Autokefalia

Jeśli sobór albo wyższy rangą hierarcha zwalnia spod swojej władzy prowincję kościelną, a powstały w ten sposób Kościół pozostaje w pełnej komunii ze swoim dotychczasowym zwierzchnikiem – wówczas znaczy to, że sobór albo hierarcha przyznaje nowo powstałemu Kościołowi autokefalię. Za przykład może posłużyć Kościół Cypru, któremu autokefalię nadał sobór efeski w kanonie VIII^[1]. Głową tego Kościoła jest arcybiskup Cypru, który nie podlega żadnej wyższej władzy kościelnej, choć kościół, któremu przewodzi, pozostaje w łączności z innymi kościołami prawosławnymi. W przypadku Kościołów orientalnych przykładem jest w pełni niezależny Malankarski Kościół Ortodoksyjny, zachowujący komunię z Syryjskim Kościołem Ortodoksyjnym.

Kontrowersje budzi kwestia tego, kto może przyznać autokefalię. W 1970 r. Rosyjski Kościół Prawosławny nadał autokefalię Kościołowi Prawosławnemu w Ameryce, co nie zostało uznane przez większość patriarchatów. W następstwie obalenia cara Mikołaja II gruzińscy biskupi jednostronnie przywrócili 25 marca 1917 r. autokefalię Gruzińskiego Kościoła Prawosławnego, który pozostaje w komunii z innymi Kościołami prawosławnymi, a jego autokefalia jest uznawana m.in. przez ekumenicznego patriarchę Konstantynopola (od 1990 r.). Rosyjski Kościół Prawosławny utrzymuje, że jego własna autokefalia daje mu prawo przyznawania autokefalii dowolnej wspólnocie wchodzącej w jego skład, zaś patriarchat konstantynopolitański utrzymuje, iż prawo to należy wyłącznie do soboru.

Jest dogmatyczną zasadą, że wszyscy wyznawcy prawosławia mieszkający na danym terytorium są członkami jednego kościoła^[2]. Niemniej jednak na Ukrainie obok Kościoła Prawosławnego Ukrainy istnieje także Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Moskiewskiego podległy Patriarchatowi Moskiewskiemu (patrz mapka).

Autokefalia kościoła nie zawsze musi być związana z terytorium państwa stanowiącego obszar jego działania, ani z narodowością jego wiernych. Gruziński Kościół Prawosławny oraz Rosyjski Kościół Prawosławny przez wiele lat istniały równocześnie na terenie Rosji (później ZSRR), zaś patriarchat antiocheński obejmuje swoim obszarem terytorium kilku państw^[3].

Kościoły autokefaliczne są w pełni samorządne: same wybierają swojego zwierzchnika, mają też prawo do konsekrowania własnego Krzyżma. Tego przywileju nie mają Kościoły autonomiczne. Ich przełożeni są ponadto wskazywani przez Kościół, w którego skład wchodzą^[4].

W nawiasach podano daty uzyskania autokefalii.

• Patriarchat Konstantynopolitański,
• Patriarchat Aleksandryjski,
• Patriarchat Antiocheński,
• Patriarchat Jerozolimski,
• Rosyjski Kościół Prawosławny (1448),
• Serbski Kościół Prawosławny (1219 i ponownie 1878),
• Rumuński Kościół Prawosławny (1872 – ogłoszona, 1885 – uznana przez Konstantynopol),
• Bułgarski Kościół Prawosławny (919, 1872 – ponownie ogłoszona, 1885 – uznana przez Konstantynopol),
• Gruziński Kościół Prawosławny i Apostolski (486 – nadana przez Patriarchę Antiochii, 1917 – ponownie ogłoszona, 1919 – uznana przez Konstantynopol, 1943 – uznana przez Moskwę),
• Cypryjski Kościół Prawosławny (431 – nadana przez sobór efeski),
• Grecki Kościół Prawosławny (1833 – ogłoszona, 1850 – uznana przez Konstantynopol),
• Albański Kościół Prawosławny (1922 – ogłoszona, 1937 – uznana),
• Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny (1924 – uznana przez Konstantynopol, 1948 – nadana po raz drugi przez Moskwę po rezygnacji z aktu z 1924),
• Kościół Prawosławny Czech i Słowacji (1951 – uznana przez Moskwę, 1993 – uznana przez Konstantynopol),
• Kościół Prawosławny w Ameryce (1970 – nadana przez Moskwę, uznawana także przez Gruziński Kościół Prawosławny, Bułgarski Kościół Prawosławny, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Kościół Prawosławny Czech i Słowacji),
• Kościół Prawosławny Ukrainy (2019 – uznana przez Konstantynopol).

• Erickson J. H., The Challenge of Our Past: Studies in Orthodox Canon Law and Church History, Crestwood, New York, St. Vladimir’s Seminary Press, 1991