Gamle Aker kyrkje

Ei kyrkje med namnet Aker kyrkje er nemnt i Borgartingslova fra ca. 1080 som ei av dei seks fylkeskyrkjene i Vika.^[3] Ifylgje Oslo byleksikon er dette dagens kyrkje, som kan vere bygd av kong Olav Kyrre.^[4] Men kyrkja det vart referert til i 1080, er etter alt å døme ei trekyrkje som stod på same staden før dagens kyrkje vart reist. Andre kjelder daterer kyrkja til fyrste del av 1100-talet, og stilhistoriske kriterium kan tyde på at dagens Gamle Aker kyrkje vart bygd på byrjinga av 1100-talet.

Kyrkja vart bygd på garden Aker, som var sentralgarden i distriktet og ein av dei tidlegaste i bygda med fast busetnad, truleg med hovudbølet plassert oppå den same høgda som kyrkja ligg på. Det var soleis god grunn til å legge kyrkja her, på ein dominerande høgde med utsyn til (og synleg frå) store delar av soknet. Kyrkjestaden låg også midt i Akersdalen, ved eit naturleg vadestad over Akerselva, og lett tilgjengeleg for kyrkjelyden. Mellomalderens landeveg vestover frå Oslo gjekk rett forbi kyrkja, opp den noverande Akersbakken (som før 1879 heitte Kyrkjevegen) og fortsette langs ein trasé som framleis er bevart i strekningar av gatene Dalsbergstien, Underhaugsveien og Professor Dahls gate. For mange pilegrimar på veg til Nidaros gjekk pilegrimsleia av den grunn forbi Aker kyrkje.

Garden og kyrkja kom til å gjeve namn til soknet og seinare heradet (sjå Aker). Gardens areal strekte seg heilt ned til Akersneset ved Oslofjorden. Då kong Håkon V etablerte borgen sin på neset omkring 1300, fekk òg borgen namn etter garden: Akershus. Borgen vart lensresidens, og difor fekk heile lenet, seinare amtet, og frå 1918, fylket namnet Akershus. Stiftet eller bispedømet, som omfatta det meste av Austlandet, fekk i 1664 namn etter stiftamtet: Akershus stiftamt.

Gamle Aker kyrkje er ein treskipa romansk basilika med kor, sidekapell og transept, bygd av kalkstein frå eit steinbrot der Vår Frelsers gravlund ligg i dag, og av stein frå øyene i Oslofjorden.^[5] Mellom 1186 og reformasjonen var kyrkja eigd av Nonneseter kloster. Frå 1587 var ho underlagt Akershus slottskyrkje, og 1723-1849 i privat eige. Ho vart overteken av Aker kommune i 1849 og av Christiania kommune i 1852. Ho var hovudkyrkje i Aker fram til 1855.

Kyrkja har vore plyndra og fleire gongar skada i brann. Etter eit lynnedslag i 1703 vart tårn, kyrkjeklokker og heile inventaret øydelagt. Av di kyrkja var i særs dårleg stand på midten av 1800-talet og ikkje vart rekna som verdfull på grunn av anna enn alderen sin, gjorde Aker kommune vedtak om at ho skulle rivast. Men Fortidsminneforeningen arbeida for å take vare på kyrkja, og ho vart redda ved at Christiania kommune kjøpte henne av Aker kommune allereie før ho vart liggjande innanfor bygrensene ved byutvidinga i 1859.

Kyrkja vart restaurert under leiing av arkitektane Wilhelm von Hanno og Heinrich Ernst Schirmer i 1861, og fekk då det store sentraltårnet i staden for den tidlegare takryttaren.

I åra 1950-1955 vart kyrkja restaurert innvending, og då vart mellom anna pussen på murveggane fjerna, og kyrkjeinventar teke ut og inventar i barokk stil ført tilbake. Peter Daniel Hofflund, Gerhard Fischer og Håkon Christie var ansvarlege arkitektar.^[4]

Nokre år etter at interiøret gjekk tapt i brannen i 1703 skaffa kyrkja seg ny preikestol og døypefont i barokk. Oppdraget gjekk til Thomas Blix og vart satt opp i kyrkja i 1715 på kvar si side av inngangen til tårnfoten.^[6]

Preikestolen er skore i tre, er sylindrisk med akantusutskjeringar som er måla i sterke fargar, raudt, blått, grønt og gull. Motivmessig er han lik preikestolen i Vor Frelsers kyrkje - Oslo domkyrkje - frå 1699.

Preikestolen har hatt ein innskrift som no er forsvunne. Ved siden av preikestolen var det eit trebrett med ein måla signatur kor det mellom anna stod: «Thomas Blixius Sculpsit et pinxit MDCCXV» (Thomas Blix skar og måla dette i 1715).^[6] Himlingen og foten på preikestolen er av nyare dato og skore etter førebilete av andre arbeid av Blix.

Døypefonten er utforma som ein engel. Den står med begge hendene løfta og på hovudet har den ein utskore og måla skål.^[7]

Altartavla ein hadde på dette tidspunkt hadde utskorne sidestykke og et måleri med ei framstilling av nattverden. Det ble etter kort tid fjerna da ein meinte det var «forskrækkelig og vanzirende».^[8]

• Dons, Johannes A., Johan Fredrik Bockelie. 1996. Oslo-traktenes geologi med 25 turbeskrivelser. Nesbru: Vett & Viten. ISBN 82-412-0102-8 (Boka har mellom anna stoff om steinen som er nytta i kyrkjebygningen).
• Skjelsbæk, Sverre (redaktør). 1980. Gamle Aker kirke : festskrift til kirkens 900-årsjubileum. Øvre Ervik: Alvheim & Eide akademisk forlag. ISBN 82-90359-01-2
• Segalstad, Tom Victor. 1997. Leting etter mineralressurser : betydning for kulturhistorie og sivilisasjon, føredrag i P2-akademiet / Kulturredaksjonen NRK P2, utgjeve i bokform som ein artikkel i band I i samlingene av desse radioføredraga.
• Tvedt, Knut Are (red): Oslo byleksikon, Kunnskapsforlaget 2010, ISBN 978-82-573-1760-7

• Om Gamle Aker sokn på nettstaden til Den norske kyrkja
• Gamle Aker kyrkje i kulturminnesok.no, nettstaden til Riksantikvaren