Naar inhoud springen

Welsh (taal)

Koppelingen bewerken
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Dit is een oude versie van deze pagina, bewerkt door Heer van Robaais (overleg | bijdragen) op 26 jul 2024 om 10:28. (→Nieuwwelsh)
Deze versie kan sterk verschillen van de huidige versie van deze pagina.
Welsh
Cymraeg
Gesproken in Vlag van Verenigd Koninkrijk Verenigd Koninkrijk
Vlag van Argentinië Argentinië
Vitaliteit potentieel kwetsbaar[1]
Sprekers 750.000[2]
Rang niet in de top 100
Taalfamilie
Dialecten
Alfabet Latijns
Officiële status
Officieel in
Taalorganisatie Comisiynydd y Gymraeg
Taalcodes
ISO 639-1 cy
ISO 639-2 wel/cym
ISO 639-3 cym
Percentage Welshsprekenden (2011)
Percentage Welshsprekenden (2011)
Portaal  Portaalicoon   Taal
Een spreker van het Welsh

Het Welsh[a] (Cymraeg, /kəmˈraːi̯ɡ/ⓘ) is een Keltische taal, die gesproken wordt in Wales. Daar is het Welsh samen met het Engels de bestuurstaal en de voertaal in het onderwijs.[6] Samen met het Bretons en het uitgestorven Cornisch vormt het Welsh de Britse tak van de Keltische taalfamilie. De taal heeft ongeveer 750.000 sprekers.[2] Dat komt neer op zo'n 19 procent van de Welshe bevolking.

Gebruik

Het Welsh is de Keltische taal met het hoogste aantal sprekers. Bij een classificatie in 2023 door de Unesco werd de taal gerangschikt als potentieel kwetsbaar. Dat wil zeggen dat nieuwe generaties de taal nog steeds aanleren als moedertaal, maar dat het gebruik ervan in het openbare leven beperkt is. Het is daarmee de enige Keltische taal die niet als bedreigd geldt.[1]

In het noorden van Wales zijn de moedertaalsprekers ook vandaag nog in de meerderheid, soms met een aandeel tot 70 procent. De laatste tien jaar is het percentage sprekers constant gebleven, waar het voordien langzaam afnam. Het absolute aantal sprekers is de laatste jaren opnieuw toegenomen.

Volgens de Britse volkstelling van 2021 wordt Welsh gesproken door 17,8 procent van de inwoners van Wales. Beperkte kennis van het Welsh (bv. enkel begrijpen) is aanwezig bij ongeveer 5,2 procent van de bevolking.[7] Uit het jaarlijks bevolkingsonderzoek van 2022 bleek dat in Wales 29,7 procent van de bevolking Welsh kon spreken. 14,8 procent gaf aan de taal dagelijks te gebruiken.[8]

Sinds 2000 zijn leerlingen in Wales verplicht om Welsh te leren als moedertaal of als tweede taal. Het Welsh is de eerste onderwijstaal in 20 procent van de scholen in Wales.[9] De regering van Wales heeft zich als doel gesteld om tegen 2050 het aantal sprekers te verdubbelen.[10]

In 2010 nam het parlement van Wales een wetsvoorstel aan waardoor het Welsh de officiële taal in Wales werd naast het Engels.[6]

Buiten Wales wordt Welsh gesproken in een gebied in de Argentijnse provincie Chubut.[11]

Verspreiding

Deze tabel laat het percentage Welshsprekers per hoofdgebied zien volgens de Britse volkstelling van 2011.[12]

percentage Welshsprekers (2011)
hoofdgebied perc.
2011		 verschil
2001
Anglesey 80,7 +10,3
Blaenau Gwent 18,5 +5,2
Bridgend 19,5 -0,4
Caerphilly 19,7 +3,0
Cardiff 20,0 +3,7
Carmarthenshire 69,0 +5,1
Ceredigion 73,1 +11,9
Conwy 40,3 +0,6
Denbighshire 56,6 +20,6
Flintshire 27,7 +6,3
Gwynedd 86,3 +10,2
Merthyr Tydfil 21,1 +3,4
Monmouthshire 14,0 +1,1
Neath Port Talbot 29,0 +0,2
Newport 15,5 +2,1
Pembrokeshire 50,8 +21,4
Powys 69,9 +39,8
Rhondda Cynon Taf 23,3 +2,2
Swansea 30,0 +7,5
Torfaen 19,3 +4,8
Vale of Glamorgan 15,8 -1,1
Wrexham 32,2 +9,3

Geschiedenis

Zie ook Welshe literatuur.
Zwarte boek van Carmarthen (13e eeuw)

Oudwelsh

De allereerste geschreven bronnen in het Welsh dateren uit de 6e eeuw. De taal heeft daarmee een van de langste geschreven tradities in Europa. Het Welsh uit die oudste periode wordt Vroegwelsh genoemd. Er zijn uit die tijd weinig teksten overgeleverd.

De vroegst bewaard gebleven tekst is een opschrift uit de 7e eeuw op een grafsteen in de kerk van Tywyn.[13] Een tekst uit de Lichfield-evangeliën is vermoedelijk geschreven in de late 7e of 8e eeuw, maar het kan ook een kopie zijn van een 6e-eeuwse tekst.[14]

Het Oudwelsh wordt gesitueerd tussen de 9e en de 11e eeuw.[15] Het is de periode dat de oudste Welshe gedichten en de wetteksten van koning Hywel de Goede werden geschreven. Een aantal van die teksten zijn alleen in transcriptie overgeleverd in latere handschriften, zoals Y Gododdin.

Naarmate de Angelsaksische kolonisatie van Groot-Brittannië vorderde, werden de Kelten in Wales gescheiden van de Kelten in Schotland en in Zuidwest-Engeland. Zo hebben het Cumbrisch en het Cornisch zich ontwikkeld tot afzonderlijke talen.

Middelwelsh

Tussen de 12e en de 14e eeuw spreekt men van Middelwelsh. Uit die eeuwen zijn er meer geschreven bronnen overgeleverd dan uit welke andere periode dan ook. Het is de taal van bijna alle overgebleven vroege manuscripten van de Mabinogion, een belangrijke verzameling middeleeuwse prozateksten.[16] De verhalen zelf zijn weliswaar al veel ouder. Voor sprekers van het Welsh vandaag is Middelwelsh nog steeds te begrijpen, zij het met een zekere inspanning.

Nieuwwelsh

Nieuwwelsh wordt onderverdeeld in twee perioden. Tussen de 14e en de 16e eeuw spreekt men van Vroegnieuwwelsh. Het was onder meer de taal van de dichter Dafydd ap Gwilym. Het moderne Welsh begint met de Bijbelvertaling van William Morgan in 1588.[17] Net zoals bij de King James Bible en de Statenbijbel was de vertaling belangrijk voor de ontwikkeling van de standaardtaal.

In de tweede helft van de 19e eeuw onderging Wales een snelle industrialisering, die gepaard ging met immigratie, verstedelijking en de opkomst van een nieuwe arbeidersklasse. Het isolement van Wales werd doorbroken door de aanleg van spoorwegen. Daardoor steeg het aantal Engelstaligen ten opzichte van het aantal Welshsprekers, vooral in de valleien in Zuid-Wales.[18]

Vandaag

Een reclamebord voor lessen Welsh

Vooral het gebruik van Engels als voertaal in het onderwijs heeft geleid tot een grote afname van het aantal moedertaalsprekers.[19] Aan het begin van de 20e eeuw was het Engels al de dominante taal in Wales. Volgens de volkstelling van 1911 waren er 977.366 Welshsprekers in Wales. In 1991 was dat aantal teruggelopen tot 510.920.[20]

Na de Eerste Wereldoorlog bleef het aantal sprekers dalen als gevolg van economische problemen in Wales. In die tijd begon de Labourpartij, die weinig waarde hechtte aan de Welshe taal, aan aanhang te winnen. Als tegenreactie werd in 1925 Plaid Cymru opgericht, een centrumlinkse politieke partij die zich inzet voor het behoud van de Welshe taal en cultuur.[21]

De regering van Wales spant zich vandaag in om de verspreiding van het Welsh te bevorderen. Sedert het eind van de 20e eeuw is het aantal sprekers weer langzaam aan het stijgen.[22] Er bestaan tegenwoordig veel scholen en universiteiten, die zowel in het Welsh als het Engels lesgeven. Alle overheidsdiensten in Wales zijn tweetalig. Er zijn kranten, tijdschriften en radiozenders in het Welsh, en sinds 1982 bestaat er ook de Welshtalige omroep S4C.

Het Welsh geldt bovendien als een belangrijke identiteitsvormende factor voor de bevolking van Wales, ook voor inwoners die de taal niet meer beheersen.[23]

  • verspreiding van het Welsh sinds 1750
  • 1750
    1750
  • 1800
    1800
  • 1850
    1850
  • 1900
    1900
■ Eentalig Welsh
■ Tweetalig Welsh en Engels
■ Eentalig Engels

Woordenschat

Erfwoorden

Welsh maakt deel uit van de Keltische tak van de Indo-Europese talen. Binnen de Indo-Europese taalfamilie zijn de Keltische talen nauw verwant aan de Italische talen. Daarom spreekt men soms van de Italo-Keltische talen.[24] De Keltische talen worden ingedeeld bij de kentumtalen.

vergelijking met andere Indo-Europese talen
kentumtalen satemtalen Proto-
Indo-
Europees 		vertaling
Welsh Oudiers Latijn Grieks Gotisch Armeens Litouws Kerk-
slavisch		 Avestisch Sanskriet
brawd bráthair frater phrátēr brōþar ełbayr brolis bratrŭ brātar bhrā́tṛ *bʰréh₂tēr broer
ci cú canis kúōn hunds šun šuo sǫka spā śvā́ *ḱwṓn hond
deg deich decem déka taihun tasn dešimt desętĭ dasa dáśa *déḱm̥ tien
drws dorus foris thúra daur duṙn durys dvorŭ dvarəm dvā́r *dʰwṓr deur
mis mí mensis mḗn mēnōþs amis mėnuo měsęcĭ mā̊ŋh mā́sa *mḗh₁n̥s maand
newydd núa novus néos niujis nor naujas novŭ nava náva *néwos nieuw

De erfwoordenschat van het Welsh is van Keltische oorsprong. Het Welsh is nauw verwant aan het Bretons en het uitgestorven Cornisch. Ze vormen samen de Britse talen.[25]

vergelijking met andere Britse talen
Brits Taalreconstructie vertaling
Welsh Bretons Cornisch Proto-
Brits 		Proto-
Keltisch
buwch buoc'h bugh *bʉx *boukkā koe
calon kalon colon *kalon *kalonā hart
dafad dañvad davas *daβ̃ad *dametos schaap
iaith yezh yeth *jeiθ *yextis taal
llygad lagad lagas *llugad *liketi oog
tywyll teñval tewal *tɨβ̃uɨl *temeslos donker
De overgebleven Keltische talen

Hogerop is het Welsh ook verwant aan het Iers, het Schots-Gaelisch en het Manx, samen de Gaelische talen. De Britse en de Gaelische talen zijn zo'n 2500 à 3000 jaar geleden afgesplitst van een gemeenschappelijke voorouder.[26] Dat is beduidend vroeger dan in de meeste andere Indo-Europese taalfamilies.[b]

vergelijking met andere Keltische talen
Brits Gaelisch Proto-
Keltisch 		vertaling
Welsh Bretons Iers Schots-
Gaelisch
afal aval úll ubhal *abalom appel
gafr gavr gabhar gabhor *gabros geit
mawr meur mór mòr *māros groot
tân tan tine teine *teɸnets vuur
tŷ ti teach taigh *tegos huis
wy vi ubh ugh *āuyom ei

De Britse talen worden soms P-Keltische talen genoemd, omdat het foneem /kʷ/ uit het Proto-Keltisch in de Britse talen geëvolueerd is naar een labiaal.

vergelijking met andere Keltische talen
P-Keltisch Q-Keltisch Proto-
Keltisch 		vertaling
Welsh Bretons Iers Schots-
Gaelisch
mab mab mac mac *makʷos zoon
pedwar pevar ceathair ceithir *kʷetwares vier
pen penn ceann ceann *kʷennom hoofd
peth pezh cuid cuid *kʷesdis ding
pump pemp cúig còig *kʷenkʷe vijf
pwy piv cé cò *kʷēs wie

Leenwoorden

De Romeinse provincie Brittannië

Doordat Brittannië een Romeinse provincie was, heeft het Welsh een verregaande invloed van het Latijn ondergaan.[27] In de oudste basiswoordenschat van het Welsh treft men meer Latijnse leenwoorden aan dan in de Germaanse talen, die vóór de Grote Volksverhuizing hoofdzakelijk werden gesproken aan de grenzen van het Romeinse Rijk door volken die vooral door handel in aanraking kwamen met het Latijn.

Latijnse invloed
Latijnse
leenwoorden 		Germaanse
erfwoorden
Welsh Latijn Nederlands Proto-
Germaans
braich bracchium arm *armaz
cwmwl cumulus wolk *wulkaną
gwydr vitrum glas *glasą
lleidr latro dief *þeubaz
morthwyl martellus hamer *hamaraz
sych siccus droog *draugi

De verregaande invloed van het Latijn blijkt ook uit de namen van de dagen van de week. In de Germaanse talen zijn de meeste namen leenvertalingen, waarin de Romeinse goden zijn vervangen door Germaanse tegenhangers. In het Welsh daarentegen is het tweede lid altijd een verbastering van de oorspronkelijke Latijnse naam.

dagen van de week
gedeeltelijke
leenvertalingen 		leenvertalingen
Welsh Latijn Nederlands Proto-
West-Germaans
dydd Llun[i] dies Lunae maandag *mānini dag
dydd Mawrth dies Martis dinsdag *Tīwas dag
dydd Mercher dies Mercurii woensdag *Wōdanas dag
dydd Iau dies Iovis donderdag *Þunras dag
dydd Gwener dies Veneris vrijdag *Frījā dag
dydd Sadwrn dies Saturni zaterdag *Sāturnas dag[ii]
dydd Sul[iii] dies Solis zondag *sunnōn dag
  1. ↑ het Welshe woord voor 'maan' is lleuad
  2. ↑ gedeeltelijke leenvertaling
  3. ↑ het Welshe woord voor 'zon' is haul

Vanaf de Angelsaksische kolonisatie van Brittannië kwam het Welsh ook in aanraking met Germaanse leenwoorden.

Angelsaksische invloed
Welsh Oudengels vertaling
bwrdd bord tafel
capan cæppe pet
cist ċist kist
hebog heafoc havik
het hæt hoed
rhaca raca hark

Sindsdien is het Engels altijd de belangrijkste bron van leenwoorden gebleven.

Engelse invloed
Welsh Engels vertaling
cacen cake taart
fforc fork vork
potel bottle fles
sgarff scarf sjaal
silff shelf plank
stryd street straat

De spelling van nieuwe Engelse leenwoorden wordt altijd aangepast aan het Welsh.[28]

Engelse invloed
Welsh Engels vertaling
beic bike fiets
ffatri factory fabriek
ffôn phone telefoon
pensil pencil potlood
siop shop winkel
twrci turkey kalkoen

Leenvertalingen

De grote invloed van het Engels blijkt ook uit de talloze leenvertalingen.

leenvertalingen
Welsh ontleding Engels vertaling
bysellfwrdd bysell ('sleutel') + bwrdd ('bord') keyboard toetsenbord
goleudy golau ('licht') + tŷ ('huis') lighthouse vuurtoren
lle tân lle ('plaats') + tân ('vuur') fireplace haard
papur wal papur ('papier') + wal ('muur') wallpaper behang
pinafal pin ('den') + afal ('appel') pineapple ananas
tŷ gwydr tŷ ('huis') + gwydr ('glas') glasshouse broeikas

Nieuwvormingen

In tegenstelling tot het Engels heeft het Welsh vanaf de renaissance een taalpuristische stroming gekend. Het Welsh maakt aanzienlijk meer dan het Engels gebruik van samenstellingen en afleidingen om nieuwe begrippen te ijken.[29]

nieuwvormingen
Welsh ontleding Engels vertaling
arddodiad ar- ('op-') + dodi ('leggen') + -iad (≈ '-ing') preposition voorzetsel
cerddoriaeth cerddor ('muzikant') + -iaeth (≈ '-schap') music muziek
geiriadur gair ('woord') + -iadur (≈ '-aar, -enaar') dictionary woordenboek
llyfrgell llyfr ('boek') + cell ('cel, kamer, plaats') library bibliotheek
prifddinas prif ('hoofd, overste') + dinas ('stad') capital hoofdstad
trydan try- (≈ 'door-, per-, dia-') + tân ('vuur') electricity elektriciteit

Klankleer

Klankinventaris

De klankinventaris van het Welsh bevat een aantal klanken die zeldzaam zijn in Europese talen. Kenmerkend voor het Welsh zijn de stemloze alveolaire laterale fricatief /ɬ/, de stemloze nasalen /m̥/, /n̥/ en /ŋ̊/, en de stemloze alveolaire vibrant /r̥/.

medeklinkers
labiaal dentaal alveolaar post-
alveolaar 		palataal velaar uvulaar glottaal
bilabiaal labio-
dentaal 		labio-
velaar 		centraal lateraal
nasaal steml. m̥ n̥ ŋ̊
stemh. m n ŋ
plosief steml. p t k
stemh. b d ɡ
affricaat steml. (tʃ)
stemh. (dʒ)
fricatief steml. f θ s ɬ ʃ ç χ h
stemh. v ð (z)
vibrant steml. r̥
stemh. r
approximant w l j

De fonemen /dʒ/, /tʃ/ en /z/ komen alleen voor in recente leenwoorden. De stemloze nasalen /m̥/, /n̥/, /ŋ̊/ komen voort uit nasale mutatie. De stemloze palatale fricatief /ç/ komt alleen voor als een gevolg van assimilatie.[30]

Klinkerformanten van een Welshspreker uit Bangor[31]
klinkers
voor centraal achter
kort lang kort lang kort lang
gesloten ɪ iː ɨ̞ ɨː ʊ uː
midden ɛ eː ə əː ɔ oː
open a aː

De klinkers /ɨ̞/ en /ɨː/ komen alleen voor in de noordelijke dialecten. In het zuiden van Wales worden ze vervangen door /ɪ/ en /iː/. In de zuidelijke dialecten is er een contrast tussen korte en lange klinkers in beklemtoonde lettergrepen. In het noorden bestaat dat contrast alleen in beklemtoonde eindlettergrepen en in woorden van één lettergreep.[31]

tweeklanken
voor centraal achter
gesloten ʊi ʊɨ ɪu, ɨu
midden əi/ɛi, ɔi əɨ/ɛɨ, ɔɨ əu/ɛu, ɔu
open ai aɨ, aːɨ au

Tweeklanken met het foneem /ɨ/ komen alleen voor in het noorden van Wales. In de zuidelijke dialecten wordt /ʊɨ/ vervangen door /ʊi/, /ɨu, əɨ, ɔɨ/ worden /ɪu, əi, ɔi/, en /aɨ, ɑːɨ/ worden /ai/.

Klemtoon

De klemtoon ligt in het Welsh vrijwel altijd op de voorlaatste lettergreep. In bepaalde gevallen, zoals bij werkwoorden op -au, valt de klemtoon op de laatste lettergreep. Uitzonderingen op de regel worden meestal aangeduid met een klemtoonteken. Omdat de klemtoon steeds naar achteren verschuift, kunnen verwante woorden soms heel anders gaan klinken, wanneer er gebonden morfemen aan het eind van een woord worden toegevoegd.

klemtoon
voorbeeld uitspraak vertaling
ysgrif /ˈəsgrɪv/ opstel
ysgrifen /əsˈgrɪvɛn/ geschrift
ysgrifennydd /əsgrɪˈvɛnɨð/ secretaris
ysgrifenyddes /əsɡrɪvɛˈnəðɛs/ secretaresse
ysgrifenyddesau /əsɡrɪvɛnəˈðɛsaɨ/ secretaresses

Spelling en uitspraak

Een Welshe alfabetkaart uit de 19e eeuw

Het Welsh wordt geschreven in een Latijns schrift, waar acht digrafen aan zijn toegevoegd. Ze worden behandeld als afzonderlijke letters.

Welsh alfabet
letter klank voorbeeld uitspraak vertaling
a a, ɑː arian /ˈarjan/ geld
b b blodyn /ˈblɔdɨ̞n/ bloem
c k cig /kiːɡ/ vlees
ch χ chwech /χweːχ/ zes
d d dyn /dɨːn/ man
dd ð dydd /dɨːð/ dag
e ɛ, eː seren /ˈsɛrɛn/ ster
f v afal /ˈaval/ appel
ff f ffordd /fɔrð/ weg
g ɡ gwin /ɡwiːn/ wijn
ng ŋ llong /ɬɔŋ/ schip
h h hufen /ˈhɨ̞vɛn/ room
i ɪ, iː, j hir /hiːr/ lang
j dʒ garej /ˈɡarɛdʒ/ garage
l l melyn /ˈmɛlɨ̞n/ geel
ll ɬ llyfr /ɬɨ̞vr/ boek
m m merch /mɛrχ/ meisje
n n newydd /ˈnɛu̯.ɨ̞ð/ nieuw
o ɔ, oː coch /koːχ/ rood
p p pobl /pɔbl/ volk
ph f triphlyg /ˈtrɪflɨːɡ/ drievoud
r r bara /ˈbara/ brood
rh r̥ rhif /r̥iːv/ getal
s s siswrn /ˈsɪsʊrn/ schaar
t t tarw /ˈtaruː/ stier
th θ gwaith /ɡwai̯θ/ werk
u ɨ̞, ɨː llun /ɬɨːn/ beeld
w ʊ, uː, w cwrw /ˈkʊruː/ bier
y ɨ̞, ɨː, ə llythyr /ˈɬəθɨ̞r/ brief

Het Welsh maakt ook gebruik van verschillende klinkercombinaties om tweeklanken weer te geven.

Welshe tweeklanken
letters klank voorbeeld uitspraak vertaling
ae ɑːɨ̯, eːɨ̯ llaeth /ɬɑːɨ̯θ/ melk
ai ai̯ blaidd /blai̯ð/ wolf
au aɨ̯ haul /haɨ̯l/ zon
aw au̯, ɑːu̯ awr /au̯r/ uur
ei ɛi̯ eira /ˈei̯ra/ sneeuw
eu əɨ̯ teulu /ˈtəɨ̯lɨ/ gezin
ew ɛu̯, eːu̯ llew /ɬeːu̯/ leeuw
ey eɨ̯ teyrnas /ˈteɨ̯rnas/ koninkrijk
iw ɪu̯ heddiw /ˈhɛðɪu̯/ vandaag
oe ɔɨ̯, ɔːɨ̯ ddoe /ðɔːɨ̯/ gisteren
oi ɔi̯ rhoi /r̥ɔi̯/ geven
ou ɔɨ̯, ɔːɨ̯ cyffrous /ˈkəfrɔːɨ̯s/ spannend
ow ɔu̯ powlen /ˈpɔu̯lɛn/ kom
uw ɨu̯ uwd /ɨ̞u̯d/ pap
wy ʊɨ̯, uɨ̯ llwy /ɬuɨ̯/ lepel
yw ɨu̯, əu̯ byw /bɨu̯/ wonen

De grafemen ⟨w⟩ en ⟨y⟩ worden als klinkers gezien. Het foneem /ʃ/ wordt meestal als ⟨si⟩ geschreven, zoals in siarad ('spreken') of siwgr ('suiker'). De klanken /m̥/, /n̥/ en /ŋ̊/, die een gevolg zijn van nasale mutatie, worden weergegeven als ⟨mh⟩, ⟨nh⟩ en ⟨ngh⟩. De ⟨j⟩ wordt alleen gebruikt in recente leenwoorden uit het Engels, zoals garej ('garage'), om het foneem /dʒ/ weer te geven. De grafemen ⟨k⟩, ⟨q⟩, ⟨v⟩, ⟨x⟩ en ⟨z⟩ worden gebruikt in een aantal technische termen, maar ze kunnen steeds worden vervangen door een Welshe spelling. De ⟨k⟩ raakte in onbruik in de 16e eeuw.[32]

Het meest voorkomende diakritische teken is de circumflexus, zoals in dŵr ('water') en in môr ('zee'), die wordt gebruikt om lange klinkers te markeren. Daarnaast maakt het Welsh ook gebruik van de acutus, zoals in jiráff ('giraf'), om een afwijkende klemtoon aan te duiden, en van het trema, zoals in sgïo ('skiën'), om losse klinkers te onderscheiden van tweeklanken.

Spraakkunst

Beginmutaties

Een typisch kenmerk van alle nog bestaande Keltische talen zijn de beginmutaties (treigladau). Dat zijn klankverschuivingen waarbij de beginklank van een woord verandert op basis van de grammaticale en syntactische context. De klankverschuivingen zijn niet louter fonetisch. Ze hangen af van de congruerende woorden (lidwoord, bezittelijk voornaamwoord, voorzetsel) of van de functie in de zin (onderwerp, lijdend voorwerp, bijwoordelijke bepaling). De drie soorten mutaties in het Welsh zijn lenitie (treiglad meddal), nasalisatie (treiglad trwynol) en aspiratie (treiglad llaes).[c]

Het bezittelijk voornaamwoord fy ('mijn') veroorzaakt nasalisatie, dy ('jouw') veroorzaakt lenitie, en ei ('haar') veroorzaakt aspiratie.

beginmutaties
basisvorm mutaties
nasalisatie lenitie aspiratie
Welsh vertaling
pen hoofd fy mhen dy ben ei phen
troed voet fy nhroed dy droed ei throed
ceg mond fy ngheg dy geg ei cheg
brawd broer fy mrawd dy frawd —
dant tand fy nant dy ddant —
gardd tuin fy ngardd dy ardd[i] —
mab zoon — dy fab —
llaw hand — dy law —
rhan deel — dy ran —
enw[ii] naam — — ei henw
  1. ↑ de /ɡ/ valt weg bij lenitie
  2. ↑ geldt voor alle woorden die beginnen met een klinker

Lidwoord

Het Welsh heeft alleen een bepaald lidwoord. Dat lidwoord heeft drie fonologisch bepaalde alternanten. Wanneer het volgende woord begint met een klinker of met het foneem /h/, wordt omwille van de welluidendheid de vorm yr gebruikt. Als het voorafgaande woord eindigt op een klinker, wordt de vorm 'r gebruikt om een klinkerbotsing te vermijden, ongeacht de volgende klank. In alle andere gevallen wordt de basisvorm y gebruikt. Het woordgeslacht kan niet worden afgeleid van het lidwoord.

lidwoorden
Welsh vertaling
crys een hemd
y sgert de rok
y crys a'r sgert het hemd en de rok
yr esgid de schoen
yr hosan de sok

Zelfstandig naamwoord

Het Welsh maakt een onderscheid tussen mannelijke en vrouwelijke zelfstandige naamwoorden, maar het woordgeslacht kan niet worden afgeleid van het lidwoord. Er treedt wél lenitie op bij de bijvoeglijke naamwoorden die congrueren met vrouwelijke woorden. Er treedt bovendien ook lenitie op bij de vrouwelijke zelfstandige naamwoorden zelf, als ze bij een bepaald lidwoord of bij het telwoord un ('één') staan.

Het vrouwelijke woord cath ('kat') wordt:

lenitie cath ('kat')
Welsh vertaling
cath ddu een zwarte kat
y gath ddu de zwarte kat
un gath ddu één zwarte kat

In tegenstelling tot het mannelijke woord ci ('hond'):

lenitie ci ('hond')
Welsh vertaling
ci du een zwarte hond
y ci du de zwarte hond
un ci du één zwarte hond

Wanneer een vrouwelijk zelfstandig naamwoord in het meervoud staat, blijft de beginklank ongewijzigd.

meervoud telyn ('harp')
enkelvoud meervoud
Welsh vertaling Welsh vertaling
onbepaald telyn een harp telynau harpen
bepaald y delyn de harp y telynau de harpen

Er bestaan een vijftiental verschillende uitgangen om het meervoud te vormen (-au, -i, -iau, -ion, -od, -oedd, -on, -ydd ...). Het gebruik ervan is moeilijk in regels te vatten.

meervoud
Welsh vertaling
enkelvoud meervoud
afon afonydd rivier
clust clustiau oor
cranc crancod krab
eglwys eglwysi kerk
llyfr llyfrau boek
meddyg meddygon arts
ynys ynysoedd eiland
ysgol ysgolion school

Regelmatig wordt het meervoud gevormd door een klinkerwisseling of door de combinatie van een klinkerwisseling en een uitgang.

meervoud
Welsh vertaling
enkelvoud meervoud
arth eirth beer
bachgen bechgyn jongen
carw ceirw hert
chwaer chwiorydd zus
gafr geifr geit
neidr nadroedd slang

Er zijn zelfstandige naamwoorden die het enkelvoud (nomen unitatis) afleiden van een verzamelnaam.[d]

meervoud
Welsh vertaling
meervoud enkelvoud
adar aderyn vogel
dail deilen blad
llygod llygoden muis
moch mochyn varken
plant plentyn kind
selsig selsigen worst

Na telwoorden staat het zelfstandig naamwoord in het enkelvoud.

meervoud
Welsh vertaling
y sbectol de bril
y sbectolau de brillen
deg sbectol tien brillen

Bijvoeglijk naamwoord

Een beperkt aantal bijvoeglijke naamwoorden heeft een eigen vrouwelijke vorm, maar de overgrote meerderheid van de bijvoeglijke naamwoorden gebruikt dezelfde vorm voor mannelijk als voor vrouwelijk.

bijvoeglijk naamwoord
Welsh vertaling
mannelijk vrouwelijk
gwyn gwen wit
trwm trom zwaar

Na vrouwelijke zelfstandige naamwoorden treedt lenitie op bij het bijvoeglijk naamwoord.

bijvoeglijk naamwoord
Welsh vertaling
bachgen bach een kleine jongen
merch fach een klein meisje

De trappen van vergelijking hebben een afzonderlijke trap om gelijkheid uit te drukken, naast de vergrotende en de overtreffende trap.

trappen van vergelijking
positief equatief comparatief superlatief
Welsh hardd cyn hardded â harddach na yr harddaf
vertaling mooi zo mooi als mooier dan de mooiste

Werkwoord

In de moderne spreektaal zijn er maar enkele synthetische werkwoordsvormen over. Er zijn bovendien vaak perifrastische alternatieven.

vervoeging gweld ('zien')
enkelvoud meervoud
preteritum 1e pers. gwelais i gwelon ni
2e pers. gwelaist ti gweloch chi
3e pers. gwelodd e gwelon nhw
futurum 1e pers. gwela i gwelwn ni
2e pers. gweli di gwelwch chi
3e pers. gwelith e gwelan nhw
conditionalis 1e pers. gwelwn i gwelen ni
2e pers. gwelet ti gwelech chi
3e pers. gwelai fe gwelen nhw
imperatief gwela! gwelwch!

De belangrijkste werkwoordstijden worden gevormd met het werkwoord bod ('zijn'). De vervoeging is onregelmatig.

vervoeging bod ('zijn')
stellend vragend ontkennend
enkelvoud meervoud enkelvoud meervoud enkelvoud meervoud
presens 1e pers. dw i dyn ni ydw i? ydyn ni? dw i dyn ni
2e pers. rwyt ti dych chi wyt ti? ydych chi? dwyt ti dych chi
3e pers. mae e maen nhw ydy e? ydyn nhw? dydy e dydyn nhw
preteritum 1e pers. bues i buon ni fues i? fuon ni? fues i fuon ni
2e pers. buest ti buoch chi fuest ti? fuoch chi? fuest ti fuoch chi
3e pers. buodd e buon nhw fuodd e? fuon nhw? fuodd e fuon nhw
imperfectum 1e pers. roeddwn i roedden ni oeddwn i? oedden ni? doeddwn i doedden ni
2e pers. roeddet ti roeddech chi oeddet ti? oeddech chi? doeddet ti doeddech chi
3e pers. roedd e roeddyn nhw oedd e? oeddyn nhw? doedd e doeddyn nhw
futurum 1e pers. bydda i byddwn ni fydda i? fyddwn ni? fydda i fyddwn ni
2e pers. byddi di byddwch chi fyddi di? fyddwch chi? fyddi di fyddwch chi
3e pers. bydd e byddan nhw fydd e? fyddan nhw? fydd e fyddan nhw
conditionalis 1e pers. byddwn i bydden ni fyddwn i? fydden ni? fyddwn i fydden ni
2e pers. byddet ti byddech chi fyddet ti? fyddech chi? fyddet ti fyddech chi
3e pers. byddai fe bydden nhw fyddai fe? fydden nhw? fyddai fe fydden nhw
imperatief bydda! byddwch! — — — —

Telwoord

Het traditionele Welshe talstelsel hanteert 20 als grondtal. De Welshe getallen van 11 tot 14 zijn "x + 10", 16 tot 19 zijn "x + 15", 21 tot 39 zijn "x + 20", 40 is "2 × 20", 60 is "3 × 20", enz. Daarnaast bestaat er ook een tiendelig talstelsel. Het systeem ontstond in Patagonië en werd in de jaren 40 ook ingevoerd in Wales.[33] Het traditionele stelsel wordt vooral nog gebruikt door de oudere generaties. Het is ook noodzakelijk bij rangtelwoorden en bij kloklezen. Tegenwoordig wordt het tiendelig stelsel aangeleerd op scholen in Wales.[34]

telwoorden
vigesimaal decimaal
Welsh letterlijk Welsh letterlijk
11 un ar ddeg 1 + 10 un deg un 1 × 10 + 1
15 pymtheg 15 un deg pump 1 × 10 + 5
16 un ar bymtheg 1 + 15 un deg chwech 1 × 10 + 6
20 hugain 20 dau ddeg 2 × 10
21 un ar hugain 1 + 20 dau ddeg un 2 × 10 + 1
30 deg ar hugain 10 + 20 tri deg 3 × 10
31 un ar ddeg ar hugain 1 + 10 + 20 tri deg un 3 × 10 + 1
40 deugain 2 × 20 pedwar deg 4 × 10
41 deugain ac un 2 × 20 + 1 pedwar deg un 4 × 10 + 1
50 hanner cant 100 : 2 pum deg 5 × 10
51 hanner cant ac un 100 : 2 + 1 pum deg un 5 × 10 + 1
60 trigain 3 × 20 chwe deg 6 × 10
61 trigain ac un 3 × 20 + 1 chwe deg un 6 × 10 + 1
70 deg a thrigain 10 + 3 × 20 saith deg 7 × 10
71 un ar ddeg a thrigain 1 + 10 + 3 × 20 saith deg un 7 × 10 + 1
80 pedwar ugain 4 × 20 wyth deg 8 × 10
81 pedwar ugain ac un 4 × 20 + 1 wyth deg un 8 × 10 + 1
90 deg a phedwar ugain 10 + 4 × 20 naw deg 9 × 10
91 un ar ddeg a phedwar ugain 1 + 10 + 4 × 20 naw deg un 9 × 10 + 1

Voorzetsels

Zoals in alle andere Eiland-Keltische talen worden veel voorzetsels in het Welsh verbogen.

verbuiging ar ('op')
Welsh vertaling
1e pers. enk. arna i op mij
2e pers. enk. arnat ti op jou
3e pers. enk. m. arno fe op hem
vr. arni hi op haar
1e pers. mv. arnon ni op ons
2e pers. mv. arnoch chi op jullie
3e pers. mv. arnyn nhw op hen

De basisvorm wordt gebruikt, als er een naamwoordgroep op het voorzetsel volgt, bv. ar y bwrdd ('op de tafel').

Na veel voorzetsels treedt aspiratie, lenitie of nasalisatie op.

beginmutaties
Welsh basisvorm vertaling
aspiratie gyda chyllell cyllell met een mes
lenitie ar gadair cadair op een stoel
nasalisatie yng Nghymru Cymru in Wales

Zinsbouw

Het Welsh is een klassiek voorbeeld van een VSO-taal. Dat wil zeggen dat de persoonsvorm aan het begin van de zin staat.

VSO-volgorde
zin Gwnaeth y disgybl yr ymarfer.
woorden gwnaeth y disgybl yr ymarfer
glossen doen.prt.3sg def leerling def oefening
ontleding V S O
vertaling De leerling deed de oefening.

In de spreektaal worden werkwoordstijden veelal gevormd met het werkwoord bod ('zijn').

In de tegenwoordige tijd wordt bod gecombineerd met een werkwoordelijk zelfstandig naamwoord dat voorafgegaan wordt door yn, een partikel dat een progressief aspect markeert.

zinsbouw tegenwoordige tijd
zin Mae Gareth yn bwyta sbigoglys.
woorden mae Gareth yn bwyta sbigoglys
glossen zijn.prs.3sg Gareth prog eten.vn spinazie
vertaling Gareth eet spinazie.

De verleden tijd wordt gevormd door het partikel yn te vervangen door wedi, een voorzetsel dat een perfectief aspect markeert.

zinsbouw verleden tijd
zin Mae Gareth wedi bwyta sbigoglys.
woorden mae Gareth wedi bwyta sbigoglys
glossen zijn.prs.3sg Gareth perf eten.vn spinazie
vertaling Gareth heeft spinazie gegeten.

Het bezittelijk voornaamwoord wordt gewoonlijk versterkt door het gebruik van een persoonlijk voornaamwoord aan het eind van de naamwoordgroep.

bezittelijk voornaamwoord
constituent fy allwedd i
woorden fy allwedd i
glossen 1sg sleutel ik
vertaling mijn sleutel

Het persoonlijk voornaamwoord wordt niet verbogen. Het bezittelijk voornaamwoord wordt gebruikt als lijdend voorwerp van het persoonlijk voornaamwoord.

persoonlijk voornaamwoord
zin Mae Gwyneth wedi ein clywed ni.
woorden mae Gwyneth wedi ein clywed ni
glossen zijn.prs.3sg Gwyneth perf 1pl horen.vn wij
vertaling Gwyneth heeft ons gehoord.

In de naamwoordgroep staat het bijvoeglijk naamwoord meestal achter het zelfstandig naamwoord.

naamwoordgroep
constituent y ceffyl ifanc
woorden y ceffyl ifanc
glossen def paard jong
vertaling het jonge paard

Enkele bijvoeglijke naamwoorden staan vóór het zelfstandig naamwoord. In zulke gevallen treedt lenitie op.

naamwoordgroep
constituent yr hen geffyl
woorden yr hen geffyl
glossen def oud paard
vertaling het oude paard

Bezitsrelaties worden uitgedrukt met een bijstelling. De bezitsvorm wordt gevormd door naamwoordgroepen achter elkaar te plaatsen. Enkel de bezitter krijgt daarbij een lidwoord.

naamwoordgroep
constituent ffenestr yr ystafell
woorden ffenestr yr ystafell
glossen raam def kamer
vertaling het raam van de kamer

Stijlregisters

Modern Welsh heeft twee hoofdregisters, informeel Welsh (Cymraeg llyfar) en literair Welsh (Cymraeg llenyddol). Informeel Welsh wordt gebruikt in de spreektaal en in de moderne schrijftaal. Literair Welsh staat dichter bij de taal zoals die werd gestandaardiseerd in de Bijbelvertaling van 1588. Het register wordt gebruikt in overheidsdocumenten en in traditionele literatuur. Literair Welsh vertoont niet de gewestelijke verschillen, die kenmerkend zijn voor informeel Welsh.

Literair Welsh onderscheidt zich door meer synthetische werkwoordsvormen, een verschillend gebruik van de werkwoordstijden, het achterwege laten van persoonlijke voornaamwoorden en een veel geringere tendens om Welshe erfwoorden te vervangen door Engelse leenwoorden. In literair Welsh komen bovendien meer archaïsche voornaamwoorden en beginmutaties voor.[35]

stijlregisters
informeel Welsh literair Welsh
voornaamwoorden nulonderwerp
perifrase synthese
synthetisch futurum presens = futurum
geen conjunctief conjunctief
3 pers. mv. op -n nhw 3e pers. mv. op -nt hwy

Gewestelijke verschillen

Er bestaat op heden geen gesproken standaard voor het Welsh. In de jaren 70 is er een poging gedaan om de spreektaal te standaardiseren (Cymraeg byw), maar die poging is mislukt, omdat er onvoldoende rekening werd gehouden met de gewestelijke verschillen.[36]

Er zijn met name belangrijke verschillen tussen de dialecten in het noorden en het zuiden van Wales, die tot uiting komen in de uitspraak, de woordenschat en de spraakkunst. Het belangrijkste verschilpunt is de uitspraak van de ⟨u⟩, die in het noorden klinkt als /ɨː/ en in het zuiden als /iː/. Een gevolg daarvan is dat de uitspraak van de grafemen ⟨i⟩ en ⟨u⟩ samenvalt in het Zuid-Welsh. Men spreekt er daarom van de letters i dot ("i punt") en u bedol ("u hoefijzer").[31]

Drie voorbeelden van lexicale verschillen zijn de Noord-Welshe woorden llwynog ('vos'), popty ('oven') en tylluan ('uil') en hun Zuid-Welshe tegenhangers cadno, ffwrn en gwdihŵ. Al deze woorden gelden als standaardtaal.

Historisch wordt het Welshe taallandschap opgesplitst in vier dialectgebieden, die samenvallen met de ceremoniële graafschappen Dyfed, Gwent, Gwynedd en Powys. Daarnaast heeft zich in de 19e eeuw een vijfde dialect ontwikkeld in Y Wlafda, de Welshe nederzetting in Patagonië. Dat dialect wijkt vooral af van de Britse dialecten door het veelvuldige gebruik van Spaanse leenwoorden.

Onderwijs

Onderwijs in het Welsh wordt Welsh-medium education (addysg cyfrwng Cymraeg) genoemd. In 1990 werd Welsh in het onderwijs verplicht tot 14 jaar. Sinds 1999 is de leeftijd opgetrokken naar 16. Alle leerlingen in reguliere scholen leren vandaag dus Welsh van hun 5e tot hun 16e.[37]

De eerste Welshtalige school werd in 1939 opgericht in Aberystwyth en de eerste gemeenschapsschool in Llanelli in 1949. In de jaren 60 groeide de belangstelling voor Welsh taalonderwijs, omdat men geloofde dat leerlingen op Welshtalige scholen beter presteerden.[38]

Op Welshtalige scholen wordt lesgegeven in het Welsh of in combinatie met het Engels. Sommige scholen bieden wiskunde en natuurwetenschappen aan in het Engels, omdat dat de internationale voertaal is in die vakgebieden. Andere scholen geloven dat de beste resultaten worden behaald door enkel Welsh als onderwijstaal te hanteren. Weer andere zijn van mening dat tweetaligheid het beste werkt.[38]

Bij kinderen uit Welshsprekende gezinnen wordt Engels gewoonlijk op 7-jarige leeftijd geïntroduceerd. Tegen de leeftijd van 11 spreken ze doorgaans al Engels op C2-niveau. Door de dominante positie van het Engels in het openbare leven is het uitzonderlijk dat kinderen taalachterstand oplopen.[38]

Technologie

Zoals veel talen in de wereld is het Welsh in toenemende mate aanwezig op het internet. De Bwrdd yr Iaith Gymraeg heeft in 2006 een gegevensbank met genormaliseerde terminologieën geopend.[39] Er bestaan verschillende Welshtalige gebruikersomgevingen, zoals voor Windows XP, Windows Vista, Windows 7, Microsoft Office, Open Office en Mozilla Firefox. Wikipedia heeft een Welshe versie sinds 2003 en Facebook sinds 2009.

In 2006 bracht de Bwrdd yr Iaith Gymraeg programmatuur uit die het gebruik van voorspellende tekstinvoer mogelijk maakt om Welshe tekstberichten te verzenden. In 2009 werd de Samsung S5600 gelanceerd, de eerste mobiele telefoon met een gebruikersomgeving en T9 in het Welsh. Er zijn ook verschillende applicaties voor iPhone in het Welsh ontwikkeld.[40]

Tekstvoorbeelden

Deze tekst is een uittreksel uit het Johannesevangelie in het Welsh.

Nederlands[41] Welsh[42]
In den beginne was het Woord, en het Woord was bij God, en het Woord was God. Dit was in den beginne bij God. Alle dingen zijn door Hetzelve gemaakt, en zonder Hetzelve is geen ding gemaakt, dat gemaakt is. In Hetzelve was het Leven, en het Leven was het Licht der mensen. En het Licht schijnt in de duisternis, en de duisternis heeft hetzelve niet begrepen. Yn y dechreuad yr oedd y Gair, a'r Gair oedd gyda Duw, a Duw oedd y Gair. Hwn oedd yn y dechreuad gyda Duw. Trwyddo ef y gwnaethpwyd pob peth; ac hebddo ef ni wnaethpwyd dim a'r a wnaethpwyd. Ynddo ef yr oedd bywyd; a'r bywyd oedd oleuni dynion. A'r goleuni sydd yn llewyrchu yn y tywyllwch; a'r tywyllwch nid oedd yn ei amgyffred.

Deze tekst is een uittreksel uit de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens in het Welsh.

Nederlands[43] Welsh[44]
Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren. Zij zijn begiftigd met verstand en geweten, en behoren zich jegens elkander in een geest van broederschap te gedragen. Genir pawb yn rhydd ac yn gydradd â'i gilydd mewn urddas a hawliau. Fe'u cynysgaeddir â rheswm a chydwybod, a dylai pawb ymddwyn y naill at y llall mewn ysbryd cymodlon.
Op andere Wikimedia-projecten

Overgenomen van "https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Welsh_(taal)&oldid=67876678"