Aleksandra Kollontaj

Aleksandra Kollontaj fæddist árið 1872 og var dóttir hershöfðingja í rússneska hernum. Faðir hennar ákvað að hún skyldi ekki hljóta æðri menntun þar sem hann óttaðist að hún kynni að smitast af byltingarstefnu og af þýsku Weltschmerz-kenningunni.^[2]

Árið 1896 uppgötvaði rússneska lögreglan að Aleksandra hefði verið viðriðin verkfall vefnaðarverkamanna í Sankti Pétursborg. Málið varð mjög viðkvæmt fyrir föður hennar, sem sá til þess að dóttir hans flytti með leynd burt frá Rússlandi. Í útlegð sinni frá Rússlandi kynntist Aleksandra hópum rússneskra byltingarsinna í Genf, París og London, þar á meðal Georgíj Plekhanov og Vladímír Lenín. Aleksandra gekk í rússneska sósíaldemókrataflokkinn og var í fyrstu hlutlaus þegar flokkurinn klofnaði í bolsévika og mensévika. Hún tók síðar afstöðu með mensévikum.^[2]

Alexandra varði næstu árum sínar víðs vegar um Evrópu og hlaut grunnþjálfun fyrir störf í utanríkismálum. Árið 1915 sagði Kollontaj skilið við mensévika og gekk í lið með bolsévikum. Þegar fyrri heimsstyrjöldin braust út var Kollontaj í hópi þeirra jafnaðarmanna sem höfnuðu alfarið nokkrum stuðningi við stríðið. Frá 1916 til 1917 átti hún sæti í ritstjórn dagblaðs rússneskra byltingarsinna, Novy Mir, sem kom út í New York.^[2]

Eftir febrúarbyltinguna í Rússlandi árið 1917 sneri Kollontaj heim til Rússlands. Í byltingarástandinu þar varð Kollontaj ötull talsmaður bolsévismans og tók sæti í framkvæmdarnefnd Pétursborgarsovétsins. Í júní árið 1917 lét ríkisstjórn Aleksandrs Kerenskij handtaka Kollontaj og aðra byltingarsinna til að treysta sig í sessi en Kollontaj var látin laus eftir að Maksím Gorkíj greiddi tryggingargjald fyrir hana.^[3] Eftir að bolsévikar komust til valda í októberbyltingunni var Kollontaj þann 7. nóvember ein fjórtán forystumanna bolsévika sem kjörnir voru í forsæti þjóðfulltrúaráðsins í Pétursborg.^[2] Hún varð þjóðfulltrúi í félags- og heilsutengdum málefnum og var þar með í reynd fyrsti kvenráðherra sögunnar.^[4]

Á byltingarárunum var Kollontaj leiðtogi kvenréttindahreyfinga í Rússlandi. Hún lýsti því yfir að brátt yrði tími hefðbundinna fjölskyldumynstra liðinn og tími frjálsra ásta myndi byrja. Hún stóð jafnframt fyrir ráðstefnu verkakvenna í Pétursborg sem leiddi til stofnunar kvennafylkingarinnar Zhenotdel innan kommúnistaflokksins. Fylkingunni var ætlað að skipuleggja starf kvenna og fá þær til að taka virkan þátt í uppbyggingu ríkisins og sjá til þess að réttindi kvenna og barna myndu ekki sitja á hakanum. Sum fyrirheit Kollontaj um frjálslegri hjónabands- og uppeldismenningu urðu að veruleika stuttu eftir byltinguna með löggjöf sem auðveldaði mjög hjónaskilnað og bætti réttindi mæðra og óskilgetinna barna.^[3]

Þegar hún var 45 ára giftist Kollontaj herforingjanum Pavel Dybenko, fyrsta flotamálaráðherra rússnesku sovétstjórnarinnar. Kollontaj var mótfallin friðarsáttmálanum í Brest-Litovsk sem sovétstjórnin gerði við Þjóðverja árið 1918 og gagnrýndi Lenín fyrir að gera með honum „svívirðilegt og sviksamlegt samkomulag við hina þýsku heimsvaldssinna“. Kollontaj sagði upp sæti sínu í þjóðfulltrúaráðinu vegna andstöðu sinnar við samninginn og gagnrýndi byltingarstjórnina fyrir aukið skrifræði á næstu árum.^[2]

Vegna ýmissa ágreiningsefna gekk hún árið 1920 í lið með „andstöðu verkamannanna“ sem gagnrýndu flokksforystuna. Verkamannaandstaðan krafðist meðal annars lýðræðislegar stjórnunar fólksins sjálfs og yfirráða verkalýðsins yfir framleiðslu landsins en gagnrýndi aukna miðstýringu og tækniveldishyggju flokksforystunnar.^[3] Í ágreiningnum urðu Kollontaj og skoðanasystkini hennar undir og áhrif hennar rýrnuðu mjög. Kollontaj dró úr innanflokksstarfi sínu en ákvað þó að vinna áfram í þágu byltingarstjórnarinnar þrátt fyrir galla hennar.^[2] Síðasta skiptið sem hún reyndi opinberlega að hafa áhrif á innanríkismál í Sovétríkjunum var árið 1925 til að andmæla breytingum á lögunum um fjölskyldumál og hjúskap frá árinu 1918. Hún áleit fyrirhugaðar breytingar, sem festu í sessi formlegan hjúskap og hertu á ákvæðum um framfærsluskyldu, illframkvæmanlegar og óréttlætanlegar. Hún lagði til að stofnaður yrði tryggingasjóður sem stæði undir greiðslum til barna og illra staddra mæðra en hugmyndir hennar hlutu ekki hljómgrunn.^[3]

Kollontaj var eini meðlimur miðstjórnar bolsévikaflokksins frá dögum októberbyltingarinnar sem lifði af hreinsanirnar miklu eftir valdatöku Stalíns.^[1] Eiginmaður hennar, Pavel Dybenko, var hins vegar meðal fórnarlamba hreinsananna en árið 1938 var hann handtekinn og tekinn af lífi vegna ásakana um að vera fylgismaður Trotskíj.^[5]

Árið 1923 varð Kollontaj sendifulltrúi Sovétmanna í Noregi. Hún var um stutt skeið sendiherra Sovétmanna í Mexíkó en var síðan færð aftur til Noregs. Frá árinu 1930 var Kollontaj sendiherra Sovétríkjanna í Svíþjóð. Sem sendiherra átti Kollontaj nokkurn þátt í að tryggja hlutleysi Svía í Vetrarstríði Sovétríkjanna við Finnland og í að semja um friðarsamninga við Juho Kusti Paasikivi, þáverandi sendifulltrúa Finna í Stokkhólmi.^[2]

Kollontaj lét af sendiherrastörfum árið 1945 og flutti til Moskvu, þar sem hún vann sem ráðgjafi við utanríkisráðuneytið og stundaði ritstörf. Hún lést árið 1952 í Moskvu.^[3]

1. ↑ ^{1,0 1,1} „Örlög byltingarmanna: Leikrit Alexöndru Kollontaj á fjöllunum í Stokkhólmi“. Þjóðviljinn. 4. júlí 1979. bls. 8.
2. ↑ ^{2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6} „Sendiherra Rússa í Stokkhólmi – Alexandra Kollontay“. Alþýðublaðið. 18. mars 1944. bls. 5-6.
3. ↑ ^{3,0 3,1 3,2 3,3 3,4} Soffía Guðmundsdóttir (1. apríl 1985). „Alexandra Kollontay: Sendiherra byltingarinnar“. Réttur. bls. 96-108.
4. ↑ „Alexandra Kollontaj“. Þjóðviljinn. 16. mars 1980. bls. 14; 21.
5. ↑ Vladimir Petrov (3. nóvember 1955). „Madame Kollontay undir rússneskri smásjá“. Morgunblaðið. bls. 22-23.