Iran

جمهوری اسلامی ايران
Dschomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān

(Flagg) (Wapen)
Wahlspröök: keen Motto
Natschonalhymne: Sorud-e Melli-ye Dschomhuri-ye Eslami
Hööftstadt	Teheran 35° 42′ N, 51° 25′ O
Gröttste Stadt	Teheran
Amtsspraak	Persisch
Regeren Böversten Rechtsgelehrten Präsident	Islaamsche Republiek Ali Khamenei Ebrahim Raisi
Grött  • Allens  • Water (%)	1.648.195 km² ? %
Inwahnertall  • 2009 afschätzt  • Inwahnerdicht	74.196.000 (2009) 44,9/km²
Geldsoort	1 Iransch Rial = 100 Dinars ([[ISO 4217|]])
BBP	382,3 Mrd US-$ $ () 5.221,8 US-$ $ je Kopp
Tietzoon	UTC+3,5 (UTC)
Internet-TLD	.ir un .ایران
ISO 3166	IR
Vörwahl	+98

Iran (oder Persien, Persisch: ایران), offiziell de Islaamsche Republiek Iran (Persisch: جمهوری اسلامی ایران Djumhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān), is en Land in den Middelosten. De Hööftstadt, un mit mehr as 10 Millionen Inwahners mit Afstand de gröttste Stadt vun Iran, is Teheran. Iran grenzt an Irak, de Törkei, Armenien, Aserbaidschan, Turkmenistan, Afghanistan un Pakistan. De Golf vun Persien un de Golf vun Oman liggt in’n Süden, un de Kaspische See in’n Norden vun Iran. De Kaspische See deelt sik Iran nich bloß mit Aserbaidschan un Turkmenistan, man ok mit Kasachstan un Russland. An de Küst vun den Golf vun Persien liggt up Guntsiet Saudi-Arabien, Kuwait, Bahrain, Quatar un de Vereenigte Araabsche Emiraten. De wichtigste Born för Inkumsten för den Iran sünd de Export vun Eerdööl un Eerdgas. Iran steiht up de wichtige Positschoon vun den veertgröttsten Ööl-Exporteur vun de Welt.

Bit 1935 hett dat Land offiziell „Persien“ heten. Düsse Naam kümmt ut de Ooltgreeksche Spraak un wiest up de „Persis“, wat in de Tied vun de olen Greken de wichtigste Deel vun dat Land ween weer. De Iraners sülms nömmt ehr Land „Iran“ al siet de Tied vun de Sassaniden. Iran bedutt „Land vun de Ariers“. 1935 hett de dormolige Schah Resa Pahlevi al Länner beden, se müchen doch vun nu af an den inheemschen Naam vun dat Land, Iran, bruken. Vunwegen dat de Naam „Iran“ faken dör’nanner bröcht wurrn is mit den Naam vun dat Naberland Irak, is 1949 de Naam „Persien“ för den Verkehr mit dat Utland offiziell wedder inföhrt wurrn. Na en Protest vun iraansche Gelehrten, hett de Regeerung 1959 kunnig maakt, datt in annere Spraken, as in Persisch, beide Naams bruukt weern könnt. En Inwahner vun den Iran/Persien is en „Iraner“ oder en „Perser“.

Iran hett en bannig lange Geschicht un dat kann mit Recht seggt weern, datt dor en vun de Weegen vun de Kultuur steiht. In dat 6. Johrhunnert v. Chr. hett Kyros de Grote ut de Achämeniden ehr Huus verschedene Völker vereenigt. In de Johrhunnerte dornah hett düt Perserriek en unbannige Macht kregen un hett sik utbreet över en Rebeet vun Ägypten in’n Westen bit na Indien in’n Osten un Grekenland in’n Norden.

In dat 4. Johrhunnert v. Chr. hett Alexander de Grote dat Perserriek erovert un König Dareios III. bi Persepolis slahn. Nah Alexander sien Dood is dat Land unner dat Huus vun de Seleukiden vun en hellenistische Böverschicht regeert wurrn. Later hefft de Parthers un de Sassaniden mächtige Rieke in Persien grünnt.

In dat 7. Johrhunnert (n. Chr.) hefft de Arabers dat Sassanidenriek erovert un den Islam na Persien bröcht. Dat Riek vun de Arabers unner den Kalifen hett in Iran de Böverhand harrt bit in dat 9. Johrhunnert. Vun dor af an hett dat Kalifat vun de Abbasiden nich mehr dat Seggen harrt un in Iran sünd en Reeg vun gröttere un lüttjere Rieke upkamen. In dat 11. Johrhunnert sünd dat de Seldschuken ween, de Iran erovert hefft. Düt Törkvolk hett later ok de Arabers slahn. Dat Riek vun de Seldschuken is avers slank wedder ut’neen fullen un in dat 13. Johrhunnert is dat Mongolenriek in Iran infullen ut hett veel Städer to Dutt maakt un unbannig veel Inwahners an’e Sieten bröcht. An’t Enn vun dat 14. Johrhunnert hett Timur Lenk Persien erovert. Vun 1499 af an hett dat Huus vun de Safawiden in Iran regeert. Düt Huus hett unner annern den Schiismus as Staatsreligion inföhrt. Sunnerlich unner Schah Abbas I. is de Kultuur upbleiht, wat een hüdigendags noch goot an de dormolige Hööftstadt Isfahan sehn kann. In de Tied hett u. a. de nedderlannsche Vereenigte Oostindische Kompanie en Hannelsposten in Iran harrt. As de leste Herrscher vun de Safawiden 1736 afsett wurrn weer, hefft sik dree Hüser bit 1796 in’e Klatten harrt, bit amenn de Kadscharen Böverhand kregen harrn un Persien wedder to en Eenheit maken konnen. Iran is een vun de wenigen Länner in Asien, wat unafhängig blieven konn vun de westlichen Länner, ofschoonst sunnerlich dat Vereenigt Königriek un Russland doe oorntlich wat to seggen harrt hefft. In dat 20. Johrhunnert hett lange Tied dat Huus Pahlevi regeert. De Vadder Resa Pahlevi un de Söhn Mohammed Resa Pahlevi hefft woll den Titel „Schah“ annahmen, man regeert hefft se as en Diktater. Dor sünd de Inwahners mit harte Hand bi unnerdrückt wurrn. De Westen hett sik achter de Pahlevis ehre Diktatur stellt.

1979 hett en breden Upstand vun Geistlichen, Studenten, Intellektuellen, Lüde ut’n Middelstand un veel Organisatschonen ut dat Land den Schah in de Iraansche Revolutschoon to Fall bröcht. Amenne is de mächtigste politische Partei de Geistlichkeit ween un de hett beslaten, de Macht in de Hannen vun een Persoon to geven: Ajatollah Ruhollah Khomeini. Vun de Tied af an warrt dat Land na konservative Gesette regeert, de vun em upstellt wurrn sünd. De würkliche Macht liggt in de Hannen vun de Geistlichkeit. Dor is en religiöse Diktatur mit an de Stäe vun den Schah siene Diktatuur treden. Vun 1980 bit 1988 hett de Iran Krieg föhrt mit dat Naberland Irak. Dat weer de blödige Irak-Irankrieg. As in de Johren vun 1997 bit 2005 Mohammed Khatami Präsident weer, harr he dat up Reformen afsehn. Dormols güng dat wat moderner to in dat Land un dat nehm den Kurs up en demokraatschen Rechtsstaat. Vun 2005 af an is de konservatieve Mahmud Ahmadineschad Präsident. He hett dat Ro’er wedder torüch dreiht. Bi de Präsidentenwahlen in den Iran 2009 hett Ahmadineschad noch mol wonnen. He kreeg 63 % vun de Stimmen. De Baas vun de Oppositschoon, Mir-Hossein Musawi hett bloß man 34 % kregen. De Utgang vun de Wahlen hett Unruh unner de Oppositschoon mit sik bröcht. De glööv nich, dat de wohren Stimm-Tahlen bekannt maakt wurrn sünd. Dor is denn Lawei un Gewalt utbraken, as man siet tein, unner Umstänn siet 30 Johre nich mehr.^[1][2] Dor folgen denn en grote Tahl vun Demonstratschonen. Utlannschen Journalisten is dat Arbeiden suer maakt wurrn, en paar sünd slahn, achter Trallen sett oder buten Lands brocht wurrn. Internetsieten sünd afschott’ oder unner Kuntroll nahmen wurrn, just so as de Mobiltelefon-Verkehr.

Vun de Iraansche Revolutschoon af an is de Iran en Islaamsche Republiek. De Staat hett dor en besunnere Struktur bi, de dat anners nargens gifft up de Welt. Se is afleit’ vun de Staatsreligion in dat Land, dat is de Schia. De wichtigste Grundlaag is de valajat-e fakih, up Platt de „Herrschop vun den Rechtsgelehrten“. Dor is mit meent, dat de hööchste Geistliche in dat Land all Vörsläge för Gesette goot heten mutt.

Dat Land warrt dör düsse veer Kräfte regeert:

• Den Hööchsten Baas vun den Iran, dat is dat religiöse Hööft oder de rahbar (Persisch: رهبر)
• Den Raat vun de Höders oder Shuraye Negahbane Ghanune Assasi (Persisch: شورای نگهبان قانون اساسی)
• Den Präsidenten vun den Iran oder Rais-Jumhur (Persisch: ریس جمهور)
• Den Majlis vun Iran, wat dat Parlament is un ok „Raatgevende Raat“ heten deit (Persisch: مجلس شورای اسلامی). To dat Parlament höört 290 Liddmaten to. All veer Johre weert se nee wählt.

Veel Beslüsse in de Politik weert dör dat Parlament oder dör den Präsidenten faat’, man de Geistlichen könnt allens, wat gegen de Scharia is, wedder buten Kraft setten. Dat gellt för dat religiöse Hööft un ok vun den Raat vun de Höders. Beide hefft se in so’n Saken en Veto. Vun 1989 af an is Ali Khamenei dat religiöse Hööft un vun 2021 af an is Ebrahim Raisi den Iran sien Präsident.

Iran hett de Vereenten Natschonen mit grünnt un weer ok vun Anfang an bi de OPEC, bi de Organisatschoon vun de Islaamsche Konferenz un bi de Organisatschoon vun Länner, de in keen Bündnis mitmaakt mit bi. Dat Land steiht in diplomaatschen Kontakt mit meist all Länner, man siet de Iraansche Revolutschoon vun 1979 is dat Band mit de USA un ok mit Israel dörsneden.

De konservative Präsident Ahmadineschad is regelmatig in de Narichten, vunwegen dat he duchtig up de Regeerung vun de USA schimpen deit un wiel he sik ganz grundsätzlich utspreken deit gegen dat Bestahn vun Israel, den sien „zionistisch Regime“ na siene Meenung „Jerusalem un Palästina besett’ höllt.“ Siene Snackeree, datt Israel „verneelt“ weern möss, bringt de westliche Welt un Israel jummers wedder in Brass. Dat Atomprogramm vun Iran treckt jummerlos Kritik vun den Westen, un hen un wenn ok vun de UNO, up dat Land. Na de iraansche Regeerung geiht dat bloß dorüm, de Atomkraft för zivile Zwecke to bruken, man Kritikers ut den Westen meent, dor stünn in Würklichkeit den Iran sien Wunsch achter, Atomwapen to boen. Vunwegen den Striet över dat Atomprogramm vun den Iran gifft dat en Hannelsboykott gegen dat Land, wo de westlichen Länner bi mitmaakt. Annere Länner, as Russland, China, Indien un en Reeg vun araabsche Staaten hoolt sik dor avers nich an. De Sekerheitsraat vun de Vereenigten Natschonen hett in düsse Angelegenheit bitherto dreemol Sanktschonen künnig maakt gegen den Iran.

Um de Minschenrechte in den Iran steiht dat nich goot. Froenslüde weert na de Scharia, wat dat islaamsche Gesett is, achteran stellt. Vunwegen, datt in dat Land Manns- un Froenslüde düütlich ut’neen holen weert, gifft dat tämlich veel Froenslüde, de as Dokter oder as Afkaat arbeiden doot. Se kümmert sik denn bloß man um Froenslüde. En bekannten Afkaat is Shirin Ebadi, de 2003 den Nobelpries för den Freden wunnen hett. Religiöse Minnerheiten weert in den Iran verfolgt. .^[3] De Organisatschoon Human Rights Watch hett gegen den Iran in to wennen, datt dor de Doodstraaf utföhrt warrt. Nich bloß de Groten, man ok Kinner könnt in’n Iran mit’n Dode bestraaft weern.

Allgemeen is dat Land in Iran dröge un bargig. Den gröttsten Deel maakt dat Hoochland vun Iran ut, wat in’t Zentrum vun’t Land liggen deit. De wichtigsten Bargkeden sünd de Zagros-Barge un de Elburs. In den Elburs liggt ok den Iran sien hööchsten Barg, de Vulkaan Damavand mit siene 5.607 m.

An’n meisten Lüde leevt in den Westen vun dat Land. In’n Osten gifft dat wiete Wöösten, wo meist numms in wahnen deit, so, as de Grote Soltwööst Dasht-e Kavir. De Hööftstadt Teheran is ok dat Land siene gröttste Stadt. Annere wichtiger Städer sünd Maschhad (2,3 Mio. Inwahners), Täbris (1,4 Mio.), Schiraz (1,2 Mio.), Abadan, Kermanschah (770.000), Zahedan, Karadsch (1,4 Mio.), Rashjt, Yazd, Hamadan, Koramsjar, Ahwaz (850.000), Urmia, Arak, de religiöse Stadt Qom (1 Mio.) un de ole Hööftstadt Isfahan (1,5 Mio.).

De Iran is unnerdeelt in 30 Provinzen. Jedeen Provinz (ostān) is wedder unnerdeelt in Regionen (shahrestān) un de sünd nu wedder unnerdeelt in Distrikte (bakhsh).

Iran liggt up de süüdliche Kant vun de Eurasiaatsche Plate. De süüdliche Küst mit den Golf vun Persien löppt ungefähr övereen mit de Breekstäe twuschen de Eurasiaatsche un de Araabsche Plate. Langs de Oostgrenz vun Iran liggt de Breekstäe twuschen de Eurasiaatsche un de Indische Plate. De Platen röögt sik langsam un so gifft dat veel Eerdbeven in den Iran. Dat is noch nich lang her, dor sünd in dat Johr 2003 grote Deele vun de ole Stadt Bam in Dutt gahn un mehr as 25.000 Lüde sünd umkamen, as dat dor en Eerdbeven mit de Starkde vun 6,7 up de Richter-Skala geven hett.

In Iran gifft dat sunnerlich Sedimentsteen. De sitt faken vull mit Mineralen. Dat Land verföögt över unbannige Reserven an Eerdööl un Eerdgas. Se befinnt sik besunners in de Provinz Khusistan un in den Golf vun Persien. Ok an Kopper is dat Land riek, sunnerlich in den zentralen Deel vun dat Land twuschen de Städer Yazd un Kerman. In düsse Kuntreien warrt unner annern ok Bauxiet, Steenköhl, Iesenerz, Loot un Zink afboot. In de Elburs-Barge bi Zanjan un bi Masschad gifft dat Köhlenminen. Fudder warrt in den Iran ok noch Chromit, Gold, Mangan, Sülver, Tinn un Wolfram wunnen. Denn gifft dat ok veel Eddelsteene un Halfeddelsteene, as Barnsteen, Achat, Lapislazuli un Türkis. In’n Februar 2003 is in 200 km Afstand vun de Stadt Yazd Uran funnen wurrn. Slankweg is dor en Fabriek boot wurrn, um dat Uran af to boen.

Twee Drüddel vun den Iran bestaht ut hoge Barge un hefft dorüm kole Winters un milde Summers. De gröttste Deel vun den Iran hett en dröög Klima, man in den Noordwesten regeert en matig Klima. Dor wasst veel Planten un dor gifft dat ok grote Riesfeller. In dat zentrale Hoochland vun Iran gifft dat en utspraken Wöstenklima. De Temperaturen könnt dor in’n Summer bit to 50 °C uplopen. In de Elburs- un Zagrosbarge liggt in’n Winter faken Snee un veel Bargtoppen in den hogen Deel vun de Elbursbarge dreegt ewigen Snee.

In’n Iran gifft dat vunwegen siene Grootheit un siene Bargkeden verscheden Biome un Biotope, dormank dree Oorwoolden, un ganz verschedene Aarden vun Planten un Deerter. Dat gifft 16 Natschonalparks in dat Land, dorto noch allerhand Naturdenkmalen, Wildparks un Schutzrebeden.^[4] De gröttste Natschonalpark is de Natschonalpark Urumiyeh in’n Noordwesten vun’t Land. An Deerter kaamt in dat Land u. a. de Manul, de Gazelle, de Onager, un de Leopard vör. De Kaspische See is fröher bekannt ween vunwegen ehren Kaviar, man de Stöör is nu ernsthaftig bedrauht. En bekannt Huustier ut’n Iran is de Perserkatte. Just, as veele annere Länner hett de Iran mit grote Umweltprobleme to doon. In Teheran is de Luft bannig schietig. Veel Woolden weert afneiht, de Wösten wasst, dat Water warrt schietig und Eerdööl leckt up’n Grund un verdarvt Land un Grundwater. So gifft dat bannige Probleme för de Gesundheit vun de Lüde.

De Inwahnertahl vun den Iran is slank wussen. 1900 hett dat bi 10 Mio. Iraners geven, hüdigendags sünd dat bi 65,9 Mio. Inwahners. ^[5].Sunnerlich na de Iraansche Revolutschoon is dat bargup gahn mit de Inwahners. Vun 1995 bit 2005 is de Inwahnertahl um 8,4 Mio. stegen. De Mehrheit vun de Iraners is unner 30 Johre oolt.

Na dat CIA World Factbook gifft dat in Iran düsse Volksgruppen:

• Persers (51 %)
• Aseri (24 %)
• Gilaki un Masanderani (tohopen 8 %)
• Kurden (7 %)
• Arabers (3 %)
• Belutschen (2 %)
• Lurs (2 %)
• Turkmenen ( 2 %)
• Quaschquai, Armeniers, Joden, Assyrers un annere (tohopen bi 1 %).

Dor mutt avers bi seggt weern, datt annere Borns annere Tahlen geevt.

In Iran gifft dat allerhand verschedene Spraken. De Amtssprake is Persisch. Dat is en Spraak binnen de Indoeuropääschen Spraken. Se is Mudderspraak vun um un bi de Hälft vun de Inwahners. De annere Hälft weet vun Persisch as Mudderspraken nix vun af, man kann düsse Spraken doch ok snacken. De wichtigste annere Spraakfamilie sünd de Altaischen Spraken. Wieterhen warrt in’n Iran ok noch wat lüttjere Iraansche un Semietsche Spraken snackt. Dorto speelt Aseri (en Törksche Spraak mit groten Persischen Inslag), Kurdsch un Luri en besunnere Rull in’n Iran.

1. ↑ Opnieuw rellen in Teheran, NRC Handelsblad, 13. Juni 2009
2. ↑ Poll results prompt Iran protests, Al Jazeera, 14. Juni 2009
3. ↑ Persecution of religious minorities in Iran, US Department of State, 13 February 2009
4. ↑ Websteed vun dat Umweltministerium
5. ↑ WESP: historical demographical data