Lingua manx
A lingua manx[3][4] (tamén coñecida como gaélico manx, Yn Ghaelg en manx) é unha lingua celta que se fala na illa de Man, unha pequena illa do Mar de Irlanda que constitúe unha dependencia autogobernada da coroa británica e que non pertence ao Reino Unido.
| Manx Yn Ghaelg, Yn Ghailck | ||
|---|---|---|
| Pronuncia: | /gɪlg/) | |
| Falado en: | Reino Unido | |
| Rexións: | Illa de Man | |
| Total de falantes: | 1.800 (2015)[1] | |
| Posición: | Non está entre as cen primeiras do mundo. | |
| Familia: | Indoeuropea Celta Insular Gaélica Manx | |
| Status oficial | ||
| Lingua oficial de: | Algún uso oficial por parte do Tynwald | |
| Regulado por: | Coonseil ny Gaelgey (consello da lingua manesa) | |
| Códigos de lingua | ||
| ISO 639-1: | gv
| |
| ISO 639-2: | glv | |
| ISO 639-3: | glv
| |
| Mapa | ||
| ||
| Status | ||
 | ||
No século V, os goidélicos ou gaélicos, procedentes de Irlanda invaden a illa, traendo a súa lingua céltica, que, cos séculos, evolucionaría ata se converter na actual lingua manx, a cal tamén ten préstamos nórdicos, froito das sucesivas invasións viquingas: primeiro no século IX e logo unha segunda invasión viquinga procedente de Irlanda no século XI. A illa mantívose baixo dominación norueguesa ata a segunda metade do século XIII.
O illamento da illa e a súa dependencia da coroa inglesa (logo británica) a partir do século XIV fixeron que o manx adoptase unha grafía baseada no inglés e non noutros idiomas celtas.
A poboación conservou o seu idioma ata o século XVII, comezando a declinar no século XVIII [5] cando comezou a súa decadencia. En 1831 falábao regularmente o 30% da poboación; en 1901 só o falaban 970 persoas e o último falante nativo de manx, Ned Maddrell, morreu o 27 de decembro de 1974[6] á idade de 97 anos.
Hoxe en día, o manx sobrevive grazas a un pequeno número de persoas que o aprenderon como segunda lingua e que intentan potencialo fronte ao inglés, a súa lingua materna. En 2001 un 2.2% da poboación da Illa de Man, 1.689 de 76.315 habitantes, aseguraba poder desenvolverse en manés, aínda que en graos diversos. Non foi até 2003 cando o goberno pasou a introducilo oficialmente na escola. Actualmente, o manés é segunda lingua nas escolas primarias e secundarias, na universidade da Illa e no centro de estudos de manés. Alén diso, unha escola privada, o Bunscoill Ghaelgagh, ten o manés como lingua principal. Ademais, xa hai dúas ducias de rapazas e rapaces que teñen o manés como lingua materna.
Historia
editarA lingua manx é unha lingua goidélica, estreitamente relacionada coa lingua irlandesa e a lingua gaélico escocesa. En xeral non son mútuamente intelixibles entre elas, aínda que os falantes das tres linguas encontran doado acadar competencia pasiva nas respectivas linguas e mesmo a falalas.
Ao igual que o gaélico escocés e o irlandés moderno, a lingua manx deriva de formas antigas do irlandés. A lingua máis antiga coñecida na Illa de Man foi unha forma da lingua británica.
Gramática
editarFonoloxía
editarConsoantes
editarA lingua manx ten os seguintes fonemas consonánticos:
| Bilabial | Labiodental | Dental | Alveolar | Postalveolar | Palatal | Palatovelar | Velar | Labiovelar | Glottal | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Oclusiva | p | b | t̪ | d̪ | tʲ | dʲ | kʲ | ɡʲ | k | ɡ | ||||||||||
| Fricativa | f | v | s | ʃ | xʲ | ɣʲ | x | ɣ | h | |||||||||||
| Nasal | m | n | nʲ | ŋ | ||||||||||||||||
| Vibrante múltiple | r | |||||||||||||||||||
| Aproximante | j | w | ||||||||||||||||||
| Lateral | l | lʲ | ||||||||||||||||||
Vogais
editarA lingua manx ten os seguintes fonemas vocálicos:
| Curta | Longa | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Anterior | Central | Posterior | Anterior | Central | Posterior | |
| Pechada | i | u | iː | uː | ||
| Media | e | ə | o | eː | oː | |
| Aberta | (æ) | a | (æː) | aː | ||
Mostra textual
editarEvanxeo de Xoán, V 1 - 8 .
- 1. Ayns y toshiaght va'n Goo, as va'n Goo marish Jee, as va'n Goo Jee.
- 2. Va'n Goo cheddin ayns y toshiaght marish Jee.
- 3. Liorishyn va dy chooilley nhee er ny yannoo; as n'egooish cha row nhee erbee jeant va er ny jannoo.
- 4. Aynsyn va bea, as va'n vea soilshey deiney.
- 5. As ren y soilshey soilshean ayns y dorraghys, as cha ren y dorraghys goaill-rish.
- 6. Va dooinney er ny choyrt veih Jee va enmyssit Ean.
- 7. Haink eh shoh son feanish, dy ymmyrkey feanish jeh'n toilshey, liorishyn dy voddagh dy chooilley ghooinney credjal.
- 8. Cha nee eh va'n soilshey shen, agh v'eh er ny choyrt dy ymmyrkey feanish jeh'n toilshey shen.
Frases típicas en manx
editar| Manx | Gaélico escocés | Irlandés | Galego |
|---|---|---|---|
| Failt | Fàilte | Fáilte | Benvido |
| Hello | Halò | Haileo ou Dia dhuit | Ola |
| Kys t'ou? | Ciamar a tha thu? | Conas atá tú? (Cad é mar atá tú? no Ulster) | Que tal estás? |
| Kanys ta shiu? | Ciamar a tha sibh? | Conas atá sibh? (Cad é mar atá sibh? no Ulster) | Que tal estades? (plural, singular formal) |
| Moghrey mie | Madainn mhath | Maidin mhaith | Bos días |
| Fastyr mie | Feasgar math | Trathnóna maith | Boas tardes |
| Oie vie | Oidhche mhath | Oíche mhaith | Boas noites |
| Gura mie ayd | Tapadh leat | Go raibh maith agat | Moitas grazas |
| Cre'n ennym t'ort? | Dè an t-ainm a tha ort? | Cad é an t-ainm atá ort? | Como te chamas? |
| Cre'n ennym t'erriu? | Dè an t-ainm a tha oirbh? | Cad é an t-ainm atá oraibh? | Como vos chamades? |
| Mish... | Is mise... | Is mise... | Eu son... |
| Slane lhiat | Slàn leat | Slán leat | Adeus |
| Cre shoh? | Dè a tha seo? | Cad é seo? | Que é isto? |
| Slaynt | Slàinte | Sláinte | Saúde (ó beber) |
Notas
editar- ↑ Sarah Whitehead. "How the Manx language came back from the dead | Education". The Guardian. Consultado o 25 de xuño de 2017.
- ↑ Moseley, Christopher e Nicolas, Alexandre. "Atlas of the world's languages in danger". unesdoc.unesco.org. Consultado o 11 de xullo de 2022.
- ↑ "Entrada manx en Digalego". Arquivado dende o orixinal o 30 de outubro de 2018. Consultado o 30 de outubro de 2018.
- ↑ "Dicionario Ir Indo". Arquivado dende o orixinal o 11 de xaneiro de 2012. Consultado o 27 de outubro de 2009.
- ↑ R. L. Thomson The History of the Celtics Languages in the British Isles en Peter Trudgill Language in the British Isles. CUP Archive, 1984, páxina 257
- ↑ Mark Abley Spoken Here: Travels Among Threatened Languages. Houghton Mifflin Harcourt, 2005, páxina 96
Véxase tamén
editar| Existe unha versión da Wikipedia en Lingua manx |
| A Galipedia ten un portal sobre: Illa de Man |
Outros artigos
editarBibliografía
editar- Broderick, George (1984–1986). A Handbook of Late Spoken Manx (3 volumes ed.). Tübingen: Niemeyer. ISBN 3-484-42903-8. (vol. 1), (vol. 2), (vol. 3).
- Broderick, George (1993). "Manx". En M. J. Ball; J. Fife. The Celtic Languages. Londres: Routledge. pp. 228–85. ISBN 0-415-01035-7.
- Cumming, Joseph George (1848). "The Isle of Man". Londres: John Van Voorst.
- Dictionary of the Irish Language based mainly on Old and Middle Irish materials. Dublin: Royal Irish Academy. 1983. ISBN 0-901714-29-1.
- Gunther, Wilf (1990). "Language conservancy or: Can the anciently established British minority languages survive?". En D. Gorter; J. F. Hoekstra; L. G. Jansma; J. Ytsma. Fourth International Conference on Minority Languages (Vol. II: Western and Eastern European Papers ed.). Bristol, England: Multilingual Matters. pp. 53–67. ISBN 1-85359-111-4.
- Holmer, Nils M. (1957). The Gaelic of Arran. Dublin Institute for Advanced Studies. ISBN 0-901282-44-8.
- Holmer, Nils M. (1962). The Gaelic of Kintyre. Dublin Institute for Advanced Studies. ISBN 0-901282-43-X.
- Hughes, Art (1994). "Gaeilge Uladh". En K. McCone; D. McManus; C. Ó Háinle; N. Williams; L. Breatnach. Stair na Gaeilge in ómós do Pádraig Ó Fiannachta (en irlandés). Maynooth: Department of Old Irish, St. Patrick's College. pp. 611–60. ISBN 0-901519-90-1.
- Jackson, Kenneth Hurlstone (1955). Contributions to the Study of Manx Phonology. Edinburgh: Nelson.
- Kelly, John (1870). Gill, William, ed. A Practical Grammar of the Antient Gaelic, or Language of the Isle of Man, Usually Called Manks. Douglas: The Manx Society.
- Kewley-Draskau, Jennifer (2008). Practical Manx. Liverpool University Press. ISBN 978-1-84631-131-4.
- Kneen, John J. (1911). A Grammar of the Manx Language. Edinburgh: Ams Pr Inc. ISBN 978-0-404-17564-1.
- Macbain, Alexander (1911). An Etymological Dictionary of the Gaelic Language (2nd ed.). Stirling: E. Mackay. Reprinted 1998, New York: Hippocrene. ISBN 0-7818-0632-1.
- Mhac an Fhailigh, Éamonn (1968). The Irish of Erris, Co. Mayo. Dublin Institute for Advanced Studies. ISBN 0-901282-02-2.
- Ó Baoill, Colm (1978). Contributions to a Comparative Study of Ulster Irish and Scottish Gaelic. Institute of Irish Studies, Queen's University of Belfast.
- O'Rahilly, Thomas F. (1932). Irish Dialects Past and Present. Dublin: Browne and Nolan. Reprinted 1976, 1988 by the Dublin Institute for Advanced Studies. ISBN 0-901282-55-3.
- Ó Cuív, Brian (1944). The Irish of West Muskerry, Co. Cork. Dublin Institute for Advanced Studies. ISBN 0-901282-52-9.
- Ó Sé, Diarmuid (2000). Gaeilge Chorca Dhuibhne (en irlandés). Dublin: Institiúid Teangeolaíochta Éireann. ISBN 0-946452-97-0.
- Thomson, Robert L. (1992). "The Manx language". En Donald MacAulay. The Celtic Languages. Cambridge University Press. pp. 100–36. ISBN 0-521-23127-2.
- Williams, Nicholas (1994). "An Mhanainnis". En K. McCone; D. McManus; C. Ó Háinle; N. Williams; L. Breatnach. Stair na Gaeilge in ómós do Pádraig Ó Fiannachta (en irlandés). Maynooth: Department of Old Irish, St. Patrick's College. pp. 703–44. ISBN 0-901519-90-1.