Bigarren Karlistaldia

Bigarren Karlistaldia
eta Karlista soldaduak Nafarroan, beren animaliekin
Data	1872ko apirilaren 21a – 1876ko otsailaren 28a
Lekua	Hego Euskal Herria, Maestrazgo, Katalunia
Emaitza	Karlisten porrota Araba, Bizkai, eta Gipuzkoako foruen abolizioa
Gudulariak
Espainiako erresuma (Amadeo Savoiakoa) (1872-1873) Espainiako Lehen Errepublika (1873-1874) Espainiako erresuma (Alfontso XII.a) (1874-1876) Karlismoa
Buruzagiak
Alfontso XII.a Arsenio Martínez-Campos Manuel Pavía Francisco Serrano Ramón Blanco Jenaro Quesada Karlos VII.a Rafael Tristany Pascual Cucala Francesc Savalls Joan Castells Manuel Santa Kruz Antonio Dorregaray Torcuato Mendiri Nicolás Ollo Joaquín Elio Antonio Lizarraga Juan Nepomuceno Orbe Mariaka
Galerak
7.000 eta 50.000 hildako artean[1]

Bigarren Karlistaldia^[2][3][4][5] (Euskal Herriaz kanpora sarritan Hirugarren Karlistaldia deitua^{[oh 1]}) 1872tik 1876ra Hego Euskal Herrian eta Espainian gertatutako guda izan zen. Alde batetik, Espainiako koroa aldarrikatzen zuen Madrilgo duke Karlos (Karlos VII.a izena hartuta) eta haren jarraitzaileak zeuden eta, bestetik, Amadeo I.a, Espainiako Lehen Errepublika eta Alfontso XII.aren gobernuak.^[6]

1870eko martxoan, Ramón Cabrerak, karlisten buruzagi politiko eta militarrak, dimisioa eman zuen, bere ustez, "armaz garaipena lortzeko baldintzak ez zeudelako" eta "Espainia gerra zibil berri batez arriskuan jarri nahi ez zuelako". ^[7][8] Hala ere, Karlos errege-nahiak, erbestean hilabetez matxinada prestatu ondoren, erabaki zuen 1872ko apirilaren 21a izango zela Espainiako koroa eskuratzeko zuen eskubidea aldarrikatzeko data.

Gerra horren gudaleku nagusia Hego Euskal Herria izan zen Lehen Karlistaldian bezala, eta euskal lurraldean borrokatu bigarrena. Dena den, 1872ko uztailean, Karlosek Filipe V.ak ezarritako Planta Berriko dekretuen bitartez indargabetutako foruen berrezarpena proposatu zuenean, matxinada hein handi batean Kataluniara eta neurri txikiagoan Valentzia eta Aragoira zabaldu zen. Andaluzian eta beste hainbat lekutan ere zenbait partida mendietara joan eta gudari baino bandolerismoari ekin zioten, gorriak ikusi baitzituzten ekintzak burutzeko, inguruko biztanleen artean jarraitzaile gutxi zituztela eta.

1873ko otsailean Espainiako Lehen Errepublika aldarrikatu zutenean, isabelinoak izandako monarkiko asko karlista aldera pasatu ziren. Era berean, Kantoien matxinadak karlisten lerroak indartu zituen. Aldiz, 1874ko urtarrilean Pavíaren estatu-kolpeak eta 1874ko abenduaren 29ko Arsenio Martínez Camposen altxamenduak karlistei indarrak kendu zizkieten. 1876 hasieran, guda amaitu zen, Canovas del Castillok hauspotuta Alfontso XII.a Espainiakoaren eta armadaren bitartez lehengo Borboi leinua berrezarri zenean, Espainiako gobernua horrek Aulki Santuarekin hitzarmena sinatu zuenean eta Ramón Cabrerak "a la Nación" eta "al Partido Carlista" agirien bitartez Alfontso XII.a Espainiakoa onartu zuenean.^[9][10]

Elisabet II.a Espainiakoaren erregealdian foru sistema errespetatu zen estatu katolikoaren barnean. Iraultzaile demokratiko antiklerikalak gobernura iritsi zirenean, estatu laikoa ezarri zuten. Hego Euskal Herrian, bertako herritarren sentimendu erlijioso sakonaren kontrako ekintzatzat hartu zen hori^[11].

Katolizismoaren defentsak, eta ez foruenak —azken horiek errespetatu baitzituzten iraultzaileek—, ekarri zuen karlista alderdia sendotzea eta Bigarren Karlistaldiaren hasiera —matinerrenak Hego Euskal Herrian ez zuen eraginik izan—. Karlismoak euskal gizarteko sektore ugariren babesa izan zuen:

• Talde pribilegiatuen foruzaleena: seiurteko demokratikoa garatuz joan zen heinean, gehiago hurbildu ziren karlismora eta tradizionalismora, foruak mantentzeak euskal lurraldeetan ematen zien autoritatea arriskuan ikusten baitzuten.
• Behe eta erdi mailako nekazariek, hirietako langile batzuek eta aberats eta lurjabe handiek ere karlismoaren alde egin zuten: karlistek prentsan eta elizak pulpitu eta aitorlekuetan egindako propaganda politiko trebeari esker, liberalismoa katolizismoaren eta foruen aurka zegoela pentsatu zuten eta Karlos VII.aren monarkiaren berrezarpenak gizarte tradizionalaren oinarriak eta eta ordena mantentzeko aukera eskainiko zuela pentsatzen zuten: Euskal Herrian nagusi zen katolizismoa mantentzea eta XIX. mendean zehar hainbeste aldaketa jasan zituzten foruen pribilegioak mantentzea.
• "Jainkoa, Aberria, Foruak eta Erregea" printzipioetan oinarrituta, karlistak parlamentuan erasotzetik (iraultzaren lehen urteetan), eraso militarretara igaro ziren, Karlos Maria Isidro infantearen biloba, Karlos VII.a, errege izango zuen erregimen monarkikoa berrezartzeko asmoz.

Bigarren Karlistaldia 1872ko apirilean hasi zen, Karlos VII.ak Espainiako koroa eskuratzeko zuen eskubidea aldarrikatu zuenean. Euskal Herrian, talde karlistek Serrano jeneralak zuzendutako armada errepublikarrari aurre egin behar izan zioten. Arrigorriaga, Mañaria eta Oñatiko gudetan karlistek galdu egin zuten^[12].

Karlos VII.ak maiatzaren 2an muga zeharkatu eta altxamendua zuzendu zuen^[13]. Hala ere, maiatzaren 4an Domingo Moriones jeneral errepublikarra Orokietan karlisten zuten kanpamenduan sartu eta erregenahia erbestera itzuli behar zen.

Orokietako gudua galdu ondoren, maiatzaren 24an su-eten labur bat izenpetu zen Zornotzan, Zornotzako ituna izena zuena, eta bertan Serrano jeneralak amnistia emateko konpromisoa hartu zuen, Euskal Herriko karlistek armak uzten bazituzten^[6].

Espainiako Gorteek, aldiz, ez zuten ituna onartu eta Serrano dimititzera behartu zuten. Era berean, karlistak ere ez zeuden ados eta erregenahiak traidoretzat izan zituen sinatzaileek. Handik gutxira, karlistek —Santa Kruz apaiza pertsonaia nagusietakoa izan zen— gerrari ekin zioten.

Lehenengo matxinada porrot egin ondoren, erregenahiak buruzagi militar gehienak bota eta abenduaren 18an saiakera berria egingo zutela erabaki zuen^[13].

1872ko abenduan eta 1873ko urtarrilean karlistek Araban, Bizkaian, Gipuzkoan, Nafarroa Garaian eta Katalunian erasoa jo zuten gerrillen taktikaren bidez, eta trenbideak, telegrafoak... saboteatu. Hego Euskal Herriko lurraldeak karlisten esku geratu ziren, hiriburuak izan ezik. Une berean, gorteek Errepublika aldarrikatu zuten eta Karlos VII.aren jarraitzaileei bultzada ideologikoa eman zieten.

1873ko maiatzaren 5ean Eraulen (Nafarroa Garaia) Dorregarai, Rada eta beste karlista buruzagiek garaipena lortu zuten Navarro jeneralak zuzendutako tropa errepublikarren aurka, hainbat erori eta preso lortuz.

Hurrengo hilabeteetan karlistek errepublikar armada menderatu zuten Belabieta, Mañeru, Metauten, Beramendi eta Deikazteluko guduetan.^[6]

Erregenaiak, berriro, 1873ko uztailean muga zeharkatu zuen eta abuztuan matxinoek Lizarra konkistatu zuten, bere hiriburu bilakatu zena.

1873ko azaroan, errepublikarrek galdu egin zuten Jurramendiko guduan, Dorregarai, Valdespinako markesa^[14], Velasco eta Ollo karlista jeneralen aurrean^[15].

1874ko irailean, karlistek 24.000 soldadu zituzten eta ia Hego Euskal Herria osoa zuten mendean. Hala eta guztiz ere, karlistek ezin izan zituzten euskal hiriburuak hartu eta horiek iraultzaileen menpe jarraitu zuten: 1874an 125 egunez Bilbo eraso ondoren, karlistek atzera egin behar izan zuten^[6].

Tartean Hego Euskal Herrian de factozko karlista estatua eratu zuten. Foru Aldundiak oinarrian izanda, Karlos VII.a estatu burua izan zen eta bere gobernua hiru estatu-idazkaritzek osatuta zegoen^[16]: Guda, Kanpo-Harremanak eta Estatua eta Grazia, Justizia eta Ogasuna. Denboraren poderioz, bost "ministerio" izatera ailegatu ziren. Bere kode penala, Auzitegi Gorena, Aduanak, Posta zerbitzua eta 1874an Oñatiko Unibertsitatea eratu zituzten^[17].

Katalunian, bertoko karlistek erregenahiak aukeratutako data baino lehen hasi zuten altxamendua, izan ere Joan Castell, 70 lagun zuzentzen zituena, zenbait egun aurrerago matxinatu zen. Erregenaiak bere anaia zen Alfontso Karlos Borboikoa Kataluniako kapitain jeneral izendatu bazuen ere, horrek 1872ko bukaera arte ez zuen muga zeharkatu eta tropak Rafael Tristanyk zuzendu zituen. Nahiz eta ia Kataluniako eskualde guztietan partidak sortu, ez zuten egitura militar amankomuna finkatu^[18]. Euskal Herrian matxinada berpiztea eta abenduan Alfontso Karlos heltzeak herriaren babesa suspertu zuten Katalunian. Bitartean, Pascual Cucalak Maestrazgo kontrolatu eta guztira 3.000 lagun batu zituzten, horietatik 2.000 Valentziako probintzian eta 850 inguru Alacanten.

Marco de Bello jeneralak Aragoin altxamendua antolatzea zuen helburua, baita eskualdeko administrazio zibil eta militarra ere. Nahiz eta antolakuntza sortu, arazo larriak zituen soldaduak armaz hornitu eta ordaintzeko, erbestean erositako edo etsaiei kendutako armak zituztelako. Hala ere, zenbait batailoi lerrokatzea lortu zuen eta horietatik Pilareko konpainia estimatuenen artean zegoen erdialdeko armadan. Caspe aldean zenbait borroka galdu bazituen ere, Cantavieja parean errepublikarren erasoa geldiarazi zuen. Maestrazgoko partidak gehitu ahala, Aragoi, Katalunia, Cuenca eta Albacetekoekin nahastu ziren. Adibidez, Cucalak zuzendutako partida Kataluniatik sartu eta atera zen hainbat aldiz. 1874an Alfontso Karlosek Vallèsko karlista batzuk bidali behar zituen Maestrazgoko partidak indartzeko. Euskal Herrian egin zuten moduan, karlistek estatu txiki bat sortu zuten ekialdean, hiriburua Cantavieja izanik. Hala ere, hiria galdu zuten^[6].

Beste lekuetan bakartutako talde karlistak besterik ez zegoen: Extremaduran 400 lagun inguru izan ziren eta Gaztela Berrian, batez ere Ciudad Realeko probintzian, partida batzuk ere sortu zituzten halaber. 1874an Alfontso Karlos Borboikoak, Maria das Neves Portugalgoa bere emaztearen laguntza zuena, zuzendutako armadak Cuenca konkistatu zuen.

1874ko martxoan, Francesc Savallsek zuzendutako oste karlistek Olot setiatu, konkistatu eta ekialdeko hiriburu bilakatu zuten. Uztailean Sant Joan de les Abadessesen Kataluniako Generalitatea berrezarri zuten, Rafael Tristany presidentea izanik. Horrela, Kataluniako karlistak kontrolpean zituzten eskualdeei antolaketa politiko-administratiboa egiten saiatu ziren.

1875eko martxoan Martínez-Camposek Olot konkistatu eta La Seu d'Urgell setiatu zuen. Azaroaren 19an hiria konkistatu zuenean, Katalunian gerra amaitu zen.

Borroka militarrek 1876 arte iraun zuten; hala ere, Alfontso XII.a Espainiakoa politikan agertu zenean, karlistekin bat egin zuten errepublikarren kontrakoek eta liberal foruzale kontserbadore askok utzi egin zioten Karlos VII.aren alde egiteari.

Katalunian 1875eko azaroan guda bukatu zenean, euskal fronteak gobernuaren armadaren ahalegin guztiak erakarri zituen. Hori zela eta, 1876ko urtarrilean eraso bortitza hasi zuten eta otsailean Lizarra konkistatu zuten^[6]. Lizarra erori ondoren, liberalek behin betiko garaipena lortu zuten eta 1876ko otsailaren 28an Karlos VII.ak Frantziara ihes egin behar izan zuen^[13]. Egun berean, Alfontso XII.a Espainiakoa Iruñean sartu zen.

Karlistek gerra galdu ondoren, Antonio Cánovas del Castilloren gobernuak foruak ofizialki abolitu zituen 1876an, eta Euskal Herriko historian etapa berri bati eman zitzaion hasiera.

Guztira, gudan 7.000 eta 50.000 hildako artean izan ziren^[19].

Bertso hauek ederki asko agertzen dute gerra amaierako euskaldun karlisten egoera latza:

Gerra zenbait eleberri eta filmen oinarria izan da. Liburuen artean, honakoak aipa ditzakegu:

• Los fanáticos (bi liburuki, 1895), Vicente Blasco Ibáñezek idatzia.
• Paz en la guerra (1897), Miguel de Unamunok idatzia.
• Zalacaín el aventurero (1908), Pío Barojak idatzia^[21].
• Episodios Nacionales, Cánovas liburukia (1912), Benito Pérez Galdósek idatzia^[22].
• Santa Kruz apaiza (1929): Nikolas Ormaetxea Orixek idatzia.^[23]
• Putzu (1999), Txillardegik idatzia.
• En Bayona, bajo los porches (2002), Miguel Sánchez-Ostizek idatzia.
• La mirada de la ausencia (2018), Ana Iturgaizek idatzia.

Filmak ere asko izan dira:

• Karlistadaren kronika 1872-1876 (1988), Jose Maria Tudurik zuzenduta^[24].
• Santa Cruz, el cura guerrillero (1990), Jose Maria Tudurik zuzenduta^[25].
• Behiak (1992), Julio Medemek zuzenduta^[26].
• Ilargi guztiak (2017), Igor Legarretak zuzenduta

• 
  Santa Kruz apaiza eta haren taldeko gizon batzuk 1873an.
• 
  Kanoi karlista bat aztertzen.
• 
  Mikeleteen eta itsas armadako infanteriaren karga karlisten aurka.
• 
  Santa Barbarako gudua.
• 
  Armada liberaleko presoak Karlos VII.aren aurrean Somorrostroko guduan.
• 
  San Pedro Abantoko gudua.
• 
  Nicolás Ollo eta Teodoro Rada "Radica" karlista jeneralen heriotzak eragingo zituen granadaren lehertzea.
• 
  Concha jeneralaren heriotza Abartzuzako guduan.
• 
  Lakarko gudua
• 
  Karlos VII.a muga zeharkatzen 1876ko otsailaren 28an.

• Extramiana, José (1980): Historia de las guerras carlistas, Donostia, Haranburu.
• Garmendia, Vicente (1984): La ideología carlista (1868-1876), Zarautz, Gipuzkoako Foru Aldundia.
• Montero, Julio (1992): El Estado Carlista. Principios teóricos y práctica política (1872-1876), Madril.

• Karlistaldiak