Jon Mirande

Jon Mirande
Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Jean Pierre Cadet Mirande
Jaiotza	Parisko 13. barrutia, 1925eko azaroaren 10a
Herrialdea	Frantzia
Lehen hizkuntza	frantsesa
Heriotza	Parisko 20. barrutia, 1972ko abenduaren 28a (47 urte) (47 urte)
Hobiratze lekua	Cimetière parisien de Thiais (en)
Heriotza modua	suizidioa
Hezkuntza
Heziketa	Lycée Arago (en)
Hizkuntzak	frantsesa gaztelania ingelesa euskara Kornubiera bretainiera
Jarduerak
Jarduerak	hizkuntzalaria, itzultzailea, poeta eta idazlea
Izengoitia(k)	Jon Chaho

Jon Mirande Aiphasorho^[1] (1925eko azaroaren 10a, Paris – 1972ko abenduaren 28a, Paris) euskal idazlea izan zen, euskal literaturako XX. mendeko olerkari nabarmenenetakoa.

Parisera lanera joandako zuberotarren semea zen: ama Marie Aipharsoro zuen, Sohüta Xarokoa, eta aita, Jean Mirande, Garindainekoa. 1923an jaiotako arreba bat zuen.

Batxilergoa ikasi eta gero, 1944an Frantziako Finantza Ministerioan hasi zen itzultzaile lanetan, eta ogibide bera bizitza osoan mantendu eta gorrotatu zuen. Ez zuen inoiz lanpostuan gora igotzeko asmorik azaldu eta bere aisia literaturari eta bidaiatzeari eskaintzen zion.

Gurasoek Parisera iritsi zirenean apenas zekiten frantsesez; Mirandek ordea, ez zuen euskara ama-hizkuntza moduan ikasi. Hogei urterekin hartu zuen euskara ikasteko erabakia, eta harrezkeroztik gurasoekin beti zubereraz mintzatu zen; euskalki gehienak landu zituen eta batuaren defendatzailea izan zen sortu baino lehenagotik. Haren lehen idazlana 1948koa da, Gernika aldizkarian agertu zen. Urte berean, Piarres Lafittek Eskualtzaleen Biltzarrerako deitu zuen, baina geroago bien arteko harremanak mikaztu egin ziren, ideologia desberdintasunak zirela medio.

1956an Arantzazuko santutegian Euskaltzaindiak antolatu zuen Espainiako Gerra Zibilaren ondoko lehen batzarrean esku hartu zuen.

1962an euskaltzain oso izendatzeko proposamena egin zuten Aingeru Irigarai, Federiko Krutwig, Koldo Mitxelena eta Luis Villasantek, baina Piarres Lafittek kontrako iritzia zuenez, ez zen aurrera atera; Mirandek berak egin zion uko.

Hogei bat hizkuntza zekizkien, eta haietako anitzetan literatura-lanak argitaratu zituen. Zelta hizkuntzetan espezialista izaki, bretainieraren akademiako kide izatera iritsi zen.

Euskaraz baino lehen ikasi zuen bretoieraz Jon Mirandek Parisen. Euskaldunak lagun egin baino lehen, bretainiarrak egin zituen adiskide. Txomin Peillenekin konpartitu zuen zaletasun hori. Izatez, Jon Mirandek hizkuntza zeltiko guziak ezagutzen zituen. 1950ean kornubieraren akademian sartu zen, eta Heineren eta Hölderlinen olerkiak eman zituen akademiaren An lef Kernewek aldizkarian.^[2]

Bretoieraren akademian hartu zuten kanpotar bakarra izan zen. Gerla denboran ikasi zuen bretoieraz. Berantago, Sorbonako sumeriar hizkuntzen irakasle Riec Jestinek, Jon Mirandek eta Txomin Peillenek Ar Stourmer aldizkari abertzale sozialista atera zuten bi urtez, eta Jon Mirandek hantxe eman zituen bretoierazko artikulu hoberenak, eta kantuak eta olerkiak ere bai. Haren olerkitxo erotikoak bretoieraz idatzi bakarrak izan ziren. Bertzalde, hebreeratik eta nederlanderatik ere ekarri zuen bretoierara lanik. Hil gabean, aleman eta nederlanderazko poemak idazten ari zen, bretoieraz.^[2]

Nabaria da Friedrich Nietzsche, Oswald Spengler eta Arthur Schopenhauerren eragina haren pentsamenduan.

Eskuin zein ezkerreko abertzaletasunak gogor kritikatu zituen, biek ala biek moral judu-kristauaren iturrietatik edaten zutela uste baitzuen. Haren ustez, euskaldunaren jatorrizko izpiritua askea eta indartsua da, bortitza. Oswald Spenglerrek Mendebaldearen Gainbehera saioan adierazi zuen bidetik, Miranderen iritziz, euskaldun jendeak izpiritua zeharo ahulduta dauka moral judu-kristauaren eta demokraziaren erruz, eta antzinako izpiritu bortitza berreskuratu beharra dauka, bizirik iraungo badu. Soilik horrela lortuko omen dute euskaldunek Euskal Herriaren benetako independentzia; demokraziaren bidez ez omen da askatasunik lortuko. Hala, euskal paganismoaren iduriteria erdi-asmatu bat darabil bere poema askotan, mitologia zelta eta nordikoan inspiratuta. Marxismoa ere bere erasoen jomuga zen, bere irudikoz kristautasunaren beste aldaera bat besterik ez baitzen. Ideia nazional-sozialistak bereganatu zituen eta ez zuen inoiz bere arrazismoa ezkutatu.

Abertzale erradikala zen, baina haren ideiak zirela eta, abertzaleen artean ere baztertua izan zen. Paris urrun hartatik, Euskal Herriko nazionalismo klerikala zein marxista gaitzesten zituen. Eskuineko euskaltzaleek ezin zuten eraman bere testuetako erotismo gordina; ezkerrekoek, berriz, ideia tradizionalei eta ohiturazko nazionalismoari eginiko kritikak begi onez ikusten bazituzten ere, printzipio nazi-faxista eta antikomunista haiek guztiz baztertzen zituzten.

Hala ere, Mirandek hainbat euskalarirekin hartu-eman adiskidetsuak izan zituen, Andima Ibiñagabeitia, Txomin Peillen, Piarres Lafitte, Koldo Mitxelena eta Jon Etxaiderekin, besterak beste, eta euskarazko aldizkarietan bere kultura aberatsagatik eta sormenagatik estimu handitan hartu zuten. Andima Ibiñagabeitiak Parisen Miranderi eta Txomin Peilleni euskara eskolak eman zizkienean, hirurak adiskide min egin ziren. Ibiñagabeitiak Venezuelara bizitzera joan behar izan zuenean ere, Miranderekiko gutun harremana ez zen inoiz eten, eta idazlanak elkarri kritikatzen eta zuzentzen zizkioten, argitara eman aurretik. Gabriel Aresti arduratu zen Haur besoetakoa eleberriari hitzaurrea egiteaz, nahiz eta bere pentsamoldea Miranderenaren guztiz antagonikoa izan. Azkenik, bere burua toki gehienetatik baztertua ikustean, euskaraz idazteari utzi zion eta bere amaren heriotzak depresiora eraman zuen. Aita zendu eta gutxira, bere departamentuan hilik aurkitu zuten, pilula pote huts bat eta whiski botila bat ondoan zituela. Pariseko Thiais hilerrian ehortzi zen.

Joxe Azurmendik zenbait lanetan Miranderen pentsakera sakonki aztertu du, aurreiritzirik gabe ("Mirande eta kristautasuna", "Schopenhauer, Nietzsche, Spengler, Miranderen pentsamenduan" eta "Miranderen pentsamendua").

Parisen, laikotasunaren hiriburuan sortu, hazi, hezi eta bizi izanak ukatu ezinezko eragina du Miranderen lanetan. Nabaria da Europa eta Mendebaldeko pentsalari eta olerkarien ezagupena eta haietako askoren eragina.

Erlijio katolikoak Greziako espirituaren eta paganismoaren gainbehera ekarri zuen. Mirandek, Greziako mitologia eta paganismoarekiko miresmena aitortzen du, eta kristau-zibilizazioaren eta arrazionalismoaren aurkako jarrera tinkoa hartzen. Euskal gizarte hartan indarrean ziren moralitatearen zutabe nagusiak astindu zituen era satirikoan eta ironiaz. Mendebaldeko zibilizazioak kondenatu eta luzaroan estalita eduki dituen indarrak berpiztu nahi ditu Mirandek. Europa iparraldeko mitologia zaharreko jainko eta jeinuen inbokazioa ere: “Wotan”, “Odin”, “Eidol”... baita akelarre, sorgin eta gainontzeko sinbolo paganoen miresmena ere, Europa iparraldeko ganduetatik berreskuratuko lamia zeltarrekin batera. Kristautasunak baztertu eta askotan sutara bota zituen mitologia eta sineskera zahar horietan aurkitu uste du Mirandek paradisu galdua.

Miranderen iruditeria poetikoan, ametsa, ura, arima, kantu edo musika, urruntasuna, paganismoa, heriotza... kontzeptuak eta ametsarekin batera nostalgia edo mina (herri-min, elhur-min, gau-min...). Min hori iraganeko Gazteen Lurraren edo bere gaztaroaren mina edo gizarteak galarazi digun berezko izate askea galdu izanaren mina zen.

Formari dagokionez, era askotako neurri eta baliabideak erabiltzen ditu, eta idaztankera laburgarriak kontzeptismora hurbiltzen du. Bertsolaritzaren neurri tradizionalen zalea da. Estiloari dagokionez. berria denez, haren obrak ulertzea zaila da, batez ere zerabilen hizkuntza oraindik arautu eta finkatu gabeagatik. Euskararen batasuna oraindik adostu gabea baitzen, bere kasa koiné berezi bat asmatu zuen, euskalki guztietako ezaugarriak nahasiz. Federiko Krutwig eta Luis Villasantek bultzaturiko lapurtera klasikoaren bidea hartu zuen hasieran, eta gipuzkerarena gero.

Poesia landu zuen batez ere. Erotismoa (onanismoa eta lesbianismoa), heriotza, paganismoa eta abertzaletasuna ziren erabiltzen zituen gaiak.

Berak sortutako ipuinez gain, zenbait ipuin itzuli zituen halaber: Edgar Allan Poe eta Franz Kafkarenak, kasu. Poesian, Charles Baudelaireren Les Fleurs du mal (Zithal Liliak) poesia bilduma eta Edgar Allan Poeren The Raven (Bela) poema luzea euskaratu zituen.

Igela, euskaldun heterodoxoen errebista aldizkaria argitaratu zuen aldi batean Txomin Peillenekin batean, eta bertan poesia, kritikak, herri literatura eta beste gaien inguruko artikuluak jaso zituen. Bertan jorratu zituen gara hartan euskaldunen artean debekatuta zeuden gaiak. Haren lan poetikoan, hiru gai nagusi bereiz daitezke: paganismoa, sexua eta bortizkeria. Poema askotan bere jarrera nihilista nabari da.

Nobela bakarra idatzi zuen: Haur besoetakoa, haren obra ezagun eta aldi beran polemikoena, eta bera bizi zelarik liburu moduan argitara emandako lan bakarra ere horixe izan zen, gainerakoak aldizkarietan edo bera hil ondoren argitaratu baitziren. Pedofilia, intzestua eta suizidioa bezalako gaiak landu zituen, ohitura tradizionalen eta moral judeo-kristauaren kontrako testu bortitza bihurtuta. 1954an idatzi zuen, eta 1971ra arte itxaron behar izan zuen argitaratzeko. Vladimir Nabokoven Lolitarekin alderatu da, baina badakigu Mirandek ezin izan zuela eleberri hori irakurri.

Generoka sailkatuta:

• Igela, euskaldun heterodoxoen errebista 1979, Hordago

• Jon Miranderen idazlan hautatuak 1981, Gero Euskal Liburuak
• Obra osoa 1999, Hiria

• Miranderen lan kritikoak 1985, Pamiela

• Jon Miranderen gutunak 1948-1972 1995, Susa

• Gauaz parke batean 1984, Elkar

• Haur besoetakoa 1970, Kriselu-Lur

• Orhoituz 1976, Kriselu
• Ene jainko-eidol zaharra, lur! 1984, Elkar
• Poemak 1950-1966 1984, Erein
• Ilhun-argiak 1992, EHU-UPV
• XX. mendeko poesia kaierak - Jon Mirande 2002, Susa

• Oskorriren Kattalin kanta, Jon Miranderen poema batean dago oinarrituta.
• 2009an Jon Miranderen obra eta bizitzan zeharka oinarritutako Mirande Kabareta estrenatu zen. Zuzendaria Edorta Jimenez zen eta Txuma Murugarrenen abestiekin egina zegoen.
• Jon Miranderen inguruan antzezlana, Kandido Uranga, 2009; musika: Fran Lasuen^[3].
• Jon Miranderen kanta, Fiachras taldeak Jon Miranderi eskainitako abestia.[1]
• Mirande^[4], 2020. Elena Setien, Xabier Erkizia eta Grande Days. Forbidden Colours Diskoetxea
• Jon Miranderen Haur besoetakoa (1970), modernitate ukatua^[5] doktorego-tesia, Amaia Elizaldek idatzi eta Mari Jose Olazairegik eta Jon Casenavek zuzendu zutena.

• Azurmendi, J. 1978:Mirande eta kristautasuna, GAK.
• Azurmendi, J. 1989:Schopenhauer, Nietzsche, Spengler, Miranderen pentsamenduan, Susa.
• Azurmendi, J. 1989:Miranderen pentsamendua,Susa.
• Azurmendi, J. 1998: Mirande, berriro, Jakin, 106: 31-46.
• Jean-Louis Davant: Zuberoako literaturaz. Antologia laburra, Euskaltzaindia, Bilbo, 2008; 102-104.or.
• Jean-Louis Davant: Zuberoako idazle zenduak, Elkarlanean, Donostia, 2001; 157-171.
• Ortiz de Pinedo, A. (2009). Euskal literatura Gernika aldizkari liberalean 1945-1953. Zornotza. Erroteta.^{[Betiko hautsitako esteka]}
• Juaristi, Felipe: Miranderen poesiaz ohar batzuk. - Egan, 1998-1/2, 25-31.
• Mujika, Luis Mari: Miranderen poetikara hurbilduz: ideologia. Sentsualismoaren hariak. - Egan, 2010-1/2, 33-47.
• Mujika, Luis Mari: Miranderen estetikaren beste alde formal batzuk. - Egan, 2011-1/2, 125-139.
• Peillen, Txomin: Jon Mirande 1950-1960 urtetako hamarkadan. - Egan, 2001-3/4, 63-94.
• Sudupe, Pako 2011: 50eko hamarkadako euskal literatura I. Hizkuntza eta ideologia eztabaidak, Donostia, Utriusque Vasconiae. ISBN 978-84-938329-4-0.
• Sudupe, Pako 2011: 50eko hamarkadako euskal literatura II. Kazetaritza eta saiakera, Donostia, Utriusque Vasconiae. ISBN 978-84-938329-5-7.

• Ipar Euskal Herriko idazleak
• Gernika (aldizkaria)

• Jon Miranderi buruzko erreportajea
• Jon Miranderen lanak Klasikoen Gordailuan
• Igela aldizkariaren ale guztiak
• Bidegileak serieko bere liburuska, Lurdes Otaegik idatzia.
• Jon Miranderi buruz
• Jon Miranderen poemak faksimilean
• E.A. Poeren The Raven poema Mirandek euskaratua
• Txomin Peillen, "Jon Miranderen ordeinua bere lekuan", Jakin aldizkaria
• Mirande omenduko du Bilbo Zaharrak, 'Haur besoetakoa' jendaurrean osorik irakurriz^{[Betiko hautsitako esteka]}
• Fiachrasen Jon Miranderen kanta abestia.