Lan prekario

Lan prekaritatea pertsona batek modu autonomoan bizi-baldintza duinak izateko iraunkortasun, ordainsari, babes eta segurtasunik ez dituen lan-egoera da. Herrialde garatuetan XX. mendearen bukaeratik nagusitzen joan den lan-merkatuaren eredua izan da, bereziki globalizazioak ekarritako sistema sozioekonomikoaren ondorioz. Lan-prekaritatearen ezaugarri nagusiak ordainsari txikiak, aldi baterako kontratu laburrak, langilearen eskubideak murrizten dituzten legeak, ordutegi malguak eta lan-segurtasun neurrien murrizketa.

Lan prekaritatearen gorakadaren arrazoietariko bat 2008ko krisia izan zen; baina horretaz aparte badaude beste arrazoi batzuk ere. Prekaritatea epe luzeko arazo bat da; beraz sortu diren enplegu modu berriak (adibidez, aldi baterako enpleguko plataformak edo plataforma digitalak) prekaritatea indartzera etorri dira. Jarduera produktiboen kanporatzea (hau da, enpresen segregazioa beste enpresa batzuetara) izan daiteke gaur egun pertsona asko pairatzen ari diren arazoen arrazoi nagusia. Azken hamarkadetan enpresek indartu egin dute jardueraren kanporatzea, eta horrek ondorioak izan ditu lan merkatuan; hain zuzen ere, enpleguaren egonkortasunean eta soldataren egituran.

Lan kontratuen iragankortasuna da lan prekaritatea indartzen laguntzen duen faktoreetariko bat. Kontratatzeko eredu hau era masiboan erabiltzen da lan harremanen eredu sozial berrian. Lan kontratuen iragankortasuna, desenplegua eta diru-sarreretan segurtasunik eza izatea eragiten du prekaritateak. Lan errotazioa ez da bakarrik gertatzen aldi baterako enpleguetan, baizik eta lan merkatuaren mugikortasun handi bat sortzen du, langileek beren lanetan aldaketak pairatzen dituztelako jarduerari dagokionez.

Prekaritatetzat hartzen da, oro bat, langileak Gizarte Segurantzan alta egoeran ez egotea; beraz, altan dauden langileen prestazioak handitzen dira.

Enpresa batean langile autonomoak kontratatzea ere prekaritatetzat jotzen da, autonomo horiek enpresatik soldata bat jasotzen dutelako. Horiei, “gezurrezko autonomoak” deitzen zaie. Egoera hau herrialde batzuetan ez-zilegia da, baina ondo bereizi behar ditugu ekonomikoki menpekoak diren langile autonomoetatik.

Baldin lanaren truke jasotako soldata nahikoa baldin ez bada langilearen gastu minimoak ordaintzeko, hori ere prekaritatetzat jotzen da. Modu berean lan prekariitatea izaten da egoera hau: langilea aparteko ordu ez-zilegiak egitera behartuta egotea, diru-sarrera nahikoak izateko.

Prekaritatearen beste faktore bat hau izaten da: langilea aldi baterako enplegu bat hartzera behartuta egotea lanaldi osokoa hartu beharrean. Egoera honetan gerta daiteke langileak diru-sarrera nahikorik ez izatea eta enplegu bat baino gehiago izatera behartuta egotea. Adibidez, enplegu bat goizez eta beste bat arratsaldez. Horri enplegu-aniztasuna deitzen zaio.

Sufrimendu psikologikoa izaten da prekaritatearen ondorioetariko bat eta horrekin batera langilearen bizi kalitatea eta osasuna kaltetuta ateratzen da. Lanaren ziurgabetasunak langileen jokaera sozialak aldatzen ditu, lanaren inguruko banakako zein taldeko izaera sozialak osatzeko eta finkatzeko zailtasunak sortzen dituelako.

Laneko egonkortasuna langileek gehien balioesten dituzten gauzetariko bat da; gehien baloratzen den faktoreetariko bat da langileen artean; beraz, aldi baterako lanaldia arazotzat hartzen da. Eta denboran zehar egoera ez bada aldatzen, langileen artean enplegu prekarioa ez da ondo ikusten, estigmatizatzen da, iragankortasuna beti sentitzen da pairatzen dituzten mehatxuen ondorioz.

Sarreran azaldu den moduan, lan prekaritateak honako ezaugarri hauek ditu: gelditasuna, langabezia, behin-behinekotasuna, behartutako aldi baterako lanaldia eta murgildutako ekonomia. Azken ezaugarri horrek batez ere emakumeei eta gazteei kalte egiten die eta herrialdearen arabera kopurua aldatuz joaten da. Horrek ez du esan nahi ez dagoenik ez gizonik eta ez heldurik murgildutako ekonomia pairatzen beren lan prekarioagatik. Kolektibo zehatz batzuk, adibidez, 40 urtetik gorako langabezian dauden langileak, langile etnikoak eta abar arazo oso larriak pairatzen ari dira.

Esan dugun moduan, egoera honek batez ere emakumeei eta gazteei kalte egiten die. Badakigunez, enplegu arlo batzuk guztiz feminizatuak daude: adibidez, garbiketa arloa, hezkuntza eta osasun arloa. Aldiz, badaude beste enplegu mota batzuk gazteei zuzenduta daudenak: adibidez, dendetako saltzaileak eta “fast food”eko tokietako saltzaileak.

Ikerketa asko egin dira emakumeen rola zein den jakiteko bai lan merkatuan eta bai gizartean, eta ikertzaile guztiak ondorio berberetara heldu dira: lan prekaritateak emakumezkoen izena dauka. Gure gizartean desberdintasuna aspektu guztietan nahiko barneratuta dago eta bereziki emakumeen eta gizonen arteko desberdintasuna baldin bada. Desberdintasun hau batez ere lan munduan ikusten da eta esan genezake sozietatean kaltetuak izaten direnak emakumeak direla. Enpleguetan egoera hau gero eta gehiago nabaritzen da soldata baxuekin eta ezegonkortasun handiarekin; beraz, laneko hierarkiako azken mailan emakumezkoen enpleguak kokatzen dira. Espainiako aldi baterako enpleguen % 72 emakumeek betetzen dituzte eta portzentaje horretatik, % 58k prekarizazio egoera hori ez dute hautatu, baizik eta behartu egin dituzte enplegu horiek hartzera. “Minijobs” deituriko enplegu mota honekin ezin dira bete pertsona batek izaten dituen oinarrizko gastuak; beraz, gaur egun lan bat izateak ez du bermatzen pobreziatik ateratzea. Espainiak, hain zuzen ere, Europako langile pobreen portzentajerik handiena dauka, Errumaniaren atzetik.

Gainera, haurdunaldien aukerak eta horrek dakartzan edoskitze eta amatasun baimenak kontuan hartzen baditugu, emakumeen desenplegu-tasak handitu egiten dira, eta horrek gero eta desberdintasun handiagoa dakar enplegu bat bilatzeko orduan.

Emakume etorkinek desabantaila bikoitza dute bi faktorerengatik: alde batetik, emakumeak direlako eta, beste aldetik, etorkinak direlako. Kolektibo oso berezia da eta arreta handia behar du beste kolektiboekin parekatu ahal izateko gizarteratze eta lan-munduratze prozesuei dagokienez. Desparekotasun izugarri handiak dituzte lan baldintzetan, bizi baldintzetan eta oinarrizko baliabideetan.

Kolektibo hau oso esanguratsua eta ospetsua da Europan, ez bakarrik kopuruarengatik, baizik eta herrialde hartzaileetan pairatzen diren ondorio ekonomiko eta sozialengatik. Kasu gehienetan emakumeak izaten dira familiako kide lehenak herrialde hartzaileetara etortzen, gainontzeko kideen etorrera prestatzeko.

Emakume etorkinen enpleguak diskriminatuak izaten dira. Emakumeek normalean etxe zerbitzuetan lan egiten dute, zenbait kasutan barneko zerbitzuetan, ordainketa kaxkarrak edukitzen, aldi baterako lanaldia izaten, malgutasunarekin eta lanaldi luzeak pairatzen. Horren adibide bat helduen zainketa da.

Prekariatua, beraz, soziologian eta ekonomian sortu den klase sozial berri bat da, non pertsonek, lan prekaritatea pairatzearen ondorioz, ez baitute bizi baldintza duinen segurtasunik, ez oreka psikologikorik, ezta egoera sozial, ekonomiko edo denborazkoaren segurtasunik. Zehazki, prekarioen klase berri honek lan segurtasunaren falta pairatzen du: klase horretan sartzen dira aldizkako lanak eta lan urriak, txarto ordainduak edo ez ordainduak; horrela sortzen da egoera pertsonalaren prekarizazioa.

Klase sozial honen sorrera azken hamarkadetan neoliberalismoaren eta kapitalismo ondare eta errentariaren garapenari eta sendotzeari egotzi zaio. Europan XXI. mendearen hasieran langileen prekarizazioa arazo larria bilakatu zen, batez ere gazteen artean.

Gaur egun, Espainian, prekaritateak familia askori eragiten die. Gazteen belaunaldi berriak ere egoera honetan aurkitzen dira; langabezia tasa altua da, ez dute lan duinik aurkitzen eta lan egoera penagarrietan bizirautera behartuta ikusten dute beren burua.

Lan-merkatuko partaideen arteko botere-egoera desberdina atzeraldi ekonomikoko aldietan agerian geratzen da: langileak enpresekiko gutxiagotasun-egoeran daude, enplegu-eskasiaren ondorioz lan-baldintza okerragoak onartzera behartuta baitaude, eta, horren ondorioz, atzera egin dute eskuratutako gizarte- eta lan-eskubideetan.

Langileak desabantailan daude beren eskubideen alde borrokatzeko orduan, eta enpresak, pixkanaka, lan-arloan lortutako aurrerapen guztiak dinamizatzen dituzten abusuzko jardunbideak inposatuz baliatzen dira, lan-harremanaren funtsezko elementuak ukituz, hala nola kontratuak, ordainsariak, kaleratzea, lanaldiak eta lan-ordutegiak, negoziazio kolektiboa, etab. Beraz, lan-prekaritatea segurtasun eza, ziurgabetasuna eta gabezia dagoenean sortzen den egoera da. Lan-baldintzen bermeak eta, bereziki, oinarrizko premiak asetzen ez dituzten ordainsariak

• Lan-kontratuen gehiegizko behin-behinekotasuna. Lan-ezegonkortasuna da lan-prekaritateari gehien laguntzen dion faktoreetako bat, etengabeko langabezia-egoerak eta diru-sarrera ekonomikoen segurtasunik eza sortzen baititu.
• Soldata murriztuak eta ordainsari baxuak: eskaintza eskasaren eta enplegu-eskariaren gehiegikeriaren arteko desproportzioak aukera ematen die enpresei langileak lortzeko (baita langile kualifikatuak behar dituzten enpleguetan ere), hain soldata baxuen truke, ezen ez baitira nahikoak bizitzako gutxieneko premiak betetzeko; langileak pobretzeko egoerak sortzen dira, nahiz eta enplegu bat izan, eta eragozpena sortzen zaie gazte askori gurasoen etxetik emantzipatzeko.

• Lanaldiak murriztea edo lanaldi partzialeko gehiegizko kontratazioa: egoera horiek soldata-prekaritatea dakarte, eta, jakina, lan-denbora gutxiago, eta horrek langileari eragozten dio duintasunez bizitzea ahalbidetuko dioten diru-sarrera nahikoak lortzea, eta behartuta dago beste lan batzuk bilatzera, edo enpresen gehiegikeriak onartzera, legez kanpo "lanaldi hori zabaltzea" eskaintzen baitute enpresek, kontratuan jasotakoak baino ordu gehiago lan egitera behartuz eta kotizatu gabe.
• Kateko azpikontratazioa eta gehiegizko azpikontratazioa: enpresaren jardunbidea da eta lan edo obra publiko edo pribatu bat prezio baten truke esleitzean datza, obra hori osorik edo zati batean beste enpresa batzuekin azpikontratatuz, langile gutxiagorekin eta prezio txikiago baten truke. Azpikontratistek, era berean, jokaldia errepikatu eta azpikontratatu dezakete, prezio baxuagoan, esleitu zitzaien obra osoa edo zati bat. Eta horrela hurrenez hurren, kaudimenik gabeko mikroenpresek ere, mikroplantillek azkenean lan sustatzaileak berak ordaindu zuena baino askoz kopuru txikiagoan egiten baitute.
• Ezkutuko ekonomia edo "beltzezko lana": ziurrenik prekaritate handieneko kasua da, langilea erabateko babesgabetasun juridikoko egoeran jartzen baitu, ez baitago inolako kontrolik, ez soldatarik, ez lanaldirik, ez lan-arriskuarekiko esposizioaren baldintzarik, ez erritmorik, ez "harremanaren" iraupenik, eskaintzaren eta eskariaren legeak ezartzen dituenak baitira arauak. Egoera onartezinena da, eta lan-agintaritzaren aldetik kontrol eta jazarpen handiena eskatzen duena.

• Laneko prekaritateak eta lan-istripuek eragindako osasun-nahasmenduak: lan-prekaritateak sufrimendu psikologikoa areagotu eta lanaren mende dauden pertsonen osasuna eta bizi-kalitatea okertu ditzake, eta, objektiboki, laneko arriskuarekiko esposizioa larriagotu (frogatu da aldi baterako langileek istripu bat izateko arriskuaren bikoitza dutela, gutxienez, langile finkoek baino). Langabezia-egoeretan eta lan-ziurgabetasuneko egoeretan gaixotasunen maiztasunak gora egiten du eta hilkortasun handiagoa sortzen da, aldi baterako kontratazioa lan-baldintza okerragoekin eta enpresako lan-arriskuen prebentzioaren kudeaketan deskuidu handiagoarekin lotuta dagoela egiaztatu da etaa.

• Lan-merkatuaren ezaugarri diren gizarte-, arraza- eta genero-arrazoiengatiko diskriminazio-egoerak okertzea: atzeraldi ekonomikoaren testuinguruak lan-modu prekarioenetara bultzatzen ditu gizarteak babes gehien ez duten pertsonak. Gurea bezain patriarkala den gizarte batean, familiako gizonen langabeziaren aurrean, emakumeak behartuago daude edozein motatako zereginak onartzera; emakumeak dira lanaldi partzialeko eta aldi baterako kontratuen proportzio handiena dutenak, eta "beltzez" egindako lanean parte-hartze handiena dutenak. Bestalde, immigranteek, Atzerritartasun Legeak arautzen dituen Espainiako etorrera eta egonaldia izanik, Espainiako herritarrei eragiten dieten prekaritate-elementuak jasaten dituzte. Zirkulazio askearen murrizketak, kultura- eta gizarte-sustraitzerik ezak, hizkuntzaren ezjakintasunak, arrazakeriak eta xenofobiak egiten dituzte etorkinak, askotan, prekarioan dauden langileak ez ezik, baita prekarioan dauden herritarrak ere. Prekaritate hori etxebizitza duina eta funtsezko zerbitzu soziosanitarioak eskuratzeko zailtasunetan islatzen da.
• Negoziazio kolektiboa desegitea eta enpresaburuek lan-baldintzak zehazteko duten botere-marjina handitzea: lan-merkatuaren erreforma ahalbidetzeko, bai patronala, bai zenbait indar politiko, sindikatuen protagonismoa murriztearen alde egiten ari dira langileen lan-baldintzak negoziatzean, enpresa-hitzarmenak bultzatuz sektorekoen aldean, edo, are, banakako lan-kontratazioaren negoziazio-askatasuna bultzatuz enpresaburuekin eta elkarrizketa sozialean. Negoziazio kolektiboa desegitea da lan eskubideak ere desegiteko eta enpresen barne malgutasuna sustatzeko mekanismoa.