Armenia

Cirkume 600 aK, rejio Armenia o Granda Armenia establisesis, e duris esar nedependanta til 387. Dum yarcenti, la regiono subisis invadi dal Asiriani, Greki, Romani, Bizancani, Arabi, Mongoli, Persiani, Otomani e Rusi.

Kristanismo adportesis a la regiono cirkume la yaro 40. Dum la 4ma yarcento, rejulo Tiridates la 3ma transformis ol en l'oficala religio di la rejio.

Ye la 26ma di mayo 451, en la Armeniana regiono Vaspurakan, eventis la batalio di Avarayr, inter la armeo di Armenia komandata da Vardan Mamikonian, e l'imperio Sasanid di Persia. Armenia, lor dependanta del imperio Sasanid, divenabis Kristana rejio en 301. La relati kun Persia pluforteskis dum la regno di Yazdegerd la 2ma di Armenia, qua deziris ke Armenia adherus a la Nestoriana eklezio di Persia, prefere kam a westal eklezio. Plura Armeniana nobeli, duktata da Vardan, rebeleskis. En la batalio, 66 000 rebeli konfrontis 260 000 Persiani. Persiani esis vinkoza, e Vardan ocidesis kun multa de ilua oficisti. Tamen, dum la yaro 484 Peroz la 1ma di Persia donis religiala libereso a kristan Armeniani.

Dum la 16ma yarcento, l'Otoman imperio e la dinastio Safavid de Persia dividis la regiono. Pose, dum la 19ma yarcento, Rusa imperio anexis l'esto di Armenia.

En 1915, dum l'Unesma mondomilito, Rusa imperio okupis Turka Armenia. La nova guvernerio Turka komencis suspektar pri kunlaboro inter Armeniani e Rusi, ed ye la 24ma di aprilo 1915, diversa intelektozi Armeniana arestesis da Otoman autoritatozi e, pos aprobo di tale nomizita "Lego Tehcir", qua permisis deportar Armeniani, la deporti efektigis la morto di cirkume 800 mil til 1,5 milion Armeniani.

L'okupo Rusa duris til 1918, kande Rusia cedis itere la regiono ad Otoman imperio pos signatir la Kontrato di Brest-Litovsk. Pos ke Rusa imperio finis, Armenia nedependanteskis lando por kurta periodo, de la 28ma di mayo 1918 til la 29ma di novembro 1920, kande Sovietia invadis ol, e kreis la Republiko Socialista Sovietiana Armenia. Sub Sovietian administrado, l'ekonomio transformesis de agrokultivala ad industriala, e lua habitantaro quaroplikeskis, de cirkume 880 mil personi en 1926 til cirkume 3,3 milion habitanti en 1989, pro l'enmigro de la transvivinti de la gentocido di Armeniani en 1915. La lando itere nedependanteskis, lor de Sovietia, ye la 21ma di septembro 1991, oficale agnoskata ye la 25ma di decembro 1991. L'unesma prezidanto pos la nedependantesko esis Levon Ter-Petrossian.

Ante 2015, Armenia esas prezidantala republiko. La chefo di stato e chefo di guvernerio esis la prezidanto, qua elektesas dal populo por 5 yari. La chefa ministro nur esis chefo dil ministraro. Pos plebicito en 2015, ol divenis parlamentala republiko, e la chefministro divenis la chefo di guvernerio.^[2]

La Nacional Asemblitaro di Armenia, Azgayin Zhoghov esas la legifala povo di la guvernerio. Komence ol havis unika chambro kun 131 membri qui elektesis dal populo por 4 yari, di qui 90 elektesis per proporcionala reprezento e l'altra 41 reprezentas la distrikti. Pos la plebicito di 2015, la nombro di parlamentani diminutis de 131 til 101.

La skopo di la guvernerio Armeniana esas establisar parlamentala demokratio, quale altra Westala nacioni. La lando adoptas l'universala votado por omna civitani evante 18 yari o pluse. La nuna konstituco adoptesis ye la 5ma di julio 1995, pos plebicito.^[2]

Granda parto di la lando kovresas da monti. La maxim alta esas Monto Aragats kun 4090 metri di altitudo, kontre ke la maxim basa loko jacas 390 metri super la marala nivelo. Lua teritorio esas 85,9% montoza.

La klimato di la lando esas precipue kontinentala, kun sika e varma someri e temperaturi inter 22°C e 36°C. Tamen, la basa humideso moderas l'efekti del alta temperaturi. La vintri esas kolda, kun abundanta nivo e mezavalora temperaturi de -10°C til -5°C. Vintrala sporti praktikesas dum ta epoko, nome en la monti vicina a Tsaghkadzor, urbo distanta 30 minuti de Yerevan. Printempi esas kurta, kontre ke autuni esas longa.

La precipua fluvii di Armenia esas Aras - qua naskas en Turkia e partale formacas naturala frontiero inter Armenia e Turkia -, e lua enfluanti Hrazdan, qua naskas en la lago Sevan. Sevan esas la precipua lago di la lando.

Armenia havas mikra jaceyi di oro, kupro, molibdeno, zinko ed alumino^[3]

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Armenia havis 2 989 091 habitanti. La maxim multa (98,1%) esas Armeniani. Kurdi (Yezidi) esas 1,2%, e 0,7% apartenas ad altra etnii.^[1]La diasporo Armeniana (t.e., Armeniani qui rezidas en altra landi, exemple Rusia, Francia, Iran,Usa, Gruzia, Brazilia...) esas cirkume 8 milion personi, segun kelka statistiki.

L'oficala linguo di la lando esas Armeniana, parolata da 97,9% de la habitantaro. Kurda linguo parolesas da 1% (la minoritato Yezid), e 1% parolas altra lingui. Rusa linguo esas multe parolata:^[1] segun inquesto de 2013, 95% ek la habitanti savis parolar kelka Rusa, e 40% savis parolar kelk Angla.

Segun la sama statistiki, la maxim praktikata religio en Armenia esas Apostolala Armeniana: 92,6% de la habitantaro. Evangeliani esas 1%, altri esas 2,4%, cirkume 1,1% praktikas nula religio, e de 2,9% ne konocesas la religio.^[1] Existas mikra grupi di Batisti, Katoliki, e Mohamedani. Judi esis nur 750 personi.

Armeniani havas sua propra linguo ed alfabeto. L'alfabeto Armeniana inventesis en 405 da Mesrop Mashtots, e konsistas ek 39 literi.

En Armenia esas posibla trovar elementi del arkitekturo Greka-Romana en la templo di Garni, del 1ma yarcento pos Kristo, l'unika templo qua ne destruktesis o transformesis en kristana kirko pos l'adopto di kristanismo. Ol dedikesis a tri Greka-Romana deaji: Jupiter, Juno e Minerva.

La literaturo di Armenia komencis cirkume la yaro 401. La maxim multa exempleri pri literaturo de la 5ma yarcento skribesis da Movses Khorenatsi. Il unesmafoye skribis la historio di la lando, ed anke kompozis poemi e himni. Ilua verki kontenas elementi de Armeniana orala tradicioni de ante la konverto dil habitantaro a kristanismo. Dum Mezepoko, multa religiala libri trakukesis al Armeniana. Dum la 19ma e la 20ma yarcento, Armeniana literaturo rinaskis, ed aparis importanta skriptisti e poeti, exemple Hagop Baronian, Vahan Tekeyan, Siamanto, Hovhannes Hovhannisyan, Levon Shant, Krikor Zohrab, Rupen Zartarian, Avetis Aharonyan, Garegin Nzhdeh, Atrpet, Gostan Zarian, Hrand Nazariantz e Nigol Aghpalian. Khachatur Abovian judikesas kom la fondinto di moderna Armeniana literaturo.

La muziko di Armenia prezervis multa tradicionala elementi, ma anke recevis moderna e nuntepala influi. Dum la 19ma yarcento, Komitas Vardapet asemblis e transskribis multa exempli pri folklorala muziki. Pri klasika muziko, la Filarmonial Orkestro di Armenia fondesis en 1925 en Yerevan, ed enrejistris plu kam 30 CD kun importanta artisti e maestri.

En 1936 fondesis l'unesma jazo-bando di Armenia. Sovietiana jazo developesis dum la 20ma yarcento e, plu recente, Tigran Hamasyan kunfuzis elementi de folklorala muziko kun jazo. Pri pop-muziko, kantistino Sirusho e kantisto André divenis internacione konocata pos reprezentar Armenia en l'Euroviziono-Konkurso di Kansono. Rock e hip hop anke populareskis dum recenta yari. En 2010, Armenian-Usana kantisto Super Sako obtenis internaciona suceso per la kansono Mi Gna, qua rimixesis da multa disk-jokei en tota mondo.

La koquarto di Armenia havas proxima relato kun Mediteraneala koquarto, ed uzas diferanta pipri, legumi, fishi e frukti. La disho Tolma o Dolma uzas tomato, folii di vitobero, berenjeno, rizo, gurdego, karno e spici. La nacionala konyako e vino ank esas famoza internacione.

Multa diferanta sporti esas populara en Armenia, exemple lukto, judoo, futbalo, shakoludo e boxo. L'alta monti ofras loki por praktikar montoacensado e skio-konkursi. Multa shakoludisti Armeniana sucesis en internaciona konkursi, exemple Levon Aronian.

Til 1991, Armeniani partoprenis l'Olimpiala Ludi ed altra internaciona konkursi kom Sovietian atleti. En 1992 li konkursis kom parto dil esquado de la Komunitato di Nedependanta Stati. Erste en 1994, dum la Vintrala Olimpiala Ludi di Lillehammer, Armenia komencis partoprenar internaciona sportokonkursi kom nedependanta naciono.

Futbalo esas multe populara en Armenia. Lua maxim famoza futbalo-klubo esas FC Ararat Yerevan, qua vinkis Sovietiana Kupo pri Futbalo dufoye, en 1973 ed en 1975. Tamen, lua nacionala futbalo-esquado nulafoye klasifikesis por konkursar en la Mondala Kupo di Futbalo o mem en l'Euro-Kupo.