Lanca

Długość ok. 2,6-2,9 m (wyjątkowo powyżej 3 m), stosunkowo lekkie drzewce zakończone wąskim grotem o długości kilkunastu-dwudziestu kilku cm, z podobnej długości lub nieco dłuższymi wąsami stanowiącymi jego przedłużenie i ochronę drzewca. Tylec zakończony okuciem i strzemiączkiem (do zaczepiania o nogę jeźdźca). Pod grotem zwykle przymocowany proporczyk. Doskonale wyważona, posiadała w środku ciężkości rękojeść oraz temblak służący zawieszaniu lancy na ramieniu i zabezpieczający przed wypuszczeniem podczas walki.

Typowa dawna lanca polska wykonana była z jesionowego drzewa impregnowanego smołą.

Jej lekkość i wyważenie umożliwiały zręcznemu i wyszkolonemu kawalerzyście niezwykle szybkie operowanie bronią (możliwe było operowanie dwoma palcami). Lanca miała uniwersalne zastosowanie, zarówno podczas przełamującej szarży, jak i w indywidualnych pojedynkach w ścisku bitewnym, we wszystkich kierunkach, praktycznie w każdych warunkach terenowych, przeciw każdemu przeciwnikowi, czy to uzbrojonemu w broń białą czy palną. Specyficzną szermierkę nazywano „sztuką robienia lancą”.

Późniejsze lance były niejednokrotnie – szczególnie w obcych armiach – wykonane z różnych materiałów, jak np. stalowe rurki czy bambus. Istniały również tendencje do zwiększania ciężaru i długości – w przekonaniu, że zabieg ten zwiększy skuteczność broni, co jak się wydaje nie było dobrym rozwiązaniem, zważywszy ze siła lancy tkwiła od początku i przede wszystkim w jej lekkości i łatwości operowania. Występowały również różne modyfikacje konstrukcyjne lanc, jak lanco-pistolety czy lance-przecinaki^[1].

Lance w Ludowym Wojsku Polskim pochodziły z przedwojennych zasobów WP. Były to stare egzemplarze z czasów pierwszej wojny światowej, wzorowane na typie francuskim i wykonane ze stalowej rurki średnicy ok. 25 mm. Lanca składała się z trójkątnego lub czworokątnego grota stalowego o długości 13 mm, pod nim znajdował się krążek o średnicy 20 mm z otworem do przewleczenia troku proporczyka. W odległości 1500 mm poniżej krążka mieściło się jarzmo zaopatrzone w nieruchome strzemionko i kółko do skórzanego temblaka. Bezpośrednio pod jarzmem i 480 mm poniżej znajdowały się 2 krążki o średnicy ok. 30 mm. Odcinek lancy między tymi krążkami obszyty był skórą. Poniżej był odcinek długości 700 mm zakończony krążkiem o średnicy 45 mm, zwężający się ku dołowi. Na końcu mieścił się zaokrąglony tylec przeznaczony do wbijania w ziemię. Całkowita długość lancy wynosiła 2940 mm^[2].

Nieetatowo występował też inny rodzaj krótszej lancy. wytwarzanej przez warsztaty rękodzielnicze. Sporządzone były z rurki stalowej średnicy ok. 25 mm. Lanca składała się z czworokątnego grota stalowego, pod nim mieścił się krążek o średnicy 38 mm, dalej ku dołowi znajdowały się 860 mm odcinek rurki i jarzmo: z jednej strony kształtu krążka, z drugiej zaopatrzone w strzemiączko ze sworzniem. Na sworzniu zawieszony był skórzany temblak z podwójnie złożonego brązowego rzemienia z nałożoną skuwką. Poniżej jarzma znajdował się krążek o średnicy ok. 38 mm, między jarzmem a krążkiem wykonany był uchwyt długości 320 mm. Uchwyt został obszyty brązową, gładką skórą i kończył się w sąsiedztwie jarzma i krążka paskami skórzanej plecionki. Poniżej dolnego krążka mieścił się dolny fragment o długości 910 mm, zakończony zwężonym tylcem ze stępionym ostrzem. W odległości ok. 100 mm nad tylcem znajdowała się rzemienna pętla do wprowadzenia nogi jeźdźca^[2].

Ewolucję tej broni można obserwować od XVI wieku, kiedy to w lżejszych formacjach kawaleryjskich zaczęły pojawiać się krótsze i lżejsze niż kopia odmiany broni drzewcowej. Taką bronią była od ok. połowy XVI w. tzw. rohatyna, długa na ok. 5 stóp, przeznaczona zarówno do pchnięcia, jak i do rzucania. W tę broń (bądź podobną, co do wymiarów i sposobu użycia) uzbrojone były początkowo roty strzelcze, a potem chorągwie kozackie.

Dalszy rozwój nastąpił w pierwszych dziesięcioleciach XVIII wieku – w czasach panowania dynastii saskiej, kiedy to lekkie formacje kawaleryjskie pochodzące z terenów Rzeczypospolitej brały udział w licznych konfliktach (III wojna północna, wojna siedmioletnia). Wtedy po raz pierwszy ich ekwipunek i sposób walki został zauważony, a następnie skopiowany przez Prusaków. Wtedy najprawdopodobniej użyto po raz pierwszy szerzej nazw 'ułani' i 'lanca', przy czym ten ostatni termin używany był przez cudzoziemców, a następnie spolszczony, podczas gdy najpopularniejszą nazwą rodzimą tej broni była wówczas dzida.

Lanca przyjęta została oficjalnie do uzbrojenia wojska Rzeczypospolitej w wyniku reform Sejmu Czteroletniego, kiedy to zlikwidowano husarię i wprowadzono Kawalerię Narodową. Z uwagi na wielki opór i kontrowersyjność tego posunięcia przyjęto specyficzny kompromis, w wyniku którego wprowadzono nową broń pod nazwą 'kopii', choć budową ani sposobem użycia nie przypominała ani kopii rycerzy średniowiecznych, ani husarskich.

Po upadku Rzeczypospolitej lanca pojawia się ponownie w Legii Nadwiślańskiej pod nazwą proporca. Formacja ta stała się podczas wojen napoleońskich wzorem dla wszystkich armii uczestniczących w konfliktach tej epoki oraz później – zarówno jeśli chodzi o samą broń, jak i umundurowanie, sposoby walki czy regulaminy.

Lance były jedną z podstawowych broni używanych przez polskich ułanów w czasie powstania styczniowego. Używane wtedy lance były kiepskiej jakości, bo jako grotów używano czasem zębów od bron^[3]. Mimo to czasem udawało się odnieść zwycięstwa, czego przykładem jest szarża pod Salichą^[3]. 

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przywrócono lancę w Wojsku Polskim. Była to bro�� oparta na wzorach francuskich i niemieckich (o długości odpowiednio 297 i 319 cm), o konstrukcji opartej na stalowej rurce. Z obowiązkowego wyposażenia ułanów lance wycofano już w połowie lat 30.^[4]. Wykorzystywane były przede wszystkim dla celów reprezentacyjnych. W lance wyposażeni byli kawalerzyści pierwszego szeregu każdej sekcji. Ponadto broń tę zachowano dlatego, że użycie jej w szkoleniu jeźdźca i konia było doskonałym i wszechstronnym treningiem. Podobnie jak używanie szabli do cięcia łóz, także ćwiczenie trafiania lancami do pierścienia było treningiem i sprawdzianem umiejętności jeździeckich^[5].

Według niektórych źródeł lance były sporadycznie używane przez polską kawalerię w kampanii wrześniowej – przy czym należy zauważyć, że istnieją sprzeczne opinie co do jej użycia bojowego. Po II wojnie światowej historia lancy w formacjach bojowych zakończyła się.

W Ludowym Wojsku Polskim wykorzystywane były w 1 Samodzielnej Brygadzie Kawalerii, a potem w 1 Warszawskiej Dywizji kawalerii w czasie oficjalnych wystąpień. Po wojnie używał ich szwadron reprezentacyjny WP. Lance te pochodziły z przedwojennych zasobów WP. Były to stare egzemplarze z czasów pierwszej wojny światowej, wzorowane na typie francuskim i wykonane ze stalowej rurki średnicy ok. 25 mm. Proporczyk przywiązywano do tego typu lancy trzema trokami: trok górny na grocie tuż nad górnym pierścieniem^[6].

• Jacek Jaworski, Rzecz o lancy, Regina Armorum 2009.
• Stanisław Komornicki: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 3, Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego: formowanie, działania bojowe, organizacja, uzbrojenie, metryki jednostek kawalerii, wojsk pancernych i zmotoryzowanych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07419-4.