Ginkgo

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

'ne Ginkgo biloba is 'ne boom dae ooch al in 't Perm vörkieëm en is noe 'n levend fossiel. D'r boom is aower es de dinosaurusse. Op 't domein van 't wiengood va kesjtieël Genoels-Eldere sjtèèt 'n aod exemplaar va zieëker 20 meter hoeëg. In 't park va Mestreech sjtèèt bie d'r Zjwitserse sjtèè ooch 'n owwe Ginkgo biloba. Óp 23 juni 2015 is d'r Ginkgo bilabo bie de baerekoel in dit park gesjplaeëte en d'r daag d'r óp geroojd. D'r moderboom van d'r örsjte sjtèèt in de tuin van de verpleegkliniek Clevarie an de Polvertorenstraat en is in d'r Fraanse tied, dus roond 1800, dör e lid van d'r Conseil de l'arondissement de Maestricht, G.J. Colpin, mètgebrach oet Japan. Entmateriaal daovan is över de gaanse waelt versjprèjd.^[1]

D'r ginkgo kènt vrowwelèke wie manneleke exemplare. Waeltwied zeunt d'r mieë manneleke Ginkgobeum. Dit keumt ömdat d'r miensj selectief manneleke beum aa-plaant: de (vrowweleke) vruchte versjprèjje namelek 'ne oonaangename geur. 't Versjil tössje de twieë gesjlachte is allèng te zieë es d'r boom in bleuj sjtèèt. D'r boom greujt oonregelmaotèg en kegelvörmig, en wert circa 40 meter hoeëg. In Nederland en Belsj werre kweekvorme gebruukd oeë-dör d'r boom dèk neet zoe hoeëg wert.

De 'vruchte' van d'r ginkgo zeunt botanisch bezieë de zaode. Dördat de zaodhoed vleesjèg is, lieke 't vruchte. De zaode zeunt abrikoosvormig mèt 'ne zilvere gloed (vandao d'r naam Ginkgo: gin = zilver; kyo = abrikoos). Es de zaode in 't naojaor op d'r groond valle, begint de vleesjège zaodhoed te rotte oeëdör d'r butaanzoer vriekeumt, wat ruukt wie ranzige botter. D'r inhoud van de zaode wert in China en Japan besjoewd es delicatesse, oeë-aan tal va heilzame wèrkinge werre toegesjraeve. De sjors van d'r ginkgo is relatief good besjtaand taege vuur. Ooch haat d'r boom 'ne natuurlèke weersjtaand taege kraenkdes, lochvervuiling, en radioactief straoling.

D'r ginkgo zit qua uterlek tössje 'ne naoldboom en 'n loofboom in; 't is gèng van de twieë. D'r ginkgo sjtamt oet 'ne tied wie de naolde van de naoldbeum zich nog neet opgerold howwe. De plant behuurt namelèk tot 'n aparte orde van naaktzadige, die tiedens 't mesozoïcum (248 tot 65 mln. jaor gelaeje) va groeëte betekenis waor, mae noe op één saoërt nao is uitgesjtorve.

D'r gesjlachtsnaam van 't ènnige övergeblaeve saoërt, Ginkgo biloba , keumt van 't Chinese Ginkyo, wat betekent zilvere abrikoos. 't Waoërd biloba betekent twieë lobbe en verwiest nao de vorm van de blajjer.

Tiedens 't Tertiair koom d'r ginkgo över vriewal 't gaanse noordelèke haofroond vör. Tiedens os jaortèlling waor d'r boom an 't oetsjterve. Waarschienlek is d'r boom roond 800 same mèt 't boeddhisme oet China nao Japan övverkaome. Dao waoërd d'r boom bie taempels gekweekt, wat d'r bijnaam taempelboom oplieëverde.

In 1730 is d'r ginkgo nao Europa gebrach en in 1784 nao Amerika. D'r Ginkgoboom keumt in 't weeld allèng nog vör in 't berglaandsjap van de provincie Chekiang (in 't ooste van China). D'r warsjienlek aodste en diekste Europese boom sjtèèt in 't Vlamsj-Brabantse Geetbets, dae roond 1730 geplaant zow zieë. In Utrech sjtèèt ooch 'ne gingko dae in 1730 geplaant zow zieë, mae waarsjienlèker is dat dizze roond 1760 is geplaant, ömdat in 1787 wert vermeld dat d'r boom op dat momaent 4 m hoeëg waor. D'r is ooch 'ne gingko in 't Oost-Vlamsje Aalst en ooch in Harderwijk sjtèèt 'ne ginkgo. 't Verhaol gèèt dat d'r belangrieke Zjweedse plantkundige Linnaeus d'r boom in Harderwijk haat geplaant roond 1735. Linnaeus is d'r groondlègger van de moderne classificatie va plaante en dere. E haolde in 1735 z'ne academische graad an de Universitèèt va Harderwijk. D'r boom makde oonderdèèl oet van d'r universitèètstuin en waoërd gebroekd öm oonderzeuk te doeë nao de genaeskundige wèrking d'r van. In d'r Kruidtuin va Leuve sjtèèt ooch 'ne Ginkgo.

In d'r Ginkgo kaome ginkgolides vör. Dit zeunt biologisch actief terpenoïde lactone. 't Is 'n diterpenoïde dat 'n skelet haat van 20-koolstofatome en gesynthetiseerd wert oet geranylgeranyl pyrofosfaat.

Lèt good op 't veurbehawd bie medische informatie. Gank bie gezóndjheidsklachte nao 'nen hoesdokter.

Al doezende jaore werre in China de zaode van d'r ginkgo gebroekd bie probleme bie 't aome, blaos- en neerprobleme, probleme mèt 't vertaere, gehuurverlees en ander kwaole. De blajjer werre gebroekd öm de bloodciculaasje te verbaeëtere, geheugeverlees, hoedkraenkdes en angste.

De modern medisch wetensjappelèke waelt haat hieël väöl oonderzeuk gedoeë nao de genaeskrachtige wèrking van d'r ginkgoboom, väöral de blajjer. De bloodverdunnende wèrking va preparate die Ginkgo biloba bevatte zeunt erkaant en hieël populaer, vöral in Duutsjland en Fraankriek, vör de besjtrijding van circulatiestoornisse in de hersene en de ledemate.

In 1992 publiceerde J. Kleijnen en P. Knipschild in The Lancet över dis plaant. Ze analyseerde 55 onderzeuke nao 't effect van Ginkgo biloba bie Etalagebeen en zogenoemde 'cerebrale insufficiëntie', 'n syndroom dat geassocieerd wert mèt beginnende dementie. In 54 van dis trials wert 'n positief effect van 't middel gezieë, mae de mètste oonderzeuke vertuuëne ernstige methodologische tekortkaominge. Sjlechts tien onderzeuke krege 't predicaat 'good'. In Nederland wert ginkgo op recept vörgesjraeve vör etalagebeen.

't Dagblad Het Parool van 18 maart 1999 meldde dat in de volgende waeëk d'r Mestreechse epidemioloog M. van Dongen zow promovere op 'n oonderzeuk nao de wèrking van Ginkgo biloba. Z'n conclusie: d'r is gèèn bewies dat de zogenaamde 'geheugepil' wèrkzaam is. Aander oonderzeuke kalle dit wer taege. Vöral in de homeopathie geleuft me in de rol van dit kroed in de behandeling en preventie van laeftiedsgeboonde klachte. D'r Ginkgoboom wert da gebroekd taege probleme mèt d'r bloodsömloop.

't Blad van d'r ginkgo wert ooch gebroekd in cosmetica (hoedproducte, shampoo), es insecticide en es mès.

In 't Verre Oosten is d'r ginkgo 'n vörwaerp va verieëring ömdat 't 'n vormgaeving van 't Yin en Yang zow zieë. In Japan wert d'r boom es 'ne god verieërd. D'r ginkgo sjtèèt symbool vör oonverenderlèkhèèd, haoëp, leefde, toverkrach, tiedlooshèèd en 'n laank laeve.

Väöl kunstenaers zeunt geïnspireerd dör d'r Ginkgoboom. 't Waor d'r lievelingsboom van Goethe. E Haat d'r eenkele hoonderde opgekweekd en geplaand. Ooch sjreef e d'r in 1815 op 66 jaorige laeftied 'n sonnet över. In 1819 versjeen 't in sein Verzameling West-östlicher Diwan . 't Gedich is an Goethes later leefde, Marianne von Willemer, gewèjd en sjtèlt 't Ginkgoblad op groond van z'n vörm vör es zinnebeeld van de vreundsjap.

Dieses Baums Blatt, der von Osten

Meinem Garten anvertraut,

Giebt geheimen Sinn zu kosten,

Wie's den Wissenden erbaut,

Ist es Ein lebendig Wesen,

Das sich in sich selbst getrennt?

Sind es zwei, die sich erlesen,

Daß man sie als Eines kennt?

Solche Frage zu erwiedern,

Fand ich wohl den rechten Sinn,

Fühlst du nicht an meinen Liedern,

Daß ich Eins und doppelt bin?

D'r breef mèt 't gedich, oeë Goethe twieë ginkgoblajjer bie deeg, is huuj te zieë in 't Goethe-Museum in Düsseldorf.

• Het Parool (18 maart 1999)
• Cor's Ginkgo Pages: alle aspecte van d'r Ginkgo
• Gingko en beginnende dementie

Op de pazjena Ginkgo biloba van Wikimedia Commons zeen media gerelateerd aan dit óngerwerp te vènje