Asturiera: berrikuspenen arteko aldeak

Asturiera
	asturianu
	Asturieraren dialektoak eta, berde argiz, eonaviera.
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Espainiar estatua
Hiztunak	550.000 (100.000 ama hizkuntza)
Rankinga	ez 100 mintzatuenen artean
Eskualdea	Asturias
UNESCO sailkapena	3: arriskuan
Araugilea	Academia de la Llingua Asturiana
Hizkuntza sailkapena
	giza hizkuntza; indoeuropar hizkuntzak; hizkuntza italikoak; hizkuntza erromantzeak; mendebaldeko hizkuntza erromantzeak; hizkuntza galo-iberiarrak; hizkuntza ibero-erromantzeak; Iberia Mendebaldeko hizkuntzak; Astur-leones
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	subjektu aditza objektua eta SOV hizkuntza
Genero gramatikalak	genero maskulinoa eta genero femeninoa
Alfabetoa	latindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-2	ast
ISO 639-3	ast
Ethnologue	ast
Glottolog	astu1246 eta astu1245
Wikipedia	ast
UNESCO	332
IETF	ast
Endangered ; Languages Project	; 966

Nabigazio historia interaktiboa

← Aurreko ezberdintasuna Hurrengo ezberdintasuna →

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

IkusizkoaWikitestua

Lerroan

14:27, 22 iraila 2017ko berrikusketa

Asturiera hizkuntza erromantzea da, "ibero-erromaniko" familiakoa. Era berean, asturleonera hizkuntza familia barnean kokatuta dago.

Hizkuntzak izen ugari hartzen ditu ohituraren arabera: Asturianu, Llingua asturiana edo Bable, azken hau askotan hizkuntza gutxiesteko erabili izan dena.

Estimazioen arabera, 550.000 bat lagunek hitz egiten dute Asturiasen (100.000k jatorrizko hizkuntza gisa dute).

Hiztunen geografia

Asturiasen hitz egiten da batez ere (mendebaldean galizierarekin oso nahasia, eonaviera edo Fala).

Leon, Zamora eta Salamancan mintzatzen dena Astur hizkuntza familiaren (asturleonera) dialekto berezitzat hartu ohi dira, leonera (llionés) izenarekin.

Extremadura eta Kantabriako zonalde batzuetan ere aldaera bereziak mintzatzen dira, hizkuntza beregaitzat ere hartzen badira ere: extremeñoa eta montañera.

Portugalgo ipar ekialdean, Miranda do Douro inguruan, berriz, izaera ofiziala duen mirandera hitz egiten da, leoneraren aldaera.

Ezaugarriak

Gramatika

Dialektoak

Asturiera hiru dialektotan banaturik dago (mendebaldekoa, erdialdekoa eta ekialdekoa) eta hauek, era berean, azpidialekto zenbaitetan.

Gainera, Llanes eta Ribadesellako tejeroek hizkera bat sortu zuten, xíriga izenekoa.

Historia

1639an Antón de Marirreguera apaizak argitaratutako "Pleitu ente Uviéu y Mérida poles cenices de Santolaya" liburua da lehenengoa asturieraz egindakoa.
XVIII. mendean, Ilustrazioaren garaian, Gaspar Melchor de Jovellanos hizkuntzari sona eman zion, eta akademia arautzailea sortzeko beharraz hasi zen hizketan, bi menderen buruan azkenean gauzatu zutena.
1839an argitaratu zuten Uvieun "Colección de poesías en dialecto asturiano", Xosé Cavedak antolaturik.
1901ean "Ixuxú" astekariaren lehen alea kaleratu zuten.
1974tik abiatu zen "Surdimientu" ("Pizkundea") izeneko mugimendu kulturala, Francoren azkeneko urteetan eta Conceyu Bable elkartearen sorrerak bultzaturik.
1980an Academia de la Llingua Asturiana sortu zuten, erakunde arautzailea.
1986ko otsailean "Radio Sele", gaur egun entzule gehien daukan irratia, hasi ziren emititzen.
1996ko irailaren 6an "Les Noticies" astekariaren lehen zenbakia kaleratzu zuten.
1997ko uztailaren 4an Bimeneseko udalerriak hizkuntzaren ofizialtasuna aldarrikatu zuen, horrelakorik egiten lehenengo herri asturiar bihurtuz. Honek eragin izan zuen beste herri batzuk, bata bestearen atzetik, gauza bera egitea: Morcin, Castrillon, Caso, Teverga, Laviana, Langreo eta Llanera. Ofizialki, Printzerriko epaitegi nagusiak bertan behera laga zituen aldarrikapenak, baina Bimenesen ordutik urtero ospatzen dute "Fiesta de la Oficialidá" jai-eguna.

Estatusa

Historikoki asturiera ez da hizkuntza onartua izan eta, askotan, espainieraren dialektotzat hartu dute zenbaitek.

Gaur egun, Asturiasko Printzerriko Autonomia Estatutuko 4. artikuluaren arabera babestua dago, baina koofizialtasun izaerarik gabe.

Gaztela eta Leonen leonerak ez du inongo errekonozimendurik, Leongo Unibertsitatean (kurtso bat eskaintzen da) eta Leon nahiz Zamorako udal batzuen aldetik ez bada.

Portugalen, Miranda do Douroko aldaera den mirandesa ofiziala da portugesarekin batera.

Mirandesak ahozkotasun ezaugarri eta idazketa-arau propioak ditu eta leonerarekin erlazionatu ohi da. Asturiera, hala ere, erdialdeko dialektoan oinarrituz idatzi ohi da. Asturieraren gramatika, hiztegia eta ortografia arauak dialekto horretan oinarritzen diren bitartean, mirandesak grafia portugaldarraren eragina du.

Literatura

Sakontzeko, irakurri: «Asturierazko literatura»

Gaspar Melchor de Jovellanos ilustratua izan zen bultzatzaile handienetarikoa garai hartan, Josefa arreba izanda nabarmentzeko lehen emakumea.

XIX. mendekoak aipatzekoak dira Xosé Caveda y Nava, Xuan María Acebal eta Teodoro Cuesta poetak eta, agian hauen guztien gainetik, Fernán Coronas.

Egile garaikideen artean, Manuel Asur eta Xuan Bello azpimarratuko ditugu.

Musika

Llan de Cubel, Dixebra eta Xera taldeak aipatzekoak dira, folk musika arloan.

Erakunde eta elkarteak

Academia de la Llingua Asturiana erakundeak hizkuntza arautzen du 1980tik.

Beste alde batetik, Xunta Pola Defensa de la Llingua Asturiana eta Conceyu Abiertu pola Oficialidá taldeak ofizialtasunaren aldeko aldarria zabaltzen ari dira azken aldiotan.

Hedabideak

Ikus, gainera

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Asturiera

Wikiztegian orri bat dago honi buruz: asturiera .

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.

(Asturieraz) Academia de la Llingua
(Asturieraz) Academia de la Llingua'ko hiztegia
(Asturieraz) Albistegia on-line
(Katalanez) Europako Hego-mendebaleko 6 hizkuntzen buletina
(Asturieraz)Akademiaren hiztegia
(Ingelesez) Asturiera-Ingelesa Hiztegia
(Asturieraz) Xunta pola defensa

@@ 17. lerroa: / 17. lerroa: @@
 }}
+'''Asturiera''' [[hizkuntza erromantzeak|hizkuntza erromantzea]] da, "ibero-erromaniko" familiakoa. Era berean, '''[[astur-leones|asturleonera]]''' hizkuntza familia barnean kokatuta dago.
-== hola que hay ==
-*
+Hizkuntzak izen ugari hartzen ditu ohituraren arabera: ''Asturianu'', ''Llingua asturiana'' edo ''Bable'', azken hau askotan hizkuntza gutxiesteko erabili izan dena.
+Estimazioen arabera, 550.000 bat lagunek hitz egiten dute Asturiasen (100.000k jatorrizko hizkuntza gisa dute).
+== Hiztunen geografia ==
+[[Asturiasko Printzerria|Asturiasen]] hitz egiten da batez ere (mendebaldean [[galiziera]]rekin oso nahasia, [[eonaviera]] edo ''Fala'').
+[[Leóngo probintzia|Leon]], [[Zamorako probintzia|Zamora]] eta [[Salamancako probintzia|Salamancan]] mintzatzen dena '''Astur hizkuntza familia'''ren ([[astur-leones|asturleonera]]) dialekto berezitzat hartu ohi dira, [[leones|leonera]] (''llionés'') izenarekin.
+[[Extremadura]] eta [[Kantabria]]ko zonalde batzuetan ere aldaera bereziak mintzatzen dira, hizkuntza beregaitzat ere hartzen badira ere: [[extremadurera|extremeñoa]] eta [[montañes|montañera]].
+[[Portugal]]go ipar ekialdean, [[Miranda do Douro]] inguruan, berriz, izaera ofiziala duen [[mirandes|mirandera]] hitz egiten da, leoneraren aldaera.
+== Ezaugarriak ==
+=== Gramatika ===
+===Dialektoak===
+Asturiera hiru dialektotan banaturik dago (mendebaldekoa, erdialdekoa eta ekialdekoa) eta hauek, era berean, azpidialekto zenbaitetan.
+Gainera, [[Llanes]] eta [[Ribadesella]]ko ''tejero''ek [[hizkera]] bat sortu zuten, ''[[xíriga]]'' izenekoa.
+== Historia ==
+* [[1639]]an [[Antón de Marirreguera]] apaizak argitaratutako ''"Pleitu ente Uviéu y Mérida poles cenices de Santolaya"'' liburua da lehenengoa asturieraz egindakoa.
+* [[XVIII. mendea]]n, [[Argien Garaia|Ilustrazioaren garaian]], [[Gaspar Melchor de Jovellanos]] hizkuntzari sona eman zion, eta akademia arautzailea sortzeko beharraz hasi zen hizketan, bi menderen buruan azkenean gauzatu zutena.
+* [[1839]]an argitaratu zuten [[Oviedo|Uvieun]] ''"Colección de poesías en dialecto asturiano"'', [[Xosé Caveda y Nava|Xosé Cavedak]] antolaturik.
+* [[1901]]ean "Ixuxú" astekariaren lehen alea kaleratu zuten.
+* [[1974]]tik abiatu zen ''"Surdimientu"'' ("Pizkundea") izeneko mugimendu kulturala, [[Francisco Franco|Francoren]] azkeneko urteetan eta [[Conceyu Bable]] elkartearen sorrerak bultzaturik.
+* [[1980]]an [[Academia de la Llingua Asturiana]] sortu zuten, erakunde arautzailea.
+* [[1986]]ko [[otsail]]ean "[[Radio Sele]]", gaur egun entzule gehien daukan [[irrati (hedabidea)|irratia]], hasi ziren emititzen.
+* [[1996]]ko [[irailaren 6]]an "[[Les Noticies]]" astekariaren lehen zenbakia kaleratzu zuten.
+* [[1997]]ko [[uztailaren 4]]an [[Bimenes]]eko udalerriak hizkuntzaren ofizialtasuna aldarrikatu zuen, horrelakorik egiten lehenengo herri [[asturiasko Printzerria|asturiar]] bihurtuz. Honek eragin izan zuen beste herri batzuk, bata bestearen atzetik, gauza bera egitea: [[Morcín|Morcin]], [[Castrillón|Castrillon]], [[Caso]], [[Teverga]], [[Laviana]], [[Langreo]] eta [[Llanera]]. Ofizialki, Printzerriko epaitegi nagusiak bertan behera laga zituen aldarrikapenak, baina Bimenesen ordutik urtero ospatzen dute ''"Fiesta de la Oficialidá"'' jai-eguna.
+== Estatusa ==
+[[Fitxategi:Xuridic signboard bilingual Castilian-Asturian.JPG|220px|left|thumb|Asturiera eta gaztelaniazko seinale elebiduna.]]
+Historikoki asturiera ez da hizkuntza onartua izan eta, askotan, [[gaztelania|espainieraren]] dialektotzat hartu dute zenbaitek.
+Gaur egun, [[Asturiasko Printzerria|Asturiasko]] Printzerriko Autonomia Estatutuko 4. artikuluaren arabera ''babestua'' dago, baina koofizialtasun izaerarik gabe.
+[[Gaztela eta Leon]]en [[leones|leonerak]] ez du inongo errekonozimendurik, Leongo Unibertsitatean (kurtso bat eskaintzen da) eta Leon nahiz Zamorako udal batzuen aldetik ez bada.
+[[Portugal]]en, [[Miranda do Douro]]ko aldaera den [[mirandes]]a ofiziala da [[portuges]]arekin batera.
+Mirandesak ahozkotasun ezaugarri eta idazketa-arau propioak ditu eta leonerarekin erlazionatu ohi da. Asturiera, hala ere, erdialdeko dialektoan oinarrituz idatzi ohi da. Asturieraren [[gramatika]], hiztegia eta ortografia arauak dialekto horretan oinarritzen diren bitartean, mirandesak grafia portugaldarraren eragina du.
+== Literatura ==
+{{Sakontzeko|Asturierazko literatura}}
+[[Gaspar Melchor de Jovellanos]] [[argien Garaia|ilustratua]] izan zen bultzatzaile handienetarikoa garai hartan, [[Josefa de Jovellanos|Josefa]] arreba izanda nabarmentzeko lehen emakumea.
+[[XIX. mendea|XIX. mendekoak]] aipatzekoak dira [[Xosé Caveda y Nava]], [[Xuan María Acebal]] eta [[Teodoro Cuesta]] poetak eta, agian hauen guztien gainetik, [[Fernán Coronas]].
+Egile garaikideen artean, [[Manuel Asur]] eta [[Xuan Bello]] azpimarratuko ditugu.
+== Musika ==
+[[Llan de Cubel]], [[Dixebra]] eta [[Xera]] taldeak aipatzekoak dira, [[folk musika]] arloan.
+== Erakunde eta elkarteak ==
+[[Academia de la Llingua Asturiana]] erakundeak hizkuntza arautzen du [[1980]]tik.
+Beste alde batetik, [[Xunta Pola Defensa de la Llingua Asturiana]] eta [[Conceyu Abiertu pola Oficialidá]] taldeak ofizialtasunaren aldeko aldarria zabaltzen ari dira azken aldiotan.
+== Hedabideak ==
+* ''"[[Les Noticies]]"'' [[egunkari]]a.
+* ''"[[Asturies.com]]"'' [[webgune]]a.
+* ''"[[Llengües Vives|Llengues Vives]]"'' [[aldizkari]]a.
+* ''"[[Radio Sele]]"'' [[irrati (hedabidea)|irratia]].
+== Ikus, gainera ==
+* [[Astur-leones|Asturleonera]].
+* [[Europako eremu urriko hizkuntzen zerrenda|Europako hizkuntza gutxituak]].
+== Kanpo loturak ==
+{{commonskat}}
+{{wikiztegia}}
+{{interWiki|kodea=ast}}
+* {{ast}} [http://www.academiadelallingua.com/ Academia de la Llingua]
+* {{ast}} [http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php Academia de la Llingua'ko hiztegia]
+* {{ast}} [http://www.asturies.com/ Albistegia on-line]
+* {{ca}} [http://www.llenguesvives.org/ Europako Hego-mendebaleko 6 hizkuntzen buletina]
+* {{ast}}[http://www.academiadelallingua.com/diccionariu Akademiaren hiztegia]
+* {{en}} [http://www.websters-online-dictionary.org/definition/Asturian-english/ Asturiera-Ingelesa Hiztegia]
+* {{ast}} [http://www.exunta.org/ Xunta pola defensa]
 {{erromantze hizkuntza aurkibidea}}

i e a Hizkuntza erromantzeak
Ekialdekoak	Aromaniera • Errumaniera (moldaviera, valakiera) • Istro-romaniera • Meglenera
Hegoaldekoak	Sardiniera (campidanera, logudorera, sassariera)
Mendebaldekoak	Astur-leonesa (asturiera, extremadurera, leonesa, mirandesa, montañesa) • Borgoinera • Dalmaziera • Emiliano-romagnoloa • Erretorromaniera (erromantxea, friuliera, ladinoa) • Franche-comtera • Frankoprovenzera • Frantsesa • Galiziera (eonaviera, fala) • Galoa • Gaztelania (ekuatoreginear gaztelania, europar gaztelania, filipinar gaztelania, kaloa, latinoamerikar gaztelania, saharar gaztelania) • Istriera • Italiera • Katalana (algerera, balearrera, erdialdekoa, valentziera) • Korsikera (gallurera) • Ladinoa • Liguriera (genovera, monakoera) • Lombardiera • Lorrenera • Mozarabiera • Nafar-aragoiera (aragoiera, errioxera, nafar erromantzea) • Napoliera • Normandiera (jerseyera, guerneseyera) • Okzitaniera (gaskoia, limousinera, proventzera) • Piemontera • Pikardiera • Poitevin • Portugesa (afrikar portugesa, brasildar portugesa) • Siziliera • Valoniera • Veneziera • Xanpainera
Letra etzanez: hizkuntza hilak. Letra lodiz: 5 milioi hiztun baino gehiagokoak. Parentesi artean: parentesiaren ezkerrean dagoen hizkuntzaren dialektoak.