy stanęli na czele stronnictwa przygotowującego zjednoczenie Pomorza z Polską poprzez działania w otoczeniu Kazimierza Jagiellończyka oraz kontakty z opozycją w Prusach Zakonnych. Wywołana ich działalnością wojna trzynastoletnia, w której uczestniczyła licznie szlachta kujawska zarówno w pospolitym ruszeniu, jak i rotach zaciężnych, przyniosła Polsce odzyskanie dostępu do morza. Umożliwiło to ziemi kujawskiej wykorzystanie w kolejnym stuleciu nowej koniunktury gospodarczej, związanej ze wzrostem eksportu polskich towarów drogą wiślaną przez Gdańsk.

W końcu XVI wieku w pasie nadwiślańskim Kujaw pojawiło się osadnictwo olęderskie. Największe nasilenie tego procesu nastąpiło w XVIII w. Osadnicy – początkowo Holendrzy, później Niemcy, zajmowali tereny zalewowe, bagniste, wymagające szczególnego gospodarowania. Należały do nich m.in. nadwiślańskie wsie: Strzelce Dolne, Fordonek, Łęgnowo, Otorowo, Przyłubie, Wielka i Mała Nieszawka, Rudak, Stawki, Brzoza, Otłoczyn, Wołuszewo, Słońsk. Na obszarach tych wykształcił się nowy typ budownictwa zagrodowego, różniący się od polskich wsi, położonych na równinnych, centralnych Kujawach.

Od lat 20. XVII wieku zaczął się stopniowy upadek gospodarczy Kujaw spotęgowany kolejnymi wojnami polsko-szwedzkimi. Potop szwedzki i wojna północna spowodowały załamanie handlu zbożowego oraz wyludnienie miast. Ożywienie gospodarcze regionu nastąpiło dopiero pod koniec XVIII wieku w związku z przechodzeniem na system gospodarki czynszowej.

W wyniku I rozbioru w 1772 Królestwo Prus zagarnęło znaczną część województwa inowrocławskiego i zachodnią część województwa brzesko-kujawskiego. Obszary te weszły w skład Obwodu Nadnoteckiego (1772–1806) ze stolicą w Bydgoszczy, który objął pozyskane przez Prusy tereny kujawsko-wielkopolskie. Po II rozbiorze reszta Kujaw przeszła pod panowanie Prus. Rejon ten wszedł w skład nowej prowincji pruskiej Prusy Południowe. W rezultacie III rozbioru Polski ponownie dokonano rozczłonkowania ziem kujawskich, dzieląc je między Prusy Zachodnie (Obwód Nadnotecki – m.in. okolice Bydgoszczy i Inowrocławia), Prusy Południowe (rejon Brześcia, Kowala i Radziejowa) i Prusy Nowowschodnie (okolice Włocławka).

Jakkolwiek utrata państwowości stanowiła katastrofę polityczną, to w sferze gospodarczej takiej zapaści nie odnotowano. Na Kujawach rozpoczęto przeobrażanie struktury agrarnej poprzez oczynszowanie i uwłaszczenie chłopów oraz wprowadzenie nowych roślin uprawnych m.in. ziemniaka, który w krótkim czasie stał się podstawą wyżywienia ludności wsi. Nastąpiła intensyfikacja produkcji rolnej, w szczególności zbóż, wywołana dużym popytem na rynkach zagranicznych i korzystnym cłem. Jednocześnie w konfiskowanych majątkach kościelnych i majątkach czynnych uczestników insurekcji kościuszkowskiej, a także w przejętych przez rząd pruski królewszczyznach i dobrach starościńskich, rozpoczęto akcje zasiedlenia ludnością niemiecką (okolice Bydgoszczy, Czarnocin, Modzerowo, Dobiegniewo, Zbrachlin).

W okresie Księstwa Warszawskiego cały region kujawski został włączony do departamentu bydgoskiego i podzielony na powiaty: brzeski, bydgoski, inowrocławski, kowalski i radziejowski.

W 1815 na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Kujawy zostały podzielone pomiędzy Królestwo Polskie (pozostające w unii personalnej z Rosją) i Królestwo Prus. Dokonane zmiany miały istotny wpływ na zróżnicowanie cywilizacyjne obu części rozdzielonych Kujaw.

W granicach Królestwa Polskiego znalazła się południowo-wschodnia część regionu kujawskiego. Obszar ten został objęty zasięgiem województw (od 1837 r. gubernie): mazowieckiego (powiaty: brzeski, kowalski i radziejowski). Od 1816 r. wprowadzono obwody jako pośrednie jednostki podziału administracyjnego pomiędzy województwem a powiatem. Stolicami obwodów zostały: Włocławek (wschodnie Kujawy, czasowo przeniesiony do Brześcia Kujawskiego). Po upadku powstania styczniowego (1863) władze rosyjskie przeprowadziły reformę administracyjną. Należący do guberni warszawskiej obwód włocławski został podzielony na powiat włocławski i radziejowski (po przeniesieniu władz z Radziejowa do Nieszawy otrzymał nazwę nieszawskiego).

W granicach Królestwa Prus znalazła się północno-zachodnia część Kujaw z Inowrocławiem i Bydgoszczą. Cały ten obszar wraz z Wielkopolską wchodził w skład Wielkiego Księstwa Poznańskiego – jednej z 10 prowincji państwa pruskiego, któremu formalnie zagwarantowano pewną autonomię (do 1848 r.) Prowincje pruskie dzieliły się na mniejsze struktury administracyjne: rejencje (niem. Regierungsbezirke), te zaś na powiaty (niem. Kreise). Wielkie Księstwo Poznańskie podzielono na dwie rejencje: poznańską i bydgoską. Ta ostatnia obejmowała od 1818 r. 9 powiatów wielkopolsko-kujawskich, m.in. bydgoski, inowrocławski i mogileński. Po 1887 r. liczba powiatów rejencji bydgoskiej wzrosła do 13, przy czym Bydgoszcz, w związku z przekroczeniem liczby 25 tys. mieszkańców, od 1875 r. stała się wydzielonym powiatem miejskim.

Granica rozdzielająca Kujawy na część pruską (Kujawy Pruskie) i rosyjską (Kujawy Kongresowe) ciągnęła się od Otłoczyna w pobliżu Torunia po Wilczyn na południe od Strzelna. Po stronie pruskiej pozostały m.in. Gniewkowo, Strzelno, Mogilno, a po rosyjskiej – Służewo, Radziejów, Piotrków Kujawski, Skulsk. Podział ten przetrwał do początku I wojny światowej. Ponad stuletni rozdział umocnił poczucie przynależności regionalnej mieszkańców tych prowincji, ale spowodował również umocnienie odrębności, które trudno było przełamać w przyjętych po odzyskaniu niepodległości podziałach administracyjnych II Rzeczypospolitej. Różnice w kulturze materialnej nie zniwelowały natomiast jedności kultury duchowej, stroju i gwary. Podziały wynikały z różnic polityki społeczno-gospodarczej, jaką prowadziły państwa zaborcze. W Prusach ustawa uwłaszczeniowa ukazała się w 1823 roku, zaś w zaborze rosyjskim – w 1864 r. Z uwłaszczeniem chłopów w Prusach wiązała się też komasacja i separacja gruntów, co z punktu widzenia gospodarczego było zjawiskiem umożliwiającym intensyfikację produkcji rolnej. Z drugiej strony rosyjska część Kujaw odczuła znacznie ciężary, zniszczenia i represje związane z powstaniami: listopadowym i styczniowym. Po powstaniu styczniowym pod wpływem haseł pracy organicznej odnotowano różne formy kształcenia ludności wsi, zwłaszcza przy dworach szlacheckich.

W latach I wojny światowej zaszła konieczność organizacji nowych podziałów terytorialnych o charakterze przejściowym w części południowo-wschodniej Kujaw, związanych z okupacją ziem Królestwa Polskiego przez Rzeszę Niemiecką i Austro-Węgry. Z większości jego ziem utworzono wówczas Generalne Gubernatorstwo Warszawskie. Na obszarze okupowanych Kujaw połączono powiaty włocławski i nieszawski w jeden powiat włocławski.

Południowo-wschodnia część regionu kujawskiego jeszcze w 1919 r., weszła w skład niepodległego państwa polskiego. Powiaty włocławski i nieszawski zostały przydzielone do województwa warszawskiego, które powstało na mocy Ustawy Tymczasowej o organizacji władz administracyjnych II instancji z 2 sierpnia 1919 r. W obrębie województwa warszawskiego pozostawały do 1 kwietnia 1938 r.

Po stronie pruskiej cześć Kujaw Zachodnich już w styczniu 1919 r. uwolniły się od niemieckiego panowania wskutek objęcia tych terenów przez powstanie wielkopolskie. Pozostała część Kujaw z Bydgoszczą, a także powiaty pomorskie musiały czekać na uprawomocnienie się decyzji traktatu wersalskiego do stycznia 1920 r. W międzyczasie wydana została Ustawa o tymczasowej organizacji byłej dzielnicy pruskiej z dnia 1 sierpnia 1919 r., która tworzyła 2 województwa: poznańskie i pomorskie. Granica pomiędzy wymienionymi województwami zachowywała dotychczasowe podziały administracyjne pruskie. Powiaty: bydgoski, szubiński, wyrzyski z Nakłem, inowrocławski, jak też żniński, mogileński i strzeleński weszły w skład województwa poznańskiego.

Dokonany podział terytorialno-administracyjny, pomimo zapowiedzi jego tymczasowego charakteru, okazał się dość trwały. Dopiero wchodząca w życie od 1 kwietnia 1938 r. reforma administracyjna zjednoczyła całe Kujawy w obrębie województwa pomorskiego. W skład tego województwa zwanego „Wielkim Pomorzem”, które obejmowało 23 powiaty ziemskie i 5 grodzkich, wchodziło 7 powiatów „kujawskich”: bydgoski grodzki, bydgoski ziemski, szubiński, inowrocławski grodzki, inowrocławski ziemski, nieszawski i włocławski.

Podczas II wojny światowej prawie całe Kujawy zostały wcielone do III Rzeszy w granice prowincji Kraj Warty (niem. Warthegau), z wyjątkiem rejonu Bydgoszczy, włączonego do Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie (niem. Gau Danzig-Westpreussen). Wymienione prowincje niemieckie dzieliły się na rejencje: pierwsza na poznańską, inowrocławską i łódzką, druga – rejencję gdańską, kwidzyńską i bydgoską.

Pod względem podziału administracyjnego II stopnia, północno-zachodnia część regionu kujawskiego weszła w skład rejencji bydgoskiej, zaś część środkowa i południowo-wschodnia w skład rejencji inowrocławskiej (powiaty inowrocławski, włocławski, nieszawski i mogileński).

W latach 1945–1975 niemal całe Kujawy znalazły się w granicach województwa bydgoskiego. Reforma administracyjna z 1950 r. nie spowodowała w tym zakresie zmian, poza przyłączeniem do Bydgoskiego powiatów z pogranicza kujawsko-wielkopolskiego: żnińskiego i mogileńskiego. W ramach drobnych korekt, w 1955 r. utworzono powiat radziejowski z części dotychczasowego powiatu aleksandrowskiego. Kolejna reforma administracyjna z 1975 r. spowodowała podział Kujaw między województwa: bydgoskie (część zachodnia) i włocławskie (część wschodnia z ziemią dobrzyńską).

W 1999 roku niemal całe Kujawy weszły w skład województwa kujawsko-pomorskiego. Drobne skrawki Kujaw znalazły się ponadto w granicach województw mazowieckiego (tereny między granicą województwa a Skrwą) oraz wielkopolskiego (Przedecz, Wierzbinek).

Część Kujaw leży w regionie określanym jako Wysoczyzna Kujawska. Jest to płaska lub lekko falista wysoczyzna morenowa o średniej wysokości 100–130 m n.p.m. Miejscami występują wzniesienia morenowe i wały piaszczysto-żwirowe. Pod utworami lodowcowymi występują pokłady soli kamiennej i potasowej, a w warstwach trzeciorzędowych pokłady węgla brunatnego, gliny ceramicznej.

W obrębie Wysoczyzny Kujawskiej wyróżnia się część północną określaną jako Równina Inowrocławska. Ma ona charakter monotonnej równiny o wysokości 75–90 m n.p.m. urozmaiconej niekiedy przez pojedyncze pagórki. Jest to jeden z nielicznych w Polsce przypadków rozległej równiny moreny dennej lodowca. Część druga wysoczyzny, rozciągająca się na południe od linii Radziejów – Brześć Kujawski – Kowal stanowi Pojezierze Kujawskie. Na tym obszarze spotyka się pas wzgórz morenowych związanych z czołową strefą lądolodu. Wzniesienia sięgają 100, niekiedy nawet i 140 m n.p.m. Krajobraz urozmaicają dodatkowo głęboko wcięte rynny lodowcowe i zaklęsłości wypełnione jeziorami. Na zachodzie regionu ciąg Gopła i jezior Pakoskich oddziela Wysoczyznę Kujawską od Gnieźnieńskiej.

Północną granicę Kujaw stanowi Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, która na wschód od Nakła rozszerza się w Kotlinę Toruńsko-Bydgoską. W rejonie Bydgoszczy i Koronowa Kujawy Północne obejmują fragment Pojezierza Pomorskiego.

Klimat

edytuj

Bogactwa naturalne

edytuj

Do zasobów naturalnych na terenie Kujaw należy sól kamienna, wydobywana w okolicach Inowrocławia i sól warzona z solanki z odwiertów w Ciechocinku.

Roślinność

edytuj

Gleby

edytuj

Duże połacie centralnych Kujaw zajmują czarne ziemie – jedne z najurodzajniejszych gleb w Polsce.

Granice Kujaw biegną lewym brzegiem Wisły od ujścia Skrwy na południu po ujście Wdy na północy, ciągną się ku zachodowi do Koronowa i Nakła po Pakość do Noteci, dalej skręcają na zachód od rzeki, przechodzą przez jezioro Trląg, łukiem przecinają lasy strzeleńskie, dochodząc do jeziora Skulskiego i górnej Noteci, obejmują dalej Jezioro Brdowskie, Chodecz i Lubień Kujawski, aby dojść poprzez Skrwę do Wisły.

Współcześnie w skład Kujaw wchodzi w całości jeden powiat grodzki: Bydgoszcz oraz powiaty ziemskie: aleksandrowski, bydgoski (bez gminy Dąbrowa Chełmińska i fragmentu gminy Koronowo), inowrocławski (bez terenu położonego na zachód od jezior Pakoskich), radziejowski i włocławski. Fragmenty Kujaw znajdują się także w powiatach: kolskim (okolice Przedcza i Brdowa), konińskim (gmina Wierzbinek, Sompolno, Skulsk), mogileńskim (gmina Strzelno i Jeziora Wielkie), płockim (okolice Nowego Duninowa), toruńskim (gmina Wielka Nieszawka) i żnińskim (okolice Barcina i Łabiszyna). Większa część Włocławka (bez dzielnicy Zawiśle należącej do Ziemi dobrzyńskiej) oraz lewobrzeżna część Torunia (Podgórz) leży na terenie historycznych Kujaw.

• Aleksandrów Kujawski
• Brześć Kujawski
• Bydgoszcz
• Ciechocinek
• Chodecz
• Fordon^[1]
• Gniewkowo
• Inowrocław
• Izbica Kujawska
• Janikowo
• Koronowo
• Kowal
• Kruszwica
• Lubień Kujawski
• Lubraniec
• Nieszawa
• Pakość
• Piotrków Kujawski
• Podgórz^[2]
• Przedecz
• Radziejów
• Sompolno
• Solec Kujawski
• Strzelno
• Włocławek

• Pałuki
• Krajna
• Bory Tucholskie
• Ziemia chełmińska
• Ziemia dobrzyńska
• Mazowsze
• Ziemia łęczycka
• Wielkopolska