Wageningen

Wageningen ligt woar de Veluwe, de Gelderse Vallei en den Rien (op dizzen plek Nederrien eheaten) an mekare grenst. Woar de Utrechtse Heuvelrugge in Rhenen endegt mit den Grebbenbarg, hef Wageningen nog ne letste uutstulping van de Veluwe as den Wageningsen Barg. Wageningen hef nen belangrieken binnenvoarthaavn an den Rien, mit under meer oaverslag- en opslagvermeugen veur ollie. Deur et westelek eleagen Opheusdense Veer besteet doar ne verbinding oaver den Nederrien mit Opheusden.

Onder den Wageningse Barg bunt dakpenne evonden mit et stempel van n Romeins legioen. Der bunt echter gene anwiezingen dat doar n Romeins steunpunt an dizze noordziede van den Rije was. Mit et Romeinse Vada wierd vermeudelek ne neaderzetting noabi-j et Noord-Broabantse darp Kessel an den Moas bedoold, en neet Wageningen, zoas lange wierd gedacht.

De oldst bekende neaderzetting in Wageningen as veurgänger van de stad lag woarskienlek onderaan den Hölleweg. An et begin van de Middeleeuwn verhuusden dee neaderzetting heugerop; op den Wageningse Barg bunt noabi-j den Hölleweg de resten van ne tufstenen kapelle en holten boerderi-jen evonden. In de 12de eeuwe ontstoand under an den barg ne ni-je neaderzetting. Noa anleg van ne kade as verbinding tussen den flank van den Wageningsen Barg en de heuger eleagen haar ten westen van woar noe de stad is, de Hoogstroate, wierd ten zuden doarvan et oldste deel van de stad an-elegd, rundumme Heerenstroat (veurhen Achterstroat) en karke. Later wödden ok an de noordziede van de Hoogstroate et reagelmoatege zi-jstroatenpatroon (Beuningstroate, Junusstroate, Rouwenhofstroate, Riemsdiekstroate) an-elegd. Op 12 juni 1263 kreg Wageningen van graaf Otto II van Gelre stadsrechten.

Noa ontmanteling van de vestingwarken in de 19de eeuwe wierd n deel van de veurmoalege wallen bebouwd mit under meer de bebouwing ten oosten van de Skoolstroate en Möllestroate en de bebouwing an et Emmapark. Op den veurmoalegen westwalle wierden an et begin van de twintigste eeuwe de synagoge en deupsgezinde karke ebouwd. Allebei wodden verwoost in 1940 en neet meer op den zelfde plek herbouwd. Noa den Tweeden Wealdkrieg wierd den wal hier of-egroaven veur den anleg van de Walstroate en wierden doar studentenflats op n resterend deel van den wal ebouwd. Dizzen staot doar noe nog altied. In 2000 wierd uutendelek op de plek van den vröggeren wal, noast den weg, n monument onthuld ter noagedechtenis an de völle Jödse slachtoffers van den Tweeden Wealdkrieg uut Wageningen.

Aandere delen van den vröggeren vesten kreggen ne parkachtige uutstroaling, zoas et olde Noorderplantsoen. Bi-j den anleg van nen verkeersweg (Plantsoen) wierd n deel van dizze parkachtige uutstroaling vortedaone. De stroate dee de oosteleke Bargpoorte en de westeleke Nudepoorte mit mekare verbond, de Hoogstroate, is al völle joaren de stroate woar koopleu zich vestigden. Vanof de tachtiger joaren is dizze stroate inericht as vootgängersgebeed. Ok in völle zi-jstroaten van de Hoogstroate, zoas Kapellestroate, Ni-jstroate en Junusstreate, bevindt zich belangrieke tröppe koopleu. De horeka zit veurnamelek bi-j mekare op de Markt, an de Heernstroate en in de Möllestroate.

Rundumme 350 en 900 was et grofveld op den hook van den Geertjesweg en den Diedenweg in gebruuk. Vermeudelek kwamen de doden uut de verskillende noaberschoppen van Wageningen, dee op de grenze lagen van den flank van den stuwwal en et Binnenveld. Noaberschoppen: De Peppeld (umgaeving Wildekamp) en Leeuwen (umgeving restaurant Het Gesprek); in beide Noaberschoppen is ok den kanmarkende drinkpoele of kolk nog anweazig. Et gehucht Dolder lag rundum de krusing Van Uvenweg/Churchillweg/Dolderstroate. Dolder of Thulere wierd al in 838 eneumd, eaven as Brakel (Bracola), op den hook van Julianastroate en Van Uvenweg.

Veur de graven en hartoagen van Gelre was Wageningen behalve handelshaven veural ok belangriek as veste teggen de bissköppe van Utrecht en later de hartoagen van Bourgondië. De olde grachte (smaller as vrögger) en delen van de (renoveerde) stadsmure bunt nog altied te bekiekn. Den lesten hartog, Karel van Egmond, leet doarumme in 1526 binnen de veste nog n kasteel bouwen. De fundamenten van dree toorns en n deel van de butenmure bunt nog te bekiekn. Op et veurmoalege kasteelterrein wierd an et ende van de negentiende eeuwe et noaberschop Bowlespark anelegd, dat veur n groot deel nog besteet en bescharmd is as gemeentelek monument.

Et kasteel van Wageningen wierd uutendelek deur de Stoaten van Gelderlaand verkocht an den lesten drost Lubbert Adolph Torck, den op et terrein n klein stadspaleis bouwden in nen barokken tuunanleg. Torck was etrouwd mit de rieke weduwe Petronella van Hoorn, dochter van nen gouverneur-generaal van Oost-Indië. Later arfden hi-j van ziene tante kasteele Rosendael in Rozendaal bi-j Arnem. Torck was politiek warkzaam in Den Haag en leet as börgemeister van Wageningen verskillende publieke warken uutvoern. Hi-j investeerden in de stad mit et bouwen van herenhuze veur gepensioneerden van de Verenigde Oostindische Compagnie. Dat zol later nog van belang wödden omdat Wageningen éen zo'n complex - de zogeneumde 'Bassecour' - ter beschikking kon stellen om in 1873 de riekslaandbouwskole noar de stad te halen.

Wageningen hef meerdere möllens had in et verleaden. Al in de middeleeuwn stond een tweetal möllens an den vröggeren Mölleweg, noe den Generaal Foulkesweg eneumd. Den letsten van dizze möllens wierd umstreaks 1996 gsloopt, eneumd de Eendracht. De mölle De Vlijt, ebouwd an et ende van de negentiende eeuwe, steet an den Harnjesweg, vrögger umgeaven deur bouwlaanden.

Wageningen is ok de stad woar de Duutse bezetters under generaal Blaskowitz op 6 mei 1945 in de Aula van de toonmoalege Laandbouwhogeskole kapituleerden, woarmet in Nederlaand n ende kwam an den Tweeden Wealdkriege in Europees Nederlaand. Nen dag eerder wödden hieroaver onderhandelingen eholden, woarbi-j ok prinse Bernhard as bevelhebber van de Binnenlaandse Striedkrachten anwaezig was. Dizze onderhandelingen vonden plaatse in Hotel De Wereld, dat sinds 2004 opni-j as hotel in gebruuk is. De kapitulatie wierd tot en met 2005 joarleks groots herdacht mit nen veurbi-j trekkenden optocht van old-soldoatn van Amerikaanse, Britse en Canadese afkumst, tot en mit 2004 afenommen deur wijlen Prins Bernhard. In 2005 wierd den veurbi-j trekkenden optocht ofenommen deur Prins Willem-Alexander. Vanof 2006 holdt ze doar et Vri-jheidsdefilé, nen veul rieker eholden optocht van oorlogsgrei en old gedeenden uut den Tweeden Wealdkrieg en aandere uutzendgebeden. In et Vri-jheidsdefilé is ok ruumte veur goode doelen en basisskoolleerlingen.

• De Casteelse Poort www.casteelsepoort.nl

• Wageningen (Suriname)

• Bevri-jdingsevenement Wageningen