Desmond Tutu

Tutu fæddist inn í fátæka fjölskyldu af Xhosa- og Tswana-þjóðerni í gullnámubænum Klerksdorp en fjölskylda hans flutti til Jóhannesarborgar þegar hann var tólf ára. Tutu gekk í prestaskóla nálægt Jóhannesarborg og vann sem kennari snemma á ferlinum.^[1] Á fullorðinsárum kvæntist hann Nomalizo Leah Tutu og eignaðist með henni fjögur börn. Árið 1960 var hann vígður sem prestur í ensku biskupakirkjunni og árið 1962 flutti hann til Bretlands til að nema guðfræði í Konungsháskólanum í London. Hann sneri aftur til Afríku árið 1966 og kenndi guðfræði í háskóla Botsvana, Lesotó og Svasílands.

Árið 1972 varð Tutu framkvæmdastjóri guðfræðinámsstyrkjasjóðs í Afríku. Þessari stöðu gegndi hann frá London en þurfti þó að ferðast reglulega um Afríku. Hann var kominn aftur til Suður-Afríku árið 1975 og varð þá prestur í Dómkirkju heilagrar Maríu í Jóhannesarborg og síðan biskup Lesótó. Í krafti þessara kirkjuembætta tók hann virkan þátt í baráttunni gegn kynþáttaaðskilnaðarstefnu suður-afrískra stjórnvalda og minnihlutastjórn hvítra nýlenduherra. Frá 1978 til 1985 var Tutu aðalritari suður-afríska kirkjuráðsins og varð sem slíkur einn fremsti baráttumaður Suður-Afríku gegn aðskilnaðarstefnunni. Þrenn samtök í kirkjuráðinu sögðu sig úr samtökunum þegar Tutu tók við stjórn þeirra.^[1] Tutu varaði ríkisstjórn Þjóðarflokksins við því að áframhaldandi aðskilnaðarstefna myndi leiða til ofbeldis milli kynþáttanna en hvatti þó sjálfur til friðsamlegra mótmæla og efnahagsþvingana af hálfu erlendra ríkisstjórna til að koma á breytingum.

Árið 1985 varð Tutu biskup Jóhannesarborgar og árið 1986 varð hann erkibiskup Höfðaborgar, sem er æðsta embætti ensku biskupakirkjunnar í suðurhluta Afríku. Sem leiðtogi kirkjunnar reyndi hann að komast að sameiginlegum lausnum og stóð meðal annars fyrir því að konum var leyft að gegna prestsstörfum í kirkjunni. Árið 1986 varð hann forseti Afríska kirkjusambandsins (e. All-African Conference of Churches; AACC) og ferðaðist enn víðar um álfuna. Þegar Frederik Willem de Klerk forseti leysti Nelson Mandela, einn helsta baráttumanninn gegn aðskilnaðarstefnunni, úr fangelsi og hóf viðræður við hann til að binda enda á hana gerðist Tutu milliliður og sáttasemjari milli ýmissa fylkinga blökkumanna í landinu.

Eftir að almennar kosningar voru haldnar árið 1994 og Mandela var kjörinn forseti útnefndi hann Tutu sem formann Sann­leiks- og sátta­nefnd­ar sem átti að rannsaka mannréttindabrot sem báðar fylkingar höfðu framið í baráttunni um aðskilnaðarstefnuna.^[2] Störf Tutu í Sannleiks- og sáttanefndinni, sem afhjúpaði marga glæpi minnihlutastjórnarinnar og hvernig breitt hafði verið yfir þá, urðu honum almennt til framdráttar. Aftur á móti gagnrýndu sumir störf nefndarinnar og töldu hana ekki hafa gengið nógu langt. Sér í lagi var Tutu sakaður um að fara mjúkum höndum um Winnie Mandela, fyrrverandi eiginkonu Nelsons, sem var sökuð um marga alvarlega glæpi á tíma frelsisbaráttunnar.^[3]

Síðan aðskilnaðarstefnan leið undir lok barðist Tutu fyrir réttindum samkynhneigðra og tjáði sig um ýmis málefni. Meðal annars talaði hann um deilur Ísraela og Palestínumanna,^[4] mótmælti Íraksstríðinu og gagnrýndi suður-afrísku forsetana Thabo Mbeki og Jacob Zuma. Árið 2010 dró Tutu sig í hlé frá opinberum störfum.^[5]

Tutu var mjög umdeildur allt frá því að hann byrjaði að láta á sér bera á áttunda áratuginum. Hvítir íhaldsmenn sem studdu aðskilnaðarstefnuna hötuðu hann og sumum hvítum frjálslyndismönnum þótti hann of róttækur. Aftur á móti sökuðu margir svartir róttæklingar hann um að vera of hófsamur og um að vera of umhugað um velvild hvíta minnihlutans og marx-lenínistar gagnrýndu hann fyrir andkommúnískar skoðanir hans. Tutu var ávallt mjög vinsæll í samfélagi blökkumanna í Suður-Afríku og á heimsvísu naut hann mikillar virðingar fyrir baráttu sína gegn aðskilnaðarstefnunni. Meðal annars hlaut hann friðarverðlaun Nóbels fyrir störf sín árið 1984.

Tutu greindist með krabbamein í blöðruhálskirtli árið 1997 og var ítrekað sendur í sjúkrahús vegna þess á næstu árum. Undir lok ævi sinnar var Tutu þekktur stuðningsmaður dánaraðstoðar og sagði að dauðvona fólk ætti sjálft að fá að ráða því hvar og hvenær það dæi. Desmond Tutu lést þann 26. desember 2021, nítugur að aldri.^[6]

1. ↑ ^{1,0 1,1} Jóhanna Kristjónsdóttir (25. nóvember 1984). „„Hugsjónamenn eru ekki alltaf sjálfum sér samkvæmir ..."“. Morgunblaðið. bls. 66.
2. ↑ „Tutu varar við harðstjórn“. mbl.is. 31. október 1998. Sótt 9. september 2018.
3. ↑ Orri Páll Ormarsson (10. október 2010). „Samviskan dregur sig í hlé“. SunnudagsMogginn. bls. 6.
4. ↑ „Tutu skammar Ísraela og Palestínumenn“. Vísir. 29. maí 2008. Sótt 9. september 2018.
5. ↑ „Des­mond Tutu dreg­ur sig í hlé“. mbl.is. 7. október 2010. Sótt 9. september 2018.
6. ↑ Höskuldur Kári Schram (26. desember 2021). „Desmond Tutu látinn“. RÚV. Sótt 26. desember 2021.