Ogończyk (herb szlachecki)

Polski herb szlachecki

Ogończyk (Ogonowije[1], Ogonowye, Powala[2], Ogon, Ogony, Ogonowie, Ogończyc, Powała, Pogończyk[3], Hogon[4], Ogoniec[5]) – polski herb szlachecki, wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480[6].

Ogończyk
Ilustracja
Herb Ogończyk
Typ herbu

szlachecki

Alternatywne nazwy

Ogonowije, Ogonowye, Powala, Ogon, Ogony, Ogonowie, Ogończyc, Powała, Pogończyk, Hogon, Ogoniec

Pierwsza wzmianka

1384 (pieczęć)
1401 (zapiski sądowe)

Ogończyk jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku. Przedstawiciele rodu rycerskiego Ogończyków, Wojciech z Kościoła i Mikołaj z Taczewa, adoptowali wówczas bojara, Jerzego Sangawa[7]. Wraz z upływem czasu i rozwojem struktury szlacheckiej, Ogończykowie podzielili się na wiele rodzin. Najbardziej znane rody z późniejszych epok, pieczętujące się herbem Ogończyk to między innymi: Działyńscy[8] i Kościeleccy[9].

Ogończyka używał też Łukasz Górnicki[10].

Opis herbu

edytuj

Opis historyczny

edytuj
 
Opis herbu Powała (Ogończyk) w herbarzu Jana Długosza z lat 1464–1480 Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae.

Jan Długosz blazonuje herb następująco[11]:

Powala (...), sagittam albam parum retortam in campo rubeo defert.

Jan Długosz, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae

Po przetłumaczeniu:

Powala (...), strzałę białą odrobinę wykręconą w polu czerwonym nosi.

Jan Długosz, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae

Kasper Niesiecki, podając się na dzieła historyczne Bartosza Paprockiego, Szymona Okolskiego i Marcina Bielskiego opisuje herb[12]:

Ma być pół strzały białej, żeleźcem do góry prosto wyrychtowanej, na półpierścieniu, w polu czerwonem, w hełmie dwie ręce Panieńskie od góry wyciągnione (...).

Kasper Niesiecki, Herbarz Polski, T. VII

Opis współczesny

edytuj

Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco[a]:

Na tarczy o polu czerwonym pół toczenicy srebrnej, na której zaćwieczona takaż rogacina.

W klejnocie dwie ręce panieńskie w szacie srebrnej, wzniesione do góry.

Labry herbowe czerwone, podbite srebrem.

Geneza

edytuj
Przedstawienia herbu Ogończyk na przestrzeni wieków
 
Herb Ogończyk w Herbarzu Złotego Runa z około 1433-1435 r., zanotowany jako Ogonow wśród innych polskich herbów (w lewym dolnym rogu).
 
Herb Ogończyk w herbarzu Armorial Bellenvillle z lat 1360–1400 (na samym dole, drugi od lewej strony)
 
Herb Ogończyk w swojej XV-wiecznej formie w herbarzu Armorial Gelre (na samym środku)
 
Herb Ogończyk w "Księdze herbowej rodów polskich" z 1898 r.

Pochodzenie

edytuj

Za protoplastę rodu Ogończyków uważa się wymienionego w kronice Galla AnonimaWojsława Powałę[potrzebny przypis].

Paprocki, za przodków rodu Powałów-Ogończyków uważa dwóch rodzonych braci: Piotra Ogona i Andrzeja Powałę, synów Piotra z Radzikowa (w ziemi dobrzyńskiej)[13].

Herb prawdopodobnie wywodzi się od innego herbu, który nosi nazwę Odrowąż[12].

Najwcześniejsze wzmianki

edytuj

Najstarsza znana pieczęć pochodzi z roku 1384 i należy do Piotra, kasztelana lubelskiego. Natomiast najstarsza zapiska sądowa pochodzi z 1401 roku[14].

Herb został przedstawiony wśród innych polskich herbów w Herbarzu Złotego Runa z lat 1433–1435[potrzebny przypis].

Najwcześniejsze lokalne źródło heraldyczne wymieniające herb to datowane na lata 1464–1480 Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae polskiego historyka Jana Długosza wywodząc go ze szlachty morawskiej. Zapisuje on informacje o herbie jako Powała wśród 71 najstarszych polskich herbów szlacheckich we fragmencie[2]:

Powala ex familia Odrowasch deriuata, (...). Genus Morauicum, in quo viri officiosi, ad potationem procliui.

Aktem unii horodelskiej w 1413 przeniesiony na Litwę. Ród Ogończyków reprezentował Wojciech z Kościoła, kasztelan brzeski i Mikołaj z Taczowa. Do rodu został adoptowany Jerzy Sangaw[7].

Herb znajduje się w herbarzach: Gelre, Złotego Runa, Lyncenich, Bellenville, Codex Bergshammar i w herbarzyku Ambrożego[potrzebny przypis].

Etymologia

edytuj

Powała pochodzi od nazwy osobowej Powała (Słownik Staropolskich Nazw Osobowych). Zawołanie Powała funkcjonowało wymiennie z drugą proklamacją; Ogon, w zależności od terytorialnego rozsiedlenia: Powałowie w Małopolsce, Ogonowie w ziemi kujawsko-łęczyckiej[13].

Ogon również pochodzi od nazwy osobowej, w tym wypadku natomiast jest nią Ogon (SSNO)[4].

Herbowni

edytuj

Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.

Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)[15]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla (560 nazwisk). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Ogończyk. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Ogończyk[16]:

Afri, Aklewicz, Akulewicz, Augiński, Augustynowski, Azarewicz,
Baliński, Barłowski, Bechowski, Benedyktowicz, Bereski, Berewski, Białobłocki, Biechowski, Bielecki, Bielicki, Biszewski, Blech, Blikowski, Bloch, Blokowski, Blom, Błocha, Błochin, Bodenbruch, Bogorski, Bogurski, Bohdziewicz, Boniewski, Bonisławski, Borowiecki, Borowik, Borowski, Borysewicz, Borysiewicz, Borysowicz, Branecki, Broniewski, Bruchan, Brzuchański, Buczkowski, Bukowiecki, Bułacki, Bułat, Bułatowicz, Butowicz, Butowiecki,
Campe, Canpe, Chajkowski, Chmielewski, Chodecki, Chodorąski, Chodorecki, Chodoreński, Chodoręski, Chudziński, Chwal, Chwalęcki, Cicholewski, Cichrowski, Ciecholewski, Ciepliński, Cieśliński, Cym, Cymiński, Cynk, Czamański, Czarnołucki, Czarnorucki, Czarnorudzki, Czarnotulski, Czarnotyński, Czarpiński, Czerski, Czetkowski, Czychrowski, Czyrski, Czyszkowski, Czyżkowski, Czyżowski,
Ćwikłowski,
Dalibowski, Dalkowski, Dąbrowski, Dmosiński, Dmoszewski, Dmoszyński, Dmuszewski, Dobiecki, Dobiesławski, Dobrochowski, Dobruchowski, Dogonowski, Domajewski, Domajowski, Domasławski, Domasłowski, Domaszowa, Drwalewski, Drzewiecki, Dubiecki, Dubieniecki, Dziadkowski, Działyński, Dzieńciołowski, Dzierżewski, Dzięciołowski,
Falkowski, Fedko-Kozłowicz, Fidelicki,
Gabszewicz, Geryński, Gliwicz, Głębocki, Głuczyński, Goczewski, Godziszewski, Godziwski, Golbicki, Golennów, Goleń, Goleński, Goliński, Gołembski, Gołeński, Gołębski, Gołyński, Gornicki, Goryński, Gorzechowski, Gorzecki, Gorzędowski, Gorzycki, Goszewski, Góra, Górecki, Górnicki, Grabowski, Grodek, Grodzicki, Grodziecki, Grodź, Grosicki, Grządkowski,
Hajek, Hajko, Hajkowicz, Hajkowski, Hayko, Holt, Horodeński,
Idzikowski,
Jacewicz, Jachimowicz, Jachomowicz, Jagustynowski, Jakimowicz, Jakubowski, Jałbrzyk, Janczewski, Janiszewski, Jankowski, Jarosz, Jasionowicz, Jassonowicz, Judziewicz-Sangowicz, Jurkowski, Juszyński,
Kadzidłowski, Kamieński, Kamiński, Kijewski, Kikolski, Kikoła, Kirkil, Klepacki, Kłocki, Kłoczko, Kłodzki, Kłodzko, Kłodzkowski, Koblewski, Kochański, Koczmier, Kołakowski, Koncerewicz, Koncerowicz, Konczakowski, Kończak, Kończakowski, Kończyc, Korecki, Korzeniowski, Kostolicki, Kościelecki, Kościelski, Kotlewski, Kotliński, Kotwiński, Kotyński, Kozakowicz, Kozicki, Koziorowicz, Koziorowski, Kozłowicz, Krafft, Kraft, Kruszewski, Krynkowski, Kucborski, Kucieński, Kuciński, Kuczkowski, Kuczyński, Kumelski, Kuszel, Kutno, Kutnowski,
Lastyński, Lemiesz, Lesiewski, Lesiowski, Leszewski, Leszowski, Leurman, Leźnicki, Leżajski, Leżnicki, Lipnicki, Lisowski, Lissowski, Lodowski, Lubiecki, Ludwigowski, Ludwikowski,
Łazieński, Łaziński, Łempicki, Łętowski, Łodygowski, Łodziat, Łukowski,
Magmiszewski, Magnuszewski, Makowski, Malanowski, Malinowski, Malonowski, Malski, Maluski, Małuj, Małuja, Markos, Markusz, Markuszewicz, Markuz, Marsztyn, Mąkowski, Męciński, Męczyński, Mętowski, Mienusiński, Mierosławski, Mierowiński, Mierzwicki, Mierzwiński, Mierzyński, Mietelski, Mijakowski, Mikołajewski, Mirosławski, Mniewski, Mniszek, Mońkowski, Morawiec, Morawski, Morewicz, Mościcki, Murzynowski, Mysłakowski, Mysłowski, Myślakowski,
Nadrowski, Naumow, Niedrwicki, Niedrwiecki, Niedrzwicki, Niedrzwiński, Niedźwiecki, Niedźwiedzki, Niemyjski, Niemyski, Nowacki,
Obrąpalski, Ochmistrzowicz, Odoliński, Oganowski, Ognicki, Ogon, Ogonowski, Ohryszko, Ohryzko, Old, Olt, Ongirski, Opruth, Ossowski, Ostałowski, Ostrowicki, Ozelewski,
Pacławski, Pacyński, Paczławski, Paczyński, Padzewski, Palęcki, Palędzki, Pałyński, Paprocki, Parafianowicz, Parafinowicz, Parfianowicz, Parfienowicz, Parfinowicz, Parol, Parul, Paszczycki, Paszczyński, Patyński, Piaskowski, Piączyński, Piątkowski, Piechowski, Pietras, Pietrasz, Pietraszewicz, Pilichowski, Piotras, Piotrowicz, Piórkowski, Piskarzewski, Płaczkowski, Podleski, Podłęski, Podrez, Pogonowski, Pogorski, Pogórski, Pogulski, Pogurski, Porczyński, Potempski, Potemski, Potępski, Powała, Proszycki, Pruszkowski, Pruszyński, Puszkar, Puzynowski,
Radojewski, Radomiński, Radost, Radukowski, Radziątkowski, Radzikowski, Radziszewski, Raszkowski, Rentfiński, Resznowski, Reszyński, Rętfiński, Robak, Romaszka, Romaszko, Rosiński, Roskowski, Rosnowski, Roszkowski, Rożanowski, Rożewicz, Rożkowski, Rożnowski, Rożycki, Rożyński, Różewicz, Różycki, Różyński, Rucieński, Ruciński, Ruczyński, Rudowicz, Rudowski, Ruskowski, Ruzowski, Rypka-Walowski, Rzuchowski, Sakowski,
Sandecki, Sandrowicz, Sangaw, Sangowicz, Sankowicz, Sasin, Sądecki, Senczkowski, Sidorenko, Sidorowicz, Sieczkowski, Siedlewski, Sierakowski, Sieszkowski, Siewierski, Siwerski, Skarbek, Skarbieński, Skarbowski, Skorzewski, Skowierzyński, Skórzewski, Skrzyński, Skrzypieński, Skrzypiński, Skrzyplewski, Skwarski, Skwirczyński, Smogorzewski, Smogorzowski, Sokołowski, Songin, Stachowski, Stanisławowicz, Stański, Starosielski, Starosolski, Stefanek, Stocki, Stodulski, Strupczewski, Strybil, Strzegocki, Suchodolski, Sulek, Suleński, Suliński, Sulmowski, Susz, Suszewski, Suszycki, Syrakowski, Szeszkowski, Szołowski, Szubski, Szujkowski, Szulek, Szwab, Szwederowski, Szwejkowski, Szwyjkowski, Szwykowski, Szyraj, Śmichowski, Śmiechowski, Śniechowski, Świderski, Świeciński, Świeczyński, Święciński, Święcki, Święski,
Tolwiński, Tołwiński, Tomasiewicz, Tomaszewicz, Topolski, Trojan, Trojanowski, Trzebieński, Trzebuchowski, Trzeciak, Turski, Twardomański, Twardowski,
Ulanowski, Uwieliński,
Walowski, Wałowski, Wardzinkiewicz, Wardziukiewicz, Wąpielski, Werenicz, Werenicz-Stachowski, Wesołowski, Widlicki, Wielamowicz, Wieliczki, Wieliczko, Wiercieński, Wierciński, Wierzbicki, Wierzbowicz, Wiesiełowski, Wilamowicz, Wilewski, Wirowski, Wlewski, Włoszynowski, Wojciechowski, Wojdak, Wojeński, Wojszwiłło, Wojszyk, Wolęcki, Woliński, Wolski, Woydag, Wroczyński, Wydzierzewski, Wydzierzowski, Wysłobocki, Wysocki,
Zabrocki, Zabrodzki, Zagajewski, Zagajowski, Zakrzewski, Zaleski, Zaorski, Zapolski, Zarpalski, Zarzeczewski, Zbierzyński, Zboiński, Zboże, Zbożny, Zdzisławski, Zelski, Zenowiewicz, Ziemba, Ziembrowski, Zrzelski, Zwalski, Zwierzyński, Zwoliński, Zwolski,
Żarpalski, Żegrowski, Żelski, Żernicki, Żołtowski, Żółtowski, Żółwiński, Żórawski, Żuk, Żukowski, Żyrnicki[16].

Występowanie w heraldyce terytorialnej

edytuj

Herby będące powtórzeniem rysunku Ogończyka

edytuj

Herby terytorialne nawiązujące do Ogończyka

edytuj

Odmiany

edytuj
Odmiany herbu Ogończyk
 
Herb Białobłocki II
 
Herb Jakimowicz
 
Herb hrabiów Sierakowskich, Sierakowski
 
Herb hrabiów Wiesiołowskich, Wiesiołowski
 
Herb hrabiów Działyńskich, Działyński
 
Herb książąt Ostrogskich, Ostrogski
 
Herb książąt Ostrogskich, Ostrogski II
 
Herb książąt Ostrogskich, wersja alternatywna?
 
Herb Ogończyk w Tablicach odmian herbowych autorstwa Teodora Chrząńskiego z 1909 roku. V rząd, I kolumna.

Juliusz Karol Ostrowski w swojej Księdze herbowej rodów polskich podaje również następujące odmiany herbu[17]:

  • Ogończyk II – odmiana z dwiema rękami zbrojnymi w koronie, trzymającymi pół pierścienia. Przysługiwała m.in. rodzinie Kuczborskich z ziemi dobrzyńskiej oraz Wernerowiczom.
  • Ogończyk III – odmiana z dwiema rękami w białych rękawach, trzymającymi pół pierścienia. Przysługiwała rodzinom Działyńskich i Grotkowskich.
  • Ogończyk IV – odmiana znajdująca się w herbarzu Johanna Siebmachera
  • Ogończyk V – odmiana znajdująca się w herbarzu Rola Marszałkowska
  • Ogończyk VI
  • Ogończyk VII

Galeria

edytuj

Zobacz też

edytuj
  1. Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie.

Przypisy

edytuj
  1. Wiadomość o rękopismach Historyi Długosza: jego Banderia Prutenorum tudzież Insignia sei Clenodia Regni Poloniae, Druk. Uniwersytecka, 1851, s. 142 [dostęp 2021-08-02] (pol.).
  2. a b Długosz ↓, s. 25.
  3. Juliusz Karol Ostrowski, Księga herbowa rodów polskich, t. 1, Warszawa 1897, s. 380 [dostęp 2021-05-14].
  4. a b Aleksandra Cieślikowa, Kazimierz Rymut, Maria Malec, Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 6, Nazwy heraldyczne, oprac. Maria Bobowska-Kowalska, Kraków: Instytut Języka Polskiego, 1995, s. 39, ISBN 83-85579-73-7 [dostęp 2021-06-17].
  5. Józef Szymański, Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku, Wydawnictwo DiG, 2001, s. 345, ISBN 978-83-7181-217-0 [dostęp 2021-08-03] (pol.).
  6. Długosz ↓, s. 24.
  7. a b Władysław Semkowicz (red.), Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie., t. VII, Lwów: Towarzystwo Heraldyczne we Lwowie, 1926, s. 220.
  8. Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. III, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 448-462 [dostęp 2021-05-22].
  9. Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. V, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1840, s. 268-280 [dostęp 2021-05-22].
  10. Raphael Löwenfeld, Łukasz Górnicki, jego życie i dzieła: przyczynek do dziejów humanizmu w Polsce, Nakł. Redakcyi Wędrowca, 1884, s. 18 [dostęp 2021-08-02] (pol.).
  11. Jan Długosz, Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski, Zygmunt Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 25 [dostęp 2021-06-14] (pol.).
  12. a b Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. VII, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1841, s. 57-60 [dostęp 2021-05-22].
  13. a b Aleksandra Cieślikowa, Kazimierz Rymut, Maria Malec, Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 6, Nazwy heraldyczne, oprac. Maria Bobowska-Kowalska, Kraków: Instytut Języka Polskiego, 1995, s. 47, ISBN 83-85579-73-7 [dostęp 2021-06-17].
  14. K. Potkański, Zapiski herbowe z dawnych ksiąg ziemskich przechowywane w archiwach radomskiem i warszawskiem, AKH t.III/1886, nr 12
  15. AGAD historia: Zarys dziejów kształtowania się zasobu. [dostęp 2013-08-13]. (pol.).
  16. a b Tadeusz Gajl, Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów, Gdańsk: L&L, 2007, s. 993, ISBN 978-83-60597-10-1, OCLC 233447252 [dostęp 2021-06-18].
  17. CRISPA [online], crispa.uw.edu.pl, s. 120 [dostęp 2022-10-04].

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj