Tartu

Pierwsza historyczna nazwa miasta pochodzi od twierdzy Tarbatu wzniesionej w V wieku przez Estów^[2]. Od tej nazwy wzięła się nazwa nadana przez niemieckich krzyżowców, którzy nazwali miasto Dorpat, nazwa ta obowiązywała w czasie niemieckiego panowania w Estonii i m.in. w czasie polskiego panowania. Od nazwy niemieckiej wzięła się nazwa rosyjska. Pod panowaniem rosyjskim miasto nazywało się Дерпт (Derpt) oraz Юрьев (Jurjew), ta druga nazwa została miastu nadana przez Jarosława I Mądrego. Od czasu uzyskania niepodległości przez Estonię w 1917 miasto w języku estońskim nazywa się – Tartu^[3].

Ślady archeologiczne wskazują, że pierwsza stała osada w miejscu, gdzie dziś jest miasto, istniała już w V wieku. W VII w. zbudowano drewniane fortyfikacje po wschodniej stronie wzgórza Toomemägi. Pierwsza wzmianka pisana o Tartu pochodzi z roku 1030, kiedy książę kijowski Jarosław I Mądry zdobył osadę i wzniósł własny fort, który nazwał Jurjew (Jurij było jego imieniem z chrztu).

Najeźdźcy nałożyli kontrybucję na lokalne ludy i pobierali ją aż do 1061, kiedy Jurjew został spalony przez jedno z lokalnych plemion. Odbudowany przez Rusinów, padł ofiarą ognia ponownie 1138. Po kolejnej odbudowie stał się największą ruską osadą w regionie.

W okresie krucjat północnych Tarbatu kilkakrotnie było zdobywane przez kawalerów mieczowych i odbijane przez Estończyków. Dopiero w 1224 po długim oblężeniu bronione przez żołnierzy Wjaczka z Koknese miasto zostało ostatecznie zdobyte przez niemieckich krzyżowców. Od tej pory znane jako Dorpat, stało się ważnym ośrodkiem handlowym oraz siedzibą biskupa.

W 1262 Dymitr Aleksandrowicz, syn Aleksandra Newskiego, zdobył miasto, nie udało mu się jednak sforsować umocnień twierdzy biskupiej na Toomemägi. W latach osiemdziesiątych XIII wieku Dorpat dołączył do Hanzy, stając się ośrodkiem kultury niemieckiej aż do końca XIX wieku.

W 1558 roku od najazdu cara Iwana Groźnego rozpoczęły się wojny inflanckie. Dorpat poddał się bez walki, a biskup został uwięziony w Moskwie – był to koniec biskupstwa w Tartu. W 1582 roku, po pokoju w Jamie Zapolskim, miasto stało się częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego, a później Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W tym okresie (1583) w mieście ufundowana została szkoła jezuicka Gymnasium Dorpatense, a król polski Stefan Batory nadał miastu flagę w polskich barwach narodowych. W 1584 roku król nadał Dorpatowi prawo składu^[4]. W 1586 powstało tutaj kolegium jezuickie^[5]. Od 1598 roku miasto było stolicą województwa dorpackiego (do 1660).

Na przełomie 1600 i 1601 roku szwedzka armia księcia Karola Sudermańskiego obległa miasto. Polski garnizon składający się z trzech chorągwi rajtarii i oddziału hajduków, wraz z mieszczanami i chłopami, odpierał szwedzkie szturmy do czasu zranienia jednego z dowódców obrony, rotmistrza Henryka Ramela, i zdrady rotmistrza Hermana Wrangla, który zaatakował kasztelana zamku i wiernego polskiemu królowi rotmistrza Kaspra Tyzenhausa i otworzył bramy miasta Szwedom.

13 kwietnia 1603 roku wojska Rzeczypospolitej odzyskały miasto, gdy komendant szwedzkiego garnizonu poddał miasto hetmanowi Janowi Karolowi Chodkiewiczowi. Około 1000 Szwedów skapitulowało na honorowych warunkach i pozostawiając artylerię odeszło do Tallinna pod eskortą wojsk polskich, które zaopatrzyły ich także w podwody, aby mogli zabrać ze sobą rannych. 60 najemników opuściło szwedzkie szeregi i zaciągnęło się na służbę Rzeczypospolitej.

W roku 1625 Tartu ponownie zostało opanowane przez Szwedów i do Rzeczypospolitej już nie powróciło. W 1632 roku szwedzki król Gustaw II Adolf ufundował Academia Dorpatensis, czyli uniwersytet^[6].

W 1656 roku wojska rosyjskie zdobyły Dorpat, by utracić go w 1661. Jednak po traktacie w Nystad w 1721 miasto (znane od tej pory jako Derpt) zostało wcielone do Imperium Rosyjskiego. W wielkich pożarach w latach 1708, 1763 i 1775 spłonęła niemal cała średniowieczna zabudowa. Miasto odbudowano w stylu późnego baroku i klasycyzmu. W latach 1776–1783 w mieście wzniesiono klasycystyczny sobór prawosławny^[7]. W 1869 w Derpcie odbył się pierwszy estoński festiwal muzyczny, w 1870 otworzono teatr narodowy, a w 1872 założono w mieście Stowarzyszenie Pisarzy Estońskich.

Aż do I wojny światowej językiem wykładowym na słynnej dorpackiej uczelni był niemiecki. W roku 1893 zmieniono nazwę miasta na Jurjew i zaczęto je konsekwentnie rusyfikować, m.in. w 1895 język rosyjski stał się, obok niemieckiego, językiem wykładowym na uniwersytecie, wcześniej językiem wykładowym był na tym uniwersytecie tylko język niemiecki. Podczas zaborów w Polsce, szczególnie zaś po zamknięciu przez władze carskie Uniwersytetu Warszawskiego, kształcili się tu Polacy, nie chcący zdobywać wiedzy na uczelniach rosyjskojęzycznych w Królestwie Polskim oraz w innych częściach Imperium Rosyjskiego. W 1828 powstała tu najstarsza polska korporacja akademicka Konwent Polonia. Mimo oficjalnego panowania rosyjskiego miasto wciąż miało niemiecki charakter. Jeden z polskich studentów, Bolesław Limanowski, w swych Pamiętnikach 1835–1870 pisze, że ówczesne Tartu miało: „charakter zupełnie niemieckiego miasta. Język niemiecki panował wszędzie: w urzędach, na katedrach uniwersyteckich, w sklepach, na ulicy. Właściwe miasto było z prawej strony Embachu. Miało ono piękny staroniemiecki wygląd, zwłaszcza główna ulica Ritterstrasse (Rycerska) przedstawiała się wspaniale. Lecz największą ozdobą było wzgórze piętrzące się nad miastem i porosłe bujnym lasem, tak zwane Domberg, od dawnej katedry katolickiej, w której ongiś kazał Piotr Skarga.”^[8]

Po wojnie estońsko-bolszewickiej i podpisaniu pokoju w Tartu 2 lutego 1920, potwierdzono przynależność miasta do niepodległej Republiki Estońskiej i miasto odzyskało swą estońską nazwę. W czasie II wojny światowej okupowane przez ZSRR od 1940. W 1941 i 1944 zostało w dużej części zniszczone. Druga wojna światowa zniszczyła dużą część centrum miasta, w czasie okupacji sowieckiej zostały wzniesione liczne nowe budynki – zwłaszcza nowy Vanemuine Theater.

Po wojnie, ze względu na utworzenie bazy lotniczej, ogłoszone miastem zamkniętym dla obcokrajowców. Dopiero od czasu odzyskania przez Estonię niepodległości w 1991 Tartu jest odbudowywane po zniszczeniach wojennych.

Liczba mieszkańców Tartu w poszczególnych latach^[9][10][11]:

• Ratusz z 1789 r. (Tartu raekoda)
• Plac Ratuszowy (Raekoja plats) i Krzywa Wieża
• A. Le Coq, najstarszy estoński browar z siedzibą w z Tartu (budynek z 1826 roku)
• Uniwersytet w Tartu, Uniwersytet Dorpacki (est. Tartu Ülikool) – estoński uniwersytet w Tartu (główny gmach z 1805 r.)
• Katedra w Tartu (est. Tartu toomkirik) – ruiny katedry rzymskokatolickiej. Katedra nosiła wezwanie św. Piotra i Pawła. Jest jednym z symboli architektonicznych Tartu. Katedra w Tartu jest jednym z najwspanialszych zabytków sakralnej ceglanej architektury gotyckiej na obszarze dawnej Liwonii. We wschodniej części byłej katedry (prezbiterium) mieści się Muzeum Historyczne Uniwersytetu w Tartu.

• Fontanna Studenckiego Pocałunku w Tartu
• Centrum Nauki – AHHAA Teaduskeskus
• Muzeum Zabawek w Tartu – Tartu Mänguasjamuuseum
• Luterański kościół św. Jana (estoński: Jaani Kirik, niemiecki: Johanneskirche) z XIV wieku
• sobór Zaśnięcia Matki Bożej z XVIII wieku
• cerkiew św. Jerzego
• ogród botaniczny
• Muzeum Sztuki
• Most Anielski z 1814 roku i Most Diabelski z 1913 roku
• Wzgórze Toome z XIX-wieczną biblioteką uniwersytecką (obecnie mieści się w niej Muzeum Historyczne Uniwersytetu) oraz dwa mniejsze budynki, będące pierwotnie wydziałami uczelni. Są to: pochodzące z 1805 r. Vana Anatoomikum (Muzeum Anatomii) i zbudowane pięć lat później Tahetorn (obserwatorium).
• Pomnik Michaiła Barclaya de Tolly
• Estońskie Muzeum Narodowe
• Estońskie Muzeum Literatury (Vanemuise 42)
• Muzeum Natury (Vanemuise 46)
• Tigutorn Tower, najwyższy budynek w Tartu, za Centrum Emajõe, druga co do wysokości wieża w mieście

W mieście rozwinął się przemysł maszynowy, metalowy, chemiczny, skórzany, włókienniczy oraz spożywczy^[12].

• Na tamtejszym cmentarzu Raadi pochowano Augusta Sabbego – ostatniego partyzanta podziemia antykomunistycznego i niepodległościowego, poległego 28 sierpnia 1978 w walce z KGB
• w roku 1704 urodził się Jacob von Eggers, szwedzki wojskowy, komendant Gdańska
• w roku 1862 urodził się Gabriel Korbut, autor Literatury polskiej,
• w roku 1885 urodziła się Cezaria Baudouin de Courtenay Ehrenkreutz Jędrzejewiczowa – etnolog, pierwsza polska przedstawicielka fenomenologii w badaniach nad kulturą ludową, pierwsza rektor w historii polskiej akademii,
• w roku 1906 urodził się Bronisław Wojciech Linke, znany polski malarz, rysownik i grafik, tworzący kompozycje o tematyce politycznej i społecznej,
• w roku 1908 urodził się Jerzy Hryniewiecki – polski architekt, urbanista, projektant licznych obiektów przemysłowych, sportowych, użyteczności publicznej, projektant wystaw i grafik, poseł na Sejm.

•   Bærum, Norwegia
•   Deventer, Holandia
•   Ferrara, Włochy
•   Fredriksberg, Dania
•   Hafnarfjörður, Islandia
•   Hämeenlinna, Finlandia
•   Kowno, Litwa
•   Lüneburg, Niemcy
•   Psków, Rosja
•   Ryga, Łotwa
•   Salisbury, USA
•   Tampere, Finlandia
•   Turku, Finlandia
•   gmina Uppsala, Szwecja^[13]
•   Veszprém, Węgry
•   Zutphen, Holandia

• Historia Dorpatu
• Tartu w serwisie www.eesti.pl
• Portal edukacyjny o Tartu w języku rosyjskim
• Spotkać się i porozmawiać w Tartu. love.dorpat.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-06)].
• Webcams
• Dorpat, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 125 .
• Dorpat, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 432 .