Lida

miasto na Białorusi

Lida (biał. Ліда, lit. Lyda) – miasto na Białorusi, w obwodzie grodzieńskim, siedziba rejonu lidzkiego i drugie pod względem wielkości miasto Wileńszczyzny.

Lida
Ліда
ilustracja
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Białoruś

Obwód

 grodzieński

Prawa miejskie

1590

Burmistrz

Michaił Konstantynowicz Karpowicz[1]

Powierzchnia

40,57 km²

Wysokość

142 m n.p.m.

Populacja (2018)
• liczba ludności
• gęstość


101 616[2]
2504 os./km²

Nr kierunkowy

+375 (154)

Kod pocztowy

231300

Tablice rejestracyjne

4

Położenie na mapie obwodu grodzieńskiego
Mapa konturowa obwodu grodzieńskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Lida”
Położenie na mapie Białorusi
Mapa konturowa Białorusi, po lewej znajduje się punkt z opisem „Lida”
Ziemia53°53′N 25°18′E/53,883333 25,300000
Strona internetowa

Niegdyś miasto powiatowe w granicach I Rzeczypospolitej. Miasto królewskie położone było w końcu XVIII wieku w powiecie lidzkim województwa wileńskiego[3]. Miejsce obrad sejmików ziemskich powiatu lidzkiego od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku[4][5]. W latach 1921–1945[6] w Polsce, w województwie nowogródzkim, siedziba powiatu lidzkiego.

Przemysł maszynowy, spożywczy, obuwniczy oraz materiałów budowlanych[7], węzeł kolejowy ze stacją Lida.

Leży nad rzeką Lidziejką. Lidę zamieszkują w 45% Białorusini, 40% – Polacy, a 15% – Rosjanie.

Historia

edytuj

Panowanie Litwy i I Rzeczypospolitej

edytuj
 
Zamek w Lidzie – widok z XIX w.

Około 1323 roku wielki książę litewski Giedymin zbudował w Lidzie murowany zamek. Z faktem tym należy wiązać powstanie w jego pobliżu osady, rozwiniętej później w miasto. Lida była stolicą księstwa lidzkiego, którym władał książę Giedymin, a po jego śmierci syn Olgierd i wnuki Jagiełło i Witold. Zamek był jak na ówczesne czasy potężną twierdzą wielokrotnie szturmowaną przez Krzyżaków, którym udało się go zdobyć zaledwie raz w 1384 roku. W 1376 roku do Lidy przybyli franciszkanie, co świadczy o tym, że Lida musiała być już rozwiniętym ośrodkiem. W 1392 i 1394 Lidę najechał Witold i sprzymierzeni z nim Krzyżacy, co spowodowało spalenie miasta przez uciekających do zamku mieszkańców. Lida i zamek był dwukrotnie schronieniem wygnanych z Ordy Tatarskiej chanów: Tochtamysza (1396-99), Hadżi Gireja (1434-43). Latem 1405 r. Witold wziął w niewolę żonę i dzieci księcia smoleńskiego Jurija Światosławowicza i uwięził ich w zamku lidzkim. Z tego powodu w 1406 zamek był oblegany przez księcia smoleńskiego Jerzego Światosławicza, który spalił miasto, ale zamku nie był w stanie zdobyć.

Podczas wojny domowej z Zygmuntem Kiejstutowiczem, zamek był oblegany w 1433 roku przez księcia Świdrygiełłę.

Około 20 lipca 1506 roku odbył się w Lidzie sejm z udziałem Aleksandra Jagiellończyka, a następnie w obozie pod miastem zebrały się wojska litewskie i polskie, które rozbiły następnie Tatarów w bitwie pod Kleckiem. W wiekach XIV-XVI Lida była jednym z pięciu największych miast Wielkiego Księstwa Litewskiego. W dniu 17 września 1590 r. Zygmunt III Waza przyznał Lidzie prawo magdeburskie i herb przedstawiający lwa z dwoma kluczami nad głową. Przywilej z 1611 r. potwierdził istniejące tu od dawna dni targowe. W 1638 r. przy ścianie zamku lidzkiego zdecydowano wybudować magazyn służący przechowywaniu dokumentów lidzkiego sądu ziemskiego i archiwów. W dniu 20 kwietnia 1640 r. Władysław IV zatwierdził w Warszawie przyznane Lidzie prawo magdeburskie.

W 1655 roku Lidę zajęli Kozacy Zołotarenki, którzy opanowali też zamek. W 1659 r. natomiast moskiewskie wojska Chowańskiego po oblężeniu zamku całkowicie zniszczyły miasto. W czasie wojny północnej zamek został dwukrotnie opanowany przez wojska szwedzkie Karola XII (1702 i 1710 rok).

W 1717 r. sejm postanowił utrzymać przyznane jej wcześniej ulgi i przywileje, a także wycofać wojsko z Lidy, aby ulżyć mieszkańcom. W dniu 7 kwietnia 1727 r. król August II Mocny potwierdził prawa nadane miastu poprzednio, wprowadził też podatek handlowy od działalności magazynów i rzeźni. August III Sas potwierdził wcześniejsze prawa postanowieniem z 12 listopada 1744 r., a w 1776 r. wydano przywilej, w którym zaliczono Lidę do miast, które zachowały prawo magdeburskie. Od tego czasu miasto powoli zaczęło się odradzać. W latach 1784–1787 komisja „boni ordinis” przeglądała rachunki i płatności miejskie.

Od 1759 do 1834 r. w mieście istniała szkoła średnia – kolegium. W tej placówce uczył się przyszły profesor Uniwersytetu Wileńskiego, botanik Stanisław Bonifacy Jundziłł.

Okres zaborów

edytuj
 
Lida w XIX w. (Józef Peszka)

Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej w 1795 r. miasto włączono do Rosji.

W 1895 r. w Lidzie mieszkały 7864 osoby: 3954 mężczyzn i 3910 kobiet. 5326 mieszkańców miasta było narodowości żydowskiej.

W II Rzeczypospolitej

edytuj

Jesienią 1918 roku w mieście powstała Samoobrona Ziemi Lidzkiej – polska organizacja wojskowa mająca na celu obronę Lidy przed bolszewikami. Jej organizatorem był ppor. Wacław Szukiewicz. Po opuszczeniu miasta przez wojska niemieckie na przełomie 1918 i 1919 roku Samoobrona przejęła władzę w Lidzie i podjęła walkę z nadchodzącą Armią Czerwoną[8]. W styczniu 1919 roku oddziały polskie wyszły z miasta na ratunek atakowanemu przez bolszewików Wilnu. W konsekwencji Lida została zajęta przez bolszewików bez walki. Odbita przez regularne Wojsko Polskie w czasie ciężkich walk 16–17 kwietnia 1919 roku. Po zdobyciu miasta nastąpił pogrom, w którym, z udziałem żołnierzy polskich zamordowano 39 Żydów[9][10].

 
Ulica Wileńska ok. 1930
Osobny artykuł: Walki o Lidę (1919).

7 czerwca 1919 roku miasto wraz z całym powiatem lidzkim weszło w skład okręgu wileńskiego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich – tymczasowej polskiej jednostki administracyjnej[11].

 
Polskie Gimnazjum Państwowe w latach 30.

Latem 1920 roku Lida została ponownie zajęta przez bolszewików, jednak po walkach pod miastem została ponownie odbita przez Polaków 30 września 1920. W 1921 roku formalnie weszła w skład II Rzeczypospolitej. Za II Rzeczypospolitej miejscowość była siedzibą wiejskiej gminy Lida oraz powiatu lidzkiego w województwie nowogródzkim. We wrześniu 1929 roku Lidę odwiedził prezydent Ignacy Mościcki, gdzie uczestniczył w uroczystościach otwarcia szkoły miejskiej[12]. W okresie międzywojennym miasto bardzo szybko zaczęło się rozwijać. O ile w 1921 r. mieszkało w Lidzie 13 401 osób, o tyle w 1938 r. miasto liczyło już 26 257 mieszkańców. Główne zakłady przemysłowe w tym czasie to fabryka obuwia gumowego „Ardal”, fabryki produktów gumowych „Benland” i „Poland”, fabryka drutów i gwoździ „Drutindustria”, fabryka sprężyn „Zwój”, zakład produktów chemicznych „Korona”, 2 browary, 3 wytwórnie cukierków, 3 fabryki produkujące dachówki – „Tanur”, „Raaf” i „Neszer”, 2 fabryki obróbki wełny, 2 wytwórnie oleju, 6 tartaków, 8 młynów, 8 piekarń i 4 zakłady poligraficzne. W okresie międzywojennym został poddany częściowej renowacji zamek. 1 kwietnia 1938 roku włączono do miasta wieś Roślaki[13].

 
Ulica 3-go Maja ok. 1939

Przed 1939 rokiem w mieście stacjonowały 77. Pułk Piechoty (żołnierze mieli znak niedźwiadka na naramiennikach) oraz 5. Pułk Lotniczy.

Okupacja wojenna i okres powojenny

edytuj

W trakcie toczenia przez wojsko polskie walk obronnych na zachodzie przeciwko Wehrmachtowi, w dniu 19 września 1939 roku około godziny 21.00 miasto zaatakowała i zajęła 2 Dywizja Strzelecka Armii Czerwonej przełamując opór, w trakcie którego poległo około 50 polskich żołnierzy, natomiast w ręce sowieckie nie wpadło 89 polskich samolotów, które wraz z 309 osobami personelu lotniczego ewakuowano na Łotwę[14]. Podczas ataku Niemiec na ZSRR miasto zostało poważnie zniszczone w lipcu 1941 roku[15]. Podczas okupacji hitlerowskiej, w grudniu 1941 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 8000 osób. 18 września 1943 roku Niemcy zlikwidowali getto, a Żydów zamordowano i wywieziono do obozu zagłady w Sobiborze[16].

W czasie okupacji niemieckiej w Lidzie znajdowała się siedziba Okręgu "Nowogródek" Armii Krajowej pod dowództwem majora Janusza Prawdzic-Szlaskiego dysponującego siłami około 8 tysięcy polskich partyzantów[17][18][19]. W nocy 17/18 stycznia 1944 roku Armia Krajowa dokonała udanego ataku na miejscowe więzienie, z którego uwolniono około 70 osób. Akcję przeprowadziło zaledwie 11 ludzi pod dowództwem ppor. Zenona Batorowicza "Zdzisława". Sukces był o tyle spektakularny, że w tym czasie w mieście przebywało 10 tysięcy żołnierzy i policjantów niemieckich[20].

2 lutego 1945 roku w publicznej egzekucji dokonanej przez NKWD na skrzyżowaniu ulic ks. Falkowskiego i 3 maja (obecnie Leninskaja i Łomonosowa) został powieszony ppor. AK Jerzy Bokłażec ps. Pazurkiewicz[21].

W 1945 roku Lida została wcielona do ZSRR, po którego rozpadzie w 1991 roku znajduje się na terenie Republiki Białoruś.

Zabytki

edytuj
 
Zamek w Lidzie
 
Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego
 
Kościół pijarów, obecnie sobór św. Michała Archanioła
 
Ulica Sowiecka
  • zamek w Lidzie z XIV wieku, zbudowany przez litewskiego księcia Giedymina na planie czworoboku, z dwiema wieżami w stylu gotyckim. Częściowo zrekonstruowany.
  • kościół katolicki w Lidzie zbudowany w 1770 r. w stylu barokowym, funkcjonujący bez przerwy. Jest to świątynia trójnawowa, z czworobocznym prezbiterium i barokowym szczytem fasady. Charakteryzuje się bogato wyposażonym wnętrzem (rzeźby, freski, ornamenty stiukowe). Po lewej stronie znajduje się ołtarz z obrazem Matki Bożej Lidzkiej (Różańcowej), który według legendy przywieźli do Lidy pierwsi franciszkanie w 1376 r.
  • kościół pijarów (obecnie cerkiew prawosławna), klasycystyczny, w kształcie rotundy. Zbudowany w latach 1800-1825. Spalony w 1842 roku. W 1843 roku zamieniony na cerkiew prawosławną. W 1926 roku wrócił do pijarów. Został zamknięty w 1958 roku – była w nim hala sportowa, planetarium, muzeum – w 1991 roku kino. W 1995 roku został przekazany prawosławnym. Obok dzwonnica.
  • klasztor i kolegium zakonu Pijarów – zamknięty w 1843 roku i częściowo wyburzony. W okresie międzywojennym szkoła handlowa.
  • Kościół na Słobódce, drewniany, z lat 30. XX wieku
  • cmentarz katolicki w Lidzie (stary cmentarz) z 1797 roku przy ul. Engelsa. Na cmentarzu modernistyczna kaplica św. Barbary z lat 30. XX wieku.
  • koszary 77 pułku piechoty, pomiędzy ulicami ks. Skorupki i Koszarową.
  • browar z 1876 roku
  • budynek Gimnazjum im. hetmana Karola Chodkiewicza z 1930 roku, styl modernistyczny. Obecnie Lidzki Koledż Pedagogiczny, ul. Kirowa 20
  • budynek Poczty Polskiej z 1936 roku proj. Wanda Boerner-Przewłocka w stylu funkcjonalistycznym, ul. Mickiewicza 8
  • Szkoła Powszechna im. G. Narutowicza z 1928 roku, ul. Kirowa 18 (Szkolna)

Do 1940 roku w Lidzie mieściła się jedna z największych w Europie żydowskich szkół rabinicznych.

W Lidzie działa organizacja TKPZL Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lidzkiej. Organizacja zajmuje się poszerzaniem kultury polskiej.

Rozgrywa się tam część akcji powieści Sergiusza Piaseckiego Zapiski oficera Armii Czerwonej.

Demografia

edytuj

Religia

edytuj
 
Lodowisko w mieście

Do 1939 roku w mieście funkcjonowały kluby piłkarskie takie jak Policyjny KS Lida i Wojskowy KS 77 PP Lida.

Ludzie związani z Lidą

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Lidą.

Miasta partnerskie

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Прывітанне | Белорусская версия [online], lida.gov.by [dostęp 2017-11-24] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-29].
  2. Национальный статистический комитет Республики Беларусь. — Мн., 2018.. [dostęp 2018-05-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-04-05)].
  3. Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 88.
  4. Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 33.
  5. ma czas okupacji rosyjskiej przeniesione w 1659 roku do Wasiliszek
  6. Ustawa z dnia 31 grudnia 1945 r. o ratyfikacji podpisanej w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 r. umowy między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej (Dz.U. z 1946 r. nr 2, poz. 5).
  7. Lida, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-09-19].
  8. Lech Wyszczelski: Wstępna faza walk. W: Lech Wyszczelski: Wojna polsko-rosyjska 1919–1920. s. 47–49.
  9. Mission of The United States to Poland: Henry Morgenthau, Sr. Report (1919).
  10. Mission of The United States to Poland: Jadwin and Johnson report (1919).
  11. Dz. Urz. ZCZW z 1919 r. Nr 5, poz. 41.
  12. Prezydent Ignacy Mościcki na Nowogródczyźnie, „Kresy24.pl - Wschodnia Gazeta Codzienna” [dostęp 2018-08-21] (pol.).
  13. Dz.U. z 1938 r. nr 21, poz. 183.
  14. Czesław Grzelak "Historyczne Bitwy: Wilno-Grodno-Kodziowce 1939", Bellona, Warszawa, s.91-93
  15. Zbiory NAC on-line [online], audiovis.nac.gov.pl [dostęp 2018-08-21] (pol.).
  16. Geoffrey P. Megargee (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part B, s. 1227.
  17. Armia Krajowa na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1942-1944) w świetle dokumentów sowieckich, wybór, oprac. i wstęp Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz, Warszawa 1997
  18. Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz, Armia Krajowa na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941-1945), Warszawa 1997.
  19. Janusz Prawdzic-Szlaski, Nowogródczyzna w walce 1940-1945, Londyn 1976, 1989
  20. Wojciech Königsberg, AK 75. Brawurowe akcje Armii Krajowej, Kraków: Znak Horyzont, 2017, s.233-236, ISBN 978-83-240-4232-6.
  21. Michal, "Niech żyje Polska! Umieram za nią" | Jerzy Bokłażec | Muzeum Żołnierzy Wyklętych w Ostrołęce [online] [dostęp 2019-02-04] [zarchiwizowane z adresu 2019-02-04] (pol.).

Linki zewnętrzne

edytuj