Ungarsk

Vi veit lite om ungarsk frå tida før ungararane kom til Europa. Ungararane budde på slettene nord for Svartehavet i lag med ulike tyrkiske stammar. Frå denne tida stammar mange tyrkiske lånord i ungarsk; t.d. Ungarn kjem frå eit tyrkisk stammenamn on-ogur 'ti piler'. På slutten av 800-talet flytta det ungarske ryttarfolket gjennom Donau-deltaet til det Karpatiske bassenget, til det området der Ungarn ligg i dag, og ungarsk kom under påverknad av tysk og dei sørslaviske språka.

Det vitskaplege studiet av ungarsk starta med utforskinga av eit mogleg slektskap mellom ungarsk og finsk på 1600-talet. Ny fart fekk dette arbeidet etter Venus-passasjen, der Sajnovics og Anders Porsanger var i stand til å vise at samisk og ungarsk var i slekt. Det første professoratet i fennougristikk vart grunnlagt i Budapest i 1872.

Ungarsk vert tala som morsmål i følgjande land:

Kjelde: National censuses, Ethnologue

Ungarsk er det einaste finskugriske språket som hadde eit eige alfabet i førkristen tid.

Ungarsk har ein bortimot fonetisk ortografi: kvart fonem blir alltid skrive på same måten. Det ungarske alfabetet inneheld bokstavane frå a til z, som er modifisert på følgjande måte: I tillegg til bakre vokalar o, u, finst det også fremre vokalar ö, ü (som på tysk). Alle vokalar kan vere kort (utan aksent) eller lang (med aksent), for å få lang ö, ü bruker ungarsk dei karakteristiske dobbelt-aksentane ő, ű, som altså markerer lange vokalar. Ungarsk har fleire konsonantar enn det er konsonantsymbol i alfabetet, for å markere det bruker dei digrafar, som blir handsama som eigne symbol i alfabetiseringsrutiner. Resultatet er at det ungarske alfabetet ser slik ut:

a, á, b, c, cs, d, dz, dzs, e, é, f, g, gy, h, i, í, j, k, l, ly, m, n, ny, o, ó, ö, ő, p, (q), r, s, sz, t, ty, u, ú, ü, ű, v, (w), (x), (y), z, zs

Bokstavane blir uttalt som på tysk, med unntaka:

• kort a er ein kort, runda, open, bakre vokal, IPA [ɒ]
• lang á, IPA [aː]
• b, IPA [b]
• c, IPA [t͡s], "ts" (som i tysk "circa" = "zirka" sirka)
• cs, IPA [t͡ʃ], "tsj" (som i tysk "Tschechisch" tsjekkisk)
• d, IPA [d̪]
• dz, IPA [d͡z], "dz", den stemte varianten av bokstaven c
• dzs, IPA [d͡ʒ], "dž", den stemte varianten av bokstaven cs (som i tysk "Dschungel", i eng. "jungle")
• kort e er ein kort, unrunda, halvopen, fremre vokal, IPA [ɛ], med tendens til ein kort, nesten open, fremre vokal, IPA [æ]
• lang é, IPA [eː]
• f, IPA [f]
• g, IPA [g]
• gy, IPA [ɟ], "dj"
• h, IPA [h], [ɦ], ([x], [xː])
• kort i, IPA [i]
• lang í, IPA [iː]
• j, IPA [j], [ʝ]
• k, IPA [k]
• l, IPA [l]
• ly, IPA [j], [ʝ]
• m, IPA [m]
• n, IPA [n̪], ([ŋ]g, [ŋ]k )
• ny, IPA [ɲ], "nj" (som i fransk "montagne" fjell)
• kort o, IPA [o]
• lang ó, IPA [oː], (som i tysk "schon" allereie)
• kort ö, IPA [ø]
• lang ő, IPA [øː], (som i tysk "Schönheit" venleik)
• p, IPA [p]
• q, IPA [k(v)]
• r, IPA [ɾ]̪, [r̪]
• s blir uttalt som norsk sj, IPA [ʃ]
• sz, norsk s, IPA [s]
• t, IPA [t̪]
• ty, IPA [c], "tj"
• kort u, IPA [u]
• lang ú, IPA [uː]
• kort ü, IPA [y]
• lang ű, IPA [yː], (som i tysk "grün" grøn)
• v, IPA [v]
• (w), IPA [v]
• (x), IPA [ks]
• (y), IPA [i]
• z, stemt s, IPA [z]
• zs, stemt sj, IPA [ʒ], (som i fransk "journal")

Konsonant + y markerer palatalisert konsonant, slik vi finn i trøndersk og nordnorsk. Ny, IPA [ɲ], og ty, IPA [c], er dei palataliserte variantane av n- ja t og dei blir uttalt som i trøndersk hainnhoinn og itj. Den stemte varianten av tj er, noko uventa gy, IPA [ɟ], (som i trøndersk laidda. Tidlegare vart ly, IPA [ʎ], uttalt som palatalisert l, men i moderne ungarsk blir han uttalt som j, IPA [j].

I ungarsk kan alle vokalane vere korte eller lange. Dei korte vokalane er umarkerte, dei lange blir markert med ein akutt aksent. Kort [ɛ] blir skrive e, og lang [eː] blir skrive é. Dei fremre runda vokalane ü og ö (IPA [y] og [ø] blir skrive med diaresis (trema), dei lange variantane blir skrive med dobbel akutt aksent (ű, IPA [yː] og ő, IPA [øː]). Korte og lange vokalar har omtrent same kvalitet, bortsett frå for e, IPA [ɛ], og a, IPA [ɒ], der dei lange variantane é, IPA [eː], og á, IPA [aː], er meir lukka (høgare) enn dei korte.

Hovudtrykket er alltid på første stavinga. I samansetjingar fell bitrykket på den første stavinga i dei ikkje-initiale stammane.

Ungarsk har vokalharmoni. Suffiks opptrer i to variantar, med fremre og bakre vokal, alt etter om stammen dei blir hekta på har fremre eller bakre vokalar.

Ungarsk er eit agglutinerande språk. Substantiva har ikkje grammatisk genus.

I ungarsk har det utvikla seg ganske mange kasus, kor mange det er er litt avhengig av kva kriterium ein legg til grunn.

Lokalkasusa dannar eit 3 x 3 -system, jf. tabellen, som viser lokalkasusa for ház "hus".

Til skilnad frå nesten alle andre uralske språk har ungarsk eit system med bestemt artikkel, eller determinativ. Ubestemt determinativ, egy, blir brukt berre i eintal, egy tyder også (talet) 'ein', ubestemt fleirtal blir markert med fråvær av determinativ, som i norsk. Bestemt determinativ er a eller az, opphavleg eit pronomen 'den'. Forma a blir brukt framfor konsonant, az elles. Grammatikaliseringa av bestemtheit har ungarsk sannsynlegvis lånt frå indoeuropeiske språk.

I ungarsk blir verb konjungert på to måtar, med eller utan bestemt objekt. Ungarsk har med andre ord objektkonjugasjon. Den bestemte konjugasjonen blir brukt når verbet er transitivt, og når objektet i setninga blir oppfatta som bestemt. Viss objektet til det transitive verbet er ubestemt, eller viss setninga inneheld eit intransitivt verb, blir den ubestemte konjugasjonen brukt. Ungarsk er eit såkalla pro-drop-språk, dvs. dei bruker personlege pronomen berre når dei vil framheve subjektet.

Setningsdøme:

• „Eg ser bussen.“ = Látom a buszt. (med bestemt objekt, bestemt konjugasjon)
• „Eg ser deg.“ = Látlak (téged). (med ubestemt objekt, ubestemt konjugasjon)
• „Eg står og ventar.“ = Állok és várok. (utan objekt, ubestemt konjugasjon)

Paradigmedøme lát = „å sjå“:

• Bestemt konjugasjon: látom = „eg ser det“, látod = „du ser det“, látjuk = „vi ser det“
• Ubestemt konjugasjon: látok = „eg ser (noko)“, látsz = „du ser (noko)“, látunk = „vi ser (noko)“

Forskingsmiljøet er stort sett samd om at ungarsk er eit ugrisk språk i den uralske språkfamilien.

Alle har ikkje alltid vore like overtydd om at ungarsk er eit uralsk språk, ein konkurrerande teori har vore å sjå ungarsk som eit tyrkisk språk. Denne teorien har vorte inspirert av sams grammatiske trekk, som vokalharmoni og agglutinerande morfologi. På den andre sida er dette språkdrag som vi finn att i dei fleste uralske språk, og i mange andre språk i det nordlege Eurasia. På bakgrunn av dette har det vore gjort forsøk på å slå saman uralske og tyrkiske språk i ein uralsk-altaisk språkfamilie, ja med alle språk frå indoeuropeisk til eskimo-aleutisk (jf. nostratiske språk-hypotesen. Problemet med alle dei alternative teoriane har vore vanskane med å finne nok felles arveord til å rekonstruere eit felles urspråk for dei moglege alternative urspråka. Det er dermed rett og slett konsensus i fagmiljøa om å sjå ungarsk som eit uralsk språk.

Det som talar for at ungarsk skulle vere eit tyrkisk språk heller enn eit uralsk, er den store mengda tyrkiske ord i ungarsk. Etter den allment aksepterte teorien er dette lånord frå tyrkisk, som stammar frå dei hundreåra då det ungarske folket migrerte frå Sibir mot Europa, migrasjonsruta går gjennom det som den gong var tyrkiskspråkleg område. Heile dette forskingsprosjektet blir hemma av at nokre av dei tyrkiske stammane ungararane var i kontakt med seinare er døydd ut, eller vorte assimilert av ungararane. Det er likevel mogleg å identifisere ord som er av tyrkisk heller enn av uralsk opphav. Nokre av orda peiker mot tsjuvasjisk, for dei andre orda er det vanskeleg å skilje ulike tyrkiske kjeldespråk frå kvarandre, i og med at dei andre tyrkiske språka er så lik. Ord i ungarsk som peikar attende på tsjuvasjisk er m.a. karó ‘stav’, sár ‘søle’, sárga ‘gul’, sarló ‘sigd’, szél ‘vind’, dél ‘sør’.

Nokre av dei gamle tyrkiske (lån)orda er knytt til kvegdrift, som var nytt for ungararane, t.d bika ‘okse’, ökör ‘okse, stut’, borjú ‘kalv’, ünő ‘kvige’, tinó ‘ungstut’, kos ‘bukk’, kecske ‘geit’, eller geiteprodukt, t.d. sajt "ost", túró "kvarg", gyapjú "ull". Også namna på dei nye kulturplantane vart lånt frå tyrkisk, t.d. árpa "bygg", borsó "ert", kender "hamp", alma "eple", körte "pære", gyümölcs "frukt", szőlő "drue".

Den tyrkiske påverknaden var så sterk at til og med eit par ord på kroppsdelar vart lånt, t.d. kar "arm", térd "kne", boka "okle", gyomor "mage", köldök "navle", szakáll "skjegg", også csipa ‘augepuss’. Vanlegvis blir ikkje slikt ordforråd lånt, så dette tyder på sterk påverknad.

Ungarsk sin status som uralsk språk kjem fram i det sentrale ordforrådet, t.d. (ordpara er ungarsk - finsk). él – elä(ä) "leve", kéz – käsi : käte- "hand", ki – ken "kven", kő – kivi "stein", lesz – lie(nee) "bli til noko", máj – maksa "lever", megy – men(nä) "dra", méz – mesi : mete- "honning", mi – me "vi", négy – neljä "fire", név – nimi "namn", nyel – niel(lä) "svelgje", szem – silmä "auge", szív - sydän "hjarte", ti – te "de", új – uusi "ny", vágy – vaatia "krevje", vaj – voi "smør", vas – vaski, vér – veri "blod", vés – veitsi "kniv", világ "verd" – valkea "kvit". Slektskapet kjem også fram i ord som er ulike i finsk og ungarsk, men der ulikskskapen er ei følgje av regelmessige lydendringar, t.d.: agy – aivo "hjerne", ágy – vuode "seng", éj – yö "natt", én – minä "eg", ének – ääni "lyd", év "år" – ikä "alder", had "hær" – kunta "lag, kommune", hal - kala "fisk", három – kolme "3", haszon "nytte" – kasvaa "vekse", hat – kuusi "6", juh – uuhi, kettő – kaksi "2", napa – anoppi "svigermor", ó "gammal" – aamu "morgon", ő – hän "han/ho", öl – syli "fang", öt – viisi "5", öv – vyö "belte", ősz – syksy "haust", (kasusendinga) -val – väki "gruppe", ?(ta)valy "i fjor" – vuosi "år", velő – ydin "kjerne".

Slektskapet mellom ungarsk, finsk og samisk vart slått fast relativt tidleg.

• Szilvia Szita, Tamás Görbe: Gyakorló magyar nyelvtan / A Practical Hungarian Grammar, Akadémiai Kiadó Budapest (2009, 2010) ISBN 978-963-05-8703-7
• Pál Kövesdi: Elementa Linguae Hungaricae sive Grammatica Hungarica. Svccincta methodo comprehensa et perspicuis exemplis illvstrata. Leuschoviae, 1686 (Digitalisat)
• Anselm Mansvet Riedl: Magyarische Grammatik. Wien 1858 (Google-Digitalisat, dto. bei MEK)
• Béla Szent-Iványi: Der ungarische Sprachbau. Hamburg: Buske, ³1995; ISBN 3-87548-101-1
• László Keresztes: Praktische ungarische Grammatik. Debrecen: Debreceni Nyári Egyetem, 1992; ISBN 963-472-038-2
• Mária D. Mátai: Kleine ungarische Sprachgeschichte. Hamburg: Buske, 2002; ISBN 3-87548-323-5
• Tamás Forgács: Ungarische Grammatik. Wien: Edition Praesens, 2002 (²2004); ISBN 3-7069-0107-2
• József Tompa, Kleine ungarische Grammatik. Akadémiai Kiadó, Budapest 1972; keine sichtbare ISBN, Vergleichlzenz Nr., LSV oder Bestnr.

• Glottolog: Bibliografi over ungarsk språkforsking
• Ethnologue-rapport for ungarsk
• Hungarian 101 Learn Hungarian online
• Artikkel som forklarar likskapen mellom ungarsk og finsk (engelsk)

  Wikipedia på ungarsk

• «Unkarin kieli» på Finsk Wikipedia