Chronologia

Podstawowe pojęcia:

• doba
  • syderyczna – ruch wobec gwiazdy – 23 h 56 min 4 s
  • słoneczna – ruch wobec słońca (różnica ok. 51 s)
  • średnia słoneczna – 24 h – sztuczna, ale wygodna^{[według kogo?]}
• miesiąc
  • synodyczny – między dwiema fazami księżyca (jest ich 8) – 29 dni 12 h 44 min 2,8 s;
  • syderyczny – od południka niebieskiego do tego samego – 27 dni 7 h 43 min 4,7 s.
• rok
  • zwrotnikowy (21 marca – równonoc wiosenna) 365 d 5 h 48 min 46 s;
  • syderyczny – „od gwiazdy do gwiazdy” – 365 d 6 h 9 min 9 s.

• obserwacja cienia (gnomon – przedmiot, którego cień obserwujemy, (np. cień człowieka, drzewa, kijka), obserwacja księżyca (fazy lunarne);
• cykle świąt (np. wielkanocny, zielonoświątkowy, Bożego Narodzenia);
• obserwacja okresu wegetatywnego przyrody (np.: zmiany w przyrodzie, pory roku, okresowe zachowania zwierząt).

• zegar równikowy – wskazówka umieszczona równolegle do osi ziemi, a więc pod takim kątem, pod jakim się znajduje na danej szerokości geograficznej;
• zegar słoneczny poziomy – wskazówka to trójkąt o kącie ostrym równym szerokości geograficznej i położony na linii północ-południe;
• zegary piaskowe i wodne – klepsydry (od greckiego słowa oznaczającego złodziejkę wody), niedokładne ze względu na różną grubość ziaren piasku i zmienność ciśnienia;
• zegary ogniowe, działające na zasadzie spalania materiału np.: oliwy, świecy, kulki zawieszonej na nici;
• zegary kołowe – na wał nawinięty sznur z obciążnikiem; niedokładne: wymagały smarowania, nawijania i pomimo wprowadzenia sprężyny znacznie przyspieszały pod koniec cyklu;
• zegary wahadłowe (po wynalezieniu wahadła przez Galileusza w 1584 roku; Huygens – r. 1656);
• zegary kwarcowe (obecnie powszechnie stosowane);
• zegary atomowe (ciągle w fazie rozwojowej).

Przykładowe kalendarze:

• juliański (wprowadzony w 46 p.n.e. od 1 stycznia 45 p.n.e. przez Cezara jako najwyższego kapłana, opracowany przy pomocy astronoma aleksandryjskiego Sozygenesa^[2]) – 365 dni co 4 lata 366, a jednak różnica do roku zwrotnikowego dawała 11 minut czyli 1 dzień na 128 lat, co powodowało problemy przy wyznaczaniu Wielkanocy (ubytek 1 dnia w ciągu 128 lat), pierwsza równonoc wiosenna 25 marca 46 roku p.n.e., 12 miesięcy, 2 × 24 lutego w roku przestępnym, Wielkanoc „cofała się” o jeden dzień co 128 lat^[3];
• gregoriański – wprowadzony przez papieża Grzegorza XIII, opracowali go bracia Luigi i Antonio Lilo^{[potrzebny przypis]}, został ogłoszony bullą Inter gravissimas w 1582. Po 4 października miał nastąpić od razu 15; co 400 lat opuszcza się 3 dni przestępne, gdy są to setki niepodzielne bez reszty przez 400: np. 1700, 1800, 1900, ale 2000 już był rokiem przestępnym^[4];
• francuski rewolucyjny (funkcjonował od 22 września 1792 do 1 stycznia 1806), 4 letnie cykle, nowy rok od 22 września, 12 miesięcy (m.in. brumaire, termidor, itd.), 30-dniowy miesiąc, ostatni miesiąc 5 lub 6 dni więcej (w zależności); dekady zamiast tygodni (zniesione w 1802 roku)^[5].
• muzułmański
• irański
• kalendarz buddyjski
• kalendarz żydowski

• era dionizyjska (era chrześcijańska) – od r. 1 n.e. (brak roku 0) ustalona przez Dionizego Małego^[6],
• era bizantyjska – od r. 5508 p.n.e. (od stworzenia świata)^[7],
• era olimpijska – od r. 776 p.n.e. (pierwsza olimpiada)^[7],
• era żydowska (do XI wieku era Seleucydów – początek 312 p.n.e.), później od stworzenia świata – początek 7 października 3761 p.n.e.^[7],
• era mahometańska – od r. 622 n.e. (ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny (Hedżra)^[7],
• era rzymska lub warrońska – od r. 753 p.n.e. (założenie Rzymu),
• indykcje (podatek rzymski), wprowadzony od 313 roku n.e. – płacony co 15 lat (obliczanie: Indykcji rok + 3 podzielić przez 15 = indykcja; reszta przy dzieleniu to indykcja, brak reszty = zawsze 15, Indykcje w Bizancjum rok podzielić przez 15; reszta przy dzieleniu to indykcja, jej brak = zawsze 15);
• według lat panowania władców, papieży,
• era rewolucyjna lub republikańska (od proklamacji Republiki, tj. 22 września 1792)^[8],
• era masońska (od 4000 roku p.n.e.)^[8].

• styl Obrzezania (łac. Circumcisio) – 1 stycznia (Cezar 45 p.n.e.; nazwa późniejsza, z czasów chrześcijańskich)^[9];
• styl marcowy – 1 marca – republikański Rzym i Frankowie do Pepina Małego^[9];
• styl Zwiastowania – od 25 marca (Florencja i Piza)^[9];
• styl wielkanocny (francuski) – od IX w. na terenie Francji^[9];
• styl bizantyjski – 1 września – Bizancjum, południowe Włochy i Rosja w latach 1492–1700^[9];
• styl Narodzenia Pańskiego – 25 grudnia – Polska, Państwo Kościelne, Anglia (do XIII wieku), Niemcy i Czechy^[9].

• Na pory roku^[10]:
  • wiosna – od 22 lutego (święto Katedry św. Piotra);
  • lato – od 25 maja (św. Urbana);
  • jesień – od 24 sierpnia (św. Bartłomieja);
  • zima – 11 listopada (św. Marcina).
• Miesięczny^[10]:
  • Ianuarius (Janus – styczeń),
  • Februarius (św. Oczyszczenia – luty),
  • Martius (bóg wojny, Mars – marzec),
  • Aprilis (otwarcie – wiosna – kwiecień),
  • Maius (Maia – matka Merkurego – maj),
  • Iunius (Junona – czerwiec),
  • Iulius (Juliusz Cezar – lipiec),
  • Augustus (Oktawian August – sierpień),
  • September (wrzesień),
  • October (październik),
  • November (listopad,
  • December (grudzień; łacińskie nazwy tych ostatnich – od kolejnych liczb w języku łacińskim).
• Dni tygodnia:
  • 7-dniowy tydzień – rzymski – niezbadane orientalne pochodzenie^{[potrzebny przypis]}: Saturni, Solis, Lunae, Martis, Mercurii, Iovis, Veneris^[11];
  • 7-dniowy tydzień – „łaciński” – Dies dominica (niedziela), feria secunda (poniedziałek), tertia (wtorek), quarta (środa), quinta (czwartek), sexta (piątek), sabbatum (sobota).
• Podział dnia – godziny nierówne (horae inaequales)
  • Dzień naturalny (tota dies, dies naturalis, dies integra)
  • Media nox – północ
  • Ante lucem – brzask
  • Mane – ranek
  • Ad meridiem – przed południem
  • Meridies – południe
  • Occasus solis – zachód słońca
  • Crepusculum – zmierzch
  • Godziny kanoniczne (horae canonicae) przed XIII w.
  • Matutina – trzecia część nocy (ranna msza)
  • Prima – rozpoczyna dzień o wschodzie słońca, czyli między godz. 4 a 8 rano w zależności od pory roku
  • Tertia – połowa przedpołudnia (pora, kiedy rozpoczyna się ruch w życiu publicznym)
  • Sexta – południe
  • Nona – połowa popołudnia
  • Vespera – przed zachodem słońca
  • Completorium – po zachodzie słońca
• Godziny kanoniczne (horae canonicae) od XIII w.
  • Prima
  • Tertia – połowa przedpołudnia (pora, kiedy rozpoczyna się ruch w życiu publicznym)
  • Nona – południe
  • Vespera – połowa popołudnia

• pridie – dzień przed,
• quattuor tempora – suche dni (post),
• Dominica invocavit – pierwsza niedziela wielkiego postu,
• świętego Stanisława – 8 maja i 27 września (przeniesienie relikwii),
• Dominica resurrectionis – Wielkanoc,
• septuagesima – siedemdziesiątnica,
• dies cinerum, caput ieiunii – Środa popielcowa,
• quadragesima – wielki post,
• ascensio Domini – Wniebowstąpienie Jezusa Chrystusa (40 dni po Wielkanocy),
• Dominica Pentecostes – zielone świątki (50 dni pod Wielkanocy),
• Dominica prima adventus – pierwsza niedziela adwentu,
• Conductus Paschae, albis – pierwsza niedziela pod Wielkanocy, –
• post epiphaniam – po 3 królach,
• de passione – niedziela męki Pańskiej,
• de palmis – Niedziela Palmowa,
• maior hebdomada – Wielki Tydzień,
• cena Domini – Wielki Czwartek,
• Parasceve – Wielki Piątek,
• sabbatum sanctum – wielka sobota,
• octava – 7+1 dni,
• feria infra octavam – dzień w oktawie,
• dies octava – 8 dzień oktawy,
• cyzjojany – obrzezanie – 1 stycznia,

a) Obliczanie cyklu słonecznego dla roku:

rok+9/28=wynik;

reszta to liczba, gdy jej nie ma to=28,

b) Obliczanie Dnia Wielkanocy:

(rok+1)/19=wynik;

reszta to złota liczba, gdy jej nie ma to=19,

c) Obliczanie indykcji:

rok+3/15=indykcja;

reszta – indykcja, brak reszty=15,

d) Obliczanie indykcji dla Bizancjum:

rok/15;

reszta – indykcja, brak=15,

e) Obliczanie kalend:

dni miesiąca+2-liczba kalend,

f) Obliczanie Id:

13 lub 15 (mar-ma-jul-o)+1-ida,*

g) Obliczanie nony:

5 lub 7 (mar-ma-jul-o)+1-nona,*

(*) Mar-ma-jul-o = marzec, maj, lipiec, październik – dla tych miesięcy liczba 15 (Idy), 7 (nony).

Chronologia względna – jedna z metod ustalania chronologii w archeologii. Zajmuje się określaniem tego, które z porównywanych źródeł archeologicznych jest starsze. Stosowanie tej metody nie pozwala jednak określić wieku znaleziska.

W ustalaniu chronologii względnej stosuje się m.in. następujące metody:

• metoda typologiczna – analizowanie podobieństw formalnych pomiędzy zabytkami;
• metoda seriacji – analizowanie zmian i cech w badanych przedmiotach;
• metoda analizy stylistycznej – analizowanie stylu w zabytkach, które posiadają zdobienia;
• metoda stratygraficzna – analizowanie położenia zabytków względem siebie, a także badanie warstw geologicznych lub kulturowych w miejscach, gdzie znaleziska odkryto;
• metoda planigraficzna – uwzględnianie stanowisk archeologicznych oraz miejsc znalezisk na planach; uzyskuje się dzięki temu obraz zasięgu stanowisk, jak również obszarów występowania znalezisk.

Chronologia bezwzględna (inaczej absolutna) pozwala na określanie wieku znalezisk (zob. też datowanie bezwzględne).

W tym celu stosuje się następujące metody:

• metoda radiowęglowa – polega na badaniu zawartości radioaktywnego izotopu węgla ¹⁴C; daje to możliwość określenia przybliżonego wieku znaleziska;
• metoda argonowo-potasowa – wykorzystuje się w niej właściwości rozpadu pierwiastków promieniotwórczych;
• metoda uranowo-torowa – jw.;
• metoda iłów warstwowych, inaczej warwochronologia – wprowadzona przez szwedzkiego geologa Gerarda de Geera metoda wykorzystująca określanie czasu trwania kolejnych stadiów recesji lodowców na podstawie obliczenia ilości ilastych warstw w przylodowcowych zbiornikach wodnych w ciągu roku;
• metoda dendrochronologiczna – polegająca na badaniu słojów drzew kopalnych (w Polsce przede wszystkim dębów i sosen); metoda ta pozwala na ustalenie czasu ścięcia drzewa z dokładnością do 1 roku;
• metoda napływu importów – analiza tzw. importów z obszarów opracowanych już pod względem chronologii historycznej (gł. analiza monet itp.);
• metoda termoluminescencji – analizowanie zmian strukturalnych w niektórych minerałach (głównie kwarc, cyrkon);
• metoda paleomagnetyczna – ustalanie wieku danego znaleziska na podstawie nawiązania do wydarzeń paleomagnetycznych oraz rytmów zmian pola magnetycznego.

• Józef Szymański: Nauki pomocnicze historii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012. ISBN 978-83-01-16171-2.
• Bronisław Włodarski, Chronologia polska (1957, redakcja pracy zbiorowej, reprint 2007 ISBN 83-01-14949-3)
• LudwikL. Zajdler LudwikL., Dzieje zegara, Warszawa: „Wiedza Powszechna”, 1980, ISBN 83-214-0132-5, OCLC 749441215 . Brak numerów stron w książce
• Wielka historia Polski, t. I Do 1320, Wydawnictwo Pinnex, ISBN 83-86651-30-X.