Դարձվոր (մարդագայլ)

;
	Գորտ-Արքայադուստր, նկարիչ` Վիկտոր Վասնեցով; 1918 թվական
Ենթատեսակ	առասպելական էակ
	Shapeshifting Վիքիպահեստում

Դարձվոր (մարդագայլ) (ռուս.՝ оборотень), առասպելական արարած, որն ընդունակ է կախարդանքի միջոցով, ժամանակավորապես փոխել իր կերպարանքը՝ մարդուց վերափոխվելով ուրիշ արարածի, բույսի, առարկայի, կամ՝ հակառակը^[1]^[2]։ Եվրոպական բանահյուսությունում առավել բնորոշ է՝ մարդ-գայլ մեկնաբանությունը^[3]^[4]^[5]։

Առասպելներում

Մարդու վերափոխումը՝ կենդանու, շատ տարածված սյուժե է աշխարհի տարբեր ժողովուրդների առասպելներում։ Այսպես, «Իգորի ճակատամարտի մասին ասքում» նկարագրվում է Վսեսլավ Պոլոցկիի կողմից Նովգորոդի գրավումը և Նեմիգայի ճակատամարտը։ Վսեսլավը ներկայացվում է որպես՝ կախարդ և դարձվոր։ Իսկ հյուսիսամերիկյան հնդկացիների էթնիկ մշակույթում տոտեմ կենդանու փոխակերպումը համարվում էր նախնիների հոգու հետ ձուլվելու ցուցանիշ։ Ռուս բանահյուսությունում Հրեղեն օձը կարող էր փոխակերպվել՝ գեղեցիկ երիտասարդի և այդ տեսքով այցելել կանանց, իսկ Անմահ Կաշչեյը կարողանում էր ընդունել տարբեր արարածների կերպարներ։

Ի տարբերություն արևմտյան երկրների հավատալիքների, «ռուս» դարձվորը կարող է վերափոխվել ոչ միայն կենդանու, այլև՝ փայտի, խոտի, քարի։ Նախքան փոխակերպումը միշտ հարվածում է գետնին։ Հյուսիսում դարձվորին հաճախ կոչում էին՝ կիկիմորա։ Դարձվորի հատկանիշներ վերագրում էին՝ տան ոգուն, վհուկին^[6]։

Ըստ սլավոնական առասպելաբանության, դարձվորը դա՝ կախարդի կողմից գայլի վերածված մարդն է։ Այդ պատճառով նա պահպանում է իր մարդ տեսակին պատկանեու մասին գիտակցումը, միայն արտաքնապես նման է գազանի։

Բրեմ Սթոքերի «Դրակուլա» գեղարվեստական ստեղծագործությունում վամպիրը նույնպես համարվում է դարձվոր . կոմսը հանդես է գալիս մի քանի կերպարանքով՝ ծերունի, երիտասարդ գեղեցիկ մարդ, հսկայական չղջիկ, մեծ սև շուն։

Դարձվորները լինում են երկու տեսակ՝ նրանք, ովքեր վերափոխվում են գազանի իրենց կամքով (կախարդական ծեսերի օգնությամբ) և նրանք, ովքեր հիվանդ են լիկանտրոպիայով՝ կենդանիների վերափոխվելու հիվանդությամբ։ Նրանք միմյանցից տարբերվում են նրանով, որ առաջինները կարող են վերափոխվել կենդանու ցանկացած ժամանակ, դրա հետ մեկտեղ՝ չկորցնելով բանականությունը, իսկ մյուսները՝ միայն գիշերը (մեծ մասամբ՝ լիալուսնի ժամանակ), անկախ իրենց կամքից, դրա հետ մեկտեղ մարդկային էությունը մղվում է շատ խորը, ազատություն տալով՝ կենդանական սկզբին։ Մարդը չի հիշում, թե լինելով կենդանու կերպարնքով, ինչեր է արել։

Ենթադրվում էր, որ դարձվորին կարելի է սպանել՝ նրան հասցնելով մահացու վերքեր։ Օրինակ՝ խոցել սիրտը կամ գլխատել։ Վերքերը, որոնք հասցվում էին դարձվորին գազանի կերպարանքով, մնում էր նաև նրա մարդկային մարմնի վրա։ Այդպիսով կարելի էր նաև բացահայտել դարձվորին . եթե կենդանուն հասցրած վերքը հետո հայտնվում էր մարդու մոտ, ապա այդ մարդը դարձվոր էր։

Կերպարի սկզբնավորումը

Դարձվորի ֆոլկլորային կերպարը կարող է կապված լինել հոգեկան խանգարման հետ (կլինիկական լիկանտրոպիա), որի ժամանակ մարդն իրեն համարում է ինչ-որ կենդանի, օրինակ՝ գայլ^[7]^[8]։ Դարձվորների վերաբերյալ առաջին հայտնի նկարագրությունը տվել է հույն բժիշկ Մարսել Սիդետեսը (II դար)։

Մյուս գենետիկական շեղումը՝ «բնածին հիպերտրիխոզն» է, որի հետևանքով առաջանում է մազերի մեծ աճ դեմքին և իրանի վերին հատվածում։ Հիպերտրիխոզի առաջին փաստացի նկարագրումը իրականացվել է Գվադալախարայի համալսարանի խմբի կողմից՝ Խոսե Մարիա Կանտուի գլխավորությամբ, մի մեքսիակական ընտանիքում՝ 1984 թվականին։ Պատմականորեն, այս շեղումով ծնվածներն ընդունվում էին աշխատանքի կրկեսում, որտեղ զվարճացնում էին հասարակությանը որպես՝ «մարդագայլ» կամ «մարդակապիկ»^[9]։

Մշակույթում և արվեստում

Դարձվորների թեման առկա է տարբեր ժողովուրդների բանահյուսության մեջ^[10]^[11], հայտնի է գրականության և կինոյի ասպարեզում^[12]։ Դարձվորի ժամանակակից կերպարի շատ հատկանիշներ, այնպիսիք, ինչպիսիք են՝ կծելու միջոցով վարակը և արծաթե փամփուշտների հանդեպ խոցելիությունը առաջացել են միայն XX դարում՝ շնորհիվ կինեմատոգրաֆիայի։

Դարձվորների առավել հայտնի տարատեսակներ

Լիկանտրոպ - դարձվոր, որն ընդունում է գայլի կերպար։
Բերսերկ - սկանդինավյան էպոսում՝ ռազմիկ, ով կատաղած է ինչպես՝ գայլ և ուժեղ ինչպես՝ արջը (կան կասկածներ այն մասին, որ սկանդինավները իսկապես կապում էին բերսերկներին դարձվորների հետ)^[13]։
Կիցունէ - ճապոնական դիցաբանությունում՝ դարձվոր-աղվես։
Տանուկի - ջրարջանման շուն։

Ծանոթագրություններ

↑ Оборачивать ; Оборотень // Толковый словарь живого великорусского языка : в 4 т. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд. — СПб. : Типография М. О. Вольфа, 1880—1882.
↑ Максимов, 1903.
↑ Неклюдов, 1987—1988.
↑ Werwolf / N. W. Thomas, J. F. McLennan // Encyclopædia Britannica. — 11th ed. — 1911. — Vol. 28. — P. 524.
↑ Stewart C. T. The origin of the werewolf superstition. — Columbia: University of Missouri, 1909. — P. 30 (282). — (The University of Missouri Studies. Social science series, vol. 2, no. 3)
↑ Даль В. И. Оборотень // О поверьях, суеверьях и предрассудках русского народа.
↑ Metzger, N. Battling Demons with Medical Authority: Werewolves, Physicians and Rationalization // History of Psychiatry (англ.)русск.. — 2013. — № 24. — С. 341—355.
↑ Ликантропия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
↑ Роджер Хайфилд, «Гарри Поттер» и наука: Настоящее волшебство, Екатеринбург: У-Фактория, 2006, С. 247—252, 262.
↑ Неклюдов, 1998.
↑ Оборотни в туниках (рус.). Газета.Ru. Архивировано 19 июля 2013 года.
↑ Попов М. Бестиарий. Оборотни и вервольфы // Мир фантастики. — № 8; апрель 2004. Архивировано 19 июля 2013 года.
↑ Елифёрова М. В. Были ли берсерки оборотнями? Критическое рассмотрение источников // Оборотни и оборотничество: стратегии описания и интерпретации. Материалы международной конференции Արխիվացված 2019-10-29 Wayback Machine (Москва, РАНХиГС, 11-12 декабря 2015) / Отв. ред. и сост. Д. И. Антонов. — М.: Дело, 2015. — С. 80. — 156 с

Գրականություն

Максимов С. В. Оборотни // Нечистая, неведомая и крестная сила. — СПб.: Товарищество Р. Голике и А. Вильворг, 1903. — С. 105—108.
Оборотничество / С. Ю. Неклюдов // Мифы народов мира : Энцикл. в 2 т. / гл. ред. С. А. Токарев. — 2-е изд. — М. : Советская Энциклопедия, 1987—1988.
Неклюдов С. Ю. Образы потустороннего мира в народных верованиях и традиционной словесности // Восточная демонология. От народных верований к литературе / Отв. ред. Н.И. Никулин, А.Р. Садокова. — М.: Наследие, 1998. — С. 6—43. Архивировано 19 июля 2013 года.
Никифоровский Н. Я. Оборотни // Нечистики : Свод простонародных в Витебской Белоруссии сказаний о нечистой силе. — Вильна: Н. Мац и Ко, 1907. — С. 100—103.
Оборотни и оборотничество: стратегии описания и интерпретации. Материалы международной конференции Արխիվացված 2019-10-29 Wayback Machine (Москва, РАНХиГС, 11-12 декабря 2015) / Отв. ред. и сост. Д. И. Антонов. — М.: Дело, 2015. — 156 с.
Пашинина Д. Оборотничество и оборачивание // Логос. — 1999. — № 6 (16). — С. 83—93.
Оборачивать : Оборотень ; Вукула ; Перевертывать ; Волк ; Упырь // Толковый словарь живого великорусского языка : в 4 т. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд. — СПб. : Типография М. О. Вольфа, 1880—1882.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Դարձվոր (մարդագայլ)» հոդվածին։

[1] Оборачивать ; Оборотень // Толковый словарь живого великорусского языка : в 4 т. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд. — СПб. : Типография М. О. Вольфа, 1880—1882.

[2] Максимов, 1903.

[3] Неклюдов, 1987—1988.

[4] Werwolf / N. W. Thomas, J. F. McLennan // Encyclopædia Britannica. — 11th ed. — 1911. — Vol. 28. — P. 524.

[5] Stewart C. T. The origin of the werewolf superstition. — Columbia: University of Missouri, 1909. — P. 30 (282). — (The University of Missouri Studies. Social science series, vol. 2, no. 3)

[6] Даль В. И. Оборотень // О поверьях, суеверьях и предрассудках русского народа.

[7] Metzger, N. Battling Demons with Medical Authority: Werewolves, Physicians and Rationalization // History of Psychiatry (англ.)русск.. — 2013. — № 24. — С. 341—355.

[8] Ликантропия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

[9] Роджер Хайфилд, «Гарри Поттер» и наука: Настоящее волшебство, Екатеринбург: У-Фактория, 2006, С. 247—252, 262.

[10] Неклюдов, 1998.

[11] Оборотни в туниках (рус.). Газета.Ru. Архивировано 19 июля 2013 года.

[12] Попов М. Бестиарий. Оборотни и вервольфы // Мир фантастики. — № 8; апрель 2004. Архивировано 19 июля 2013 года.

[13] Елифёрова М. В. Были ли берсерки оборотнями? Критическое рассмотрение источников // Оборотни и оборотничество: стратегии описания и интерпретации. Материалы международной конференции Արխիվացված 2019-10-29 Wayback Machine (Москва, РАНХиГС, 11-12 декабря 2015) / Отв. ред. и сост. Д. И. Антонов. — М.: Дело, 2015. — С. 80. — 156 с

[1]