Gartzia Enekoitz

Gartzia Enekoitz
	; Irudi gehiago
Iruñeko erregea
Sobrarbeko erregea
Bizitza
Jaiotza	Iruñea, 810 (egutegi gregorianoa)
Herrialdea	Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Heriotza	Irunberri, 882 (egutegi gregorianoa) (71/72 urte)
Hobiratze lekua	Leireko monasterioa
Familia
Aita	Eneko Arista
Ama	Oneka Beraskoitz Iruñekoa
Ezkontidea(k)	Urraka Aragoikoa ; Leodegundia Ordoñez
Seme-alabak	ikusi Oneka Gartzeitz Iruñekoa; Ximena Gartzeitz; Orti Gartzeitz; Antso Gartzeitz;
Haurrideak	ikusi Nunilona Enekoitz; Assona Enekoitz; Garindo Enekoitz;
Leinua	Arista leinua
Hezkuntza
Hizkuntzak	euskara
Jarduerak
Jarduerak	agintaria

Gartzia Enekoitz edo Gartzia I.a Enekoitz^[1]^[2] (latinez: Garsea Enneconis, arabieraz: قرسية بن ونقه البشكنشي‎‎, Gharsiya ibn Wannaqo al Baškuniši; 810 aldean - Oibar, 882) Iruñeko buruzagia izan zen 851-882 bitartean. 842. urteaz geroztik erregeorde izana zen.

Biografia

Erregeordetza

Eneko Arista erregearen eta Oneka Beraskoitzen semea omen zen.^[3] Gartzia Enekoitzek Kordobako emirraren gortean ikasi zuen. Bertan gatibu omen zegoen. Aitaren kanpainak aurrera eraman zituen bere erreinaldiaren azken urteetan.

840. urtean Abd Allah ibn Kulayb Zaragozako wāliak Eneko Aristaren eremuak eraso zuenez, Musa ibn Musa bere anaia matxinatu zen.^[4] Gartzia Enekoitz aritu zen erregeorde- agian 841ean gaixotasun batek Eneko Arista elbarritu utzi zuen eta^[5]- Orti Enekoitz (arabieraz: فرتون بن ونّقه‎, Furtūn ibn Wannaqo) bere osabarekin batera. Biek Musarekin bat egin zuten Kordobako emirerriaren aurka. Elkarrekin Harit omeiatar jenerala irabazi eta bederatzi hilabetez izan zuen preso^[6]. Abd ar-Rahman II.a emirrak hurrengo urteetan zigor-kanpainak ordenatu zituen. 843an izandako gudu batean, Orti Enekoitz hil zen, Musak zaldia galdu eta oinez ihes egin behar izan zuen, Eneko Aristaren semea eta Gartziaren anaia zen Garindo zauritua izan zen eta noble batzuk, artean Berasko Gartzeitz, bando aldatu eta Abd ar-Rahmanen alde egin zuten.^[7] Musulmanek, porrotaren ondorioz, haien tropak hiriburuan sartu zituzten ^[8] eta Harit askatu zuten, Musa ibn Musa Arnedoko wali izateko izendapenaren truke. Bien bitartean Europan Verdungo banaketa adostu zuten urte hartako abuztuan.^[9]

Hurrengo urtean, 844an, Garindo Enekoitzek eta Musaren semea zen Lubb ibn Musak berriro kordobarren aurka egin zuten, eta Musa makurrarazi zuten. 845ean kanpaina labur bat egin ondoren, bakea adostu zuten.^[10]^[11] 850. urtean, Musa berriro matxinatu zen, aritzatarren laguntzarekin,^[10]. Urte hartan ere, Induo (adituen ustez Eneko Arista) eta Mitio (Pérez de Urbelen ustetan Ximeno Iruñekoa^[12], baina Sánchez Albornozek ez du hori onartzen^[13]) "nafarren dukeen" ordezkariei harrera egin zieten Frantziako Gortean. Karlos Burusoila Frantzia eta Akitaniako erregearekin bake-ituna egin zuten. Eneko Arista 237. islamiar urtean hil zen, hau da, 851ko amaieran edo 852ko hasieran,^[10] eta Gartzia Enekoitz bilakatu zen ordezkari.

Erreinaldia

Enekoren heriotzan, Musa ibn Musak Muhammad I.a Kordobakoa emir berriarekin harremanak estutu eta Gartzia Asturiasko kristauen aliantzara aldatu zen. Aita bezala, badaude Bigorreko kondea ere izan zela ziotenak baina ez dago teoria babesten duen iturririk.^[14]

859an Björn Järnsidak eta Hasteinek zuzendutako 69 itsasontziko normandiar espedizio batean atxilotu zuten^[15]. 70.000 urrezko dinareko bahisari ordainduta aske^[5]^[16], Iruñeko Erresumak Banu Qasiekin izandako itunak uko eta Asturiasko Erreinura hurbildu zen. Musa ibn Musak iruindarren eskuetan zegoen Albelda hiria eraso zuen. Gartzia Enekoitzek Ordoño I.a Asturiaskoa aliatu eta 859an Laturce mendiko guduan musulmanak mendean hartu zituzten.^[17] Kristauen garaipenak Banu Qasien boterearen galera eta Kordobako erantzuna eragin nuen.

Hori zela eta, 860an musulmanek Orti Gartzeitz semea preso eraman zuten Kordobara hogei urteko eperako.^[5] 870ean, Gartzia Amrus ibn Jusuf musulman matxinoarekin bat egin zuen, honek Huescako walia zen Musa ibn Galind bere iloba erail bazuen ere. Hurrengo urtean, antza denez, berriro Musa ibn Musaren semeekin bat egin zuen, hauek berriro Kordobaren aurkako matxinada berri bat egiten ari zela.

Adituek Gartziaren heriotzaren dataz eztabaidatu dute, bere erreinaldiaren azken urteei buruzko iturririk ez daudelako. Batzuen ustez, 870. urtetik 880. urtera (Orti Gartzeitzen itzulia), Gartzia Ximenitz, Ximeno Gartzeiz semea (Ximeno etxea), Iruñeko erregeordea zela ematen du. Hala ere, ez daude hau egiaztatzen duen iturririk. Sánchez Albornozek semea jaioterrira itzuli zenean oraindik bizirik zegoela zioen.^[13] Teoria hau jarraituz, litekeena da Balpardak aipaturiko tradizioa fidegarria izatea: Gartziak Umar ibn Hafsunekin batera Oibar aldean 882 borrokatu eta iruindar buruzagia bertan hil zen (nahiz eta bere adina, 84 urte, neurriz gainekoa izan). Tradizio honen arabera, Banu Qasitarren familia buruzagietako batek, Muhammad ibn Lubbek, bere familiaren aurka oldartu eta Zaragoza, Valtierra, Tutera eta Deioko Donezteberaino handitu zituen bere jabetzak. Iruindarren eremuetan sartu eta Gartzia Enekoitz erregearen aurka borrokatu zen. 882. urtean, Oibarko gaztelua suntsitu egin zuen, eta gaur egun gotorlekutik ezer ez da geratzen, gaztelua zegoen lekuari "inguraketa" deritzo.

Bere erreinaldian Donejakuera joaten ziren bidaiarien aldeko lehenengo ekintzak martxan jarri ziren, geroko "Donejakue Bidea" eginez.

Ezkontzak eta seme-alabak

Gartziaren emazteen izatekidetasuna zeharo ezezaguna. Testu batek esaten du Gartziak Urraka Ximenitz —Aragoiko kondesa (852-870)— zuela emaztea, baina lehen emazte ezezagun bat omen zuen. Batzuen ustez, Banu Qasiko emakume bat izan zitekeen, agian Musa ibn Musa ibn Furtunaren alaba.^[18] Rodrigo Ximenitz Arradakoak, berriz, Gartziak Urracam, de Regio semine ezkondu zuela esan zuen. Jean Jaurgainek, esaldia itzultzean, Baskoniako dukerriaren errege-leinukoa zela esan zuen. Bestetik ezaguna da Leodegundia Ordoñez Asturiaskoak, Ordoño I.aren alaba, Iruñeko buruzagi bat ezkondu zuen, ziur asko Gartzia Enekoitz.^[19]

Edonola ere, seme-alaba hauek izan omen zituen:

Orti I.a Gartzeiz oinordekoa.^[20]
Antso Gartzeiz. Galindo I.a Aznaritz Aragoiko kondeak 867an Sancium regem bere koinatua (generum meum) zela esan zuen. Era berean, Ibn Khaldunen esanetan, 865. eta 875. artean artean, Iruñeko jauna eta baskoien buruzagia zen Antsok Muzaffar ibn Muza ibn Di al-Nun menderatu eta preso hartu zuen. Al-Udriren esanetan, Mutarrif ibn Musaren emaztea zen Beraskita Antsoren alaba izan zen, Ibn Hayyanek Gartzia Enekoitzen zela zioen arren^[5]. Antsoren semea zen Aznar Antso Larraungoak Orti Gartzeizen alaba bat ezkondu eta Antso izeneko seme batez gain, bi alaba ere izan zituen: Tota Aznar, Antso I.a Gartzeizen emaztea, eta Antsa Aznar, Ximeno Gartzeizen emaztea.
Ximena Gartzeiz (zalantzazkoa), Alfontso III.a Asturiaskoaren emaztea. (onomastikaren aldetik zuzena dirudi arren, kronologikoki ezinezkoa da)
Oneka Gartzeiz, Aznar II.a Galindoitz Aragoiko kondearen emaztea.
Beraskita Gartzeiz (zalantzazkoa, goian aipatzen dugun moduan).

Erreferentziak

↑ Euskaltzaindia. 192. araua: Iruñeko eta Nafarroako Erresumako errege-erreginen izenak. .
↑ Gartzia Enekoitz (852-882) benetan errege izan bazen (eta horretan iturri guztiak ez datoz bat) Gartzia I.a izango zen, eta Gartzia Santxitz, orduan, Gartzia II.a. Eta Gartzia Enekoitz benetan errege izan ez bazen, Gartzia Santxitz erregea, orduan, Gartzia I.a izango zen.
↑ Mello Vaz de São Payo, Luiz. (1990). A Ascendência de D. Afonso Henriques. in: Raízes & Memórias., 23-57 or..
↑ de la Granja, Fernando. (1967). «La Marca Superior en la obra de Al-'Udri» Estudios de Edad Media de la Corona de Aragon (8): 468-9..
↑ ^a ^b ^c ^d Martínez Díez, Gonzalo. (2007). Sancho III el Mayor Rey de Pamplona, Rex Ibericus. Madril: Marcial Pons Historia, 21-23 or. ISBN 978-84-96467-47-7..
↑ Cañada Juste, Alberto. (1980). Los Banu Qasi (714-924). Vianako Printze Erakundea, 5-96 or..
↑ Lévi-Provençal, Évariste. (1953). «Du nouveau sur le royaume de Pampelune au IXe siècle» Bulletin Hispanique (Bordeleko Unibertsitatea) 55 (1): 5-22. ISSN 0214-3038..
↑ Cañada Juste, Alberto. (1980). «Los Banu Qasi (714-924)» Príncipe de Viana (58-59): 5-96. ISSN 0032-8472..
↑ Calmette, Joseph. (1952). Trilogie de l'histoire de France - Le Moyen Âge. Fayard, 109 or..
↑ ^a ^b ^c Lévi-Provençal, Évariste; García Gómez, Emilio. (1954). «Textos inéditos del Muqtabis de Ibn Hayyan sobre los orígines del Reino de Pamplona» Al-Andalus (19): 295–315..
↑ Sánchez Albornoz, Claudio. (1959). «Problemas de la historia Navarra del siglo IX» Princípe de Viana (20): 5–62..
↑ Pérez de Urbel, Justo. (1954). «Lo viejo y lo nuevo sobre el origen del Reino de Pamplona» Al-Andalus (19): 1-42..
↑ ^a ^b Sánchez Albornoz, Claudio. (1959). «Problemas de la historia Navarra del siglo IX» Vianako Printze erakundea (20): 5-62..
↑ Barrau-Dihigo, Louis. (1900). «Les origines du royaume de Navarre d'apres une théorie récente» Revue Hispanique (7): 141–222..
↑ Lagerquist, Lars O.. (1997). Sveriges Regenter, från forntid till nutid. Stockholm: Norstedts, 24 or. ISBN 91-1-963882-5..
↑ Miranda García, Fermín; Guerrero Navarrete, Yolanda. (2008). Medieval: territorios, sociedades y culturas. Silex Ediciones, 77 or. ISBN 8477371792..
↑ Sánchez Albornoz, Claudio. «La auténtica batalla de Clavijo» Cuadernos de Historia de España (9): 117..
↑ Salazar y Acha, Jaime de. (2006). «Urraca. Un nombre egregio en la onomástica altomedieval» En la España medieval (1): 33-34. ISSN 0214-3038..
↑ Settipani, Christian. (2004). La Noblesse du Midi Carolingien. in: Prosopographica et Genealogica. Oxford: Linacre College, Unit for Prosopographical Research, 112 or. ISBN 1-900934-04-3..
↑ Lakarra de Miguel, José María. (1945). Textos navarros del Códice de Roda. in: Estudios de Edad Media de la Corona de Aragon., 194–283 or..

Kanpo estekak

Datuak: Q1231049
Multimedia: Garcia Iñiguez of Pamplona / Q1231049

[Euskaltzaindia-1] Euskaltzaindia. 192. araua: Iruñeko eta Nafarroako Erresumako errege-erreginen izenak. .

[2] Gartzia Enekoitz (852-882) benetan errege izan bazen (eta horretan iturri guztiak ez datoz bat) Gartzia I.a izango zen, eta Gartzia Santxitz, orduan, Gartzia II.a. Eta Gartzia Enekoitz benetan errege izan ez bazen, Gartzia Santxitz erregea, orduan, Gartzia I.a izango zen.

[3] Mello Vaz de São Payo, Luiz. (1990). A Ascendência de D. Afonso Henriques. in: Raízes & Memórias., 23-57 or..

[4] Granja, Fernando. (1967). «La Marca Superior en la obra de Al-'Udri» Estudios de Edad Media de la Corona de Aragon (8): 468-9..

[Mar-5] Martínez Díez, Gonzalo. (2007). Sancho III el Mayor Rey de Pamplona, Rex Ibericus. Madril: Marcial Pons Historia, 21-23 or. ISBN 978-84-96467-47-7..

[6] Cañada Juste, Alberto. (1980). Los Banu Qasi (714-924). Vianako Printze Erakundea, 5-96 or..

[7] Lévi-Provençal, Évariste. (1953). «Du nouveau sur le royaume de Pampelune au IXe siècle» Bulletin Hispanique (Bordeleko Unibertsitatea) 55 (1): 5-22. ISSN 0214-3038..

[8] Cañada Juste, Alberto. (1980). «Los Banu Qasi (714-924)» Príncipe de Viana (58-59): 5-96. ISSN 0032-8472..

[9] Calmette, Joseph. (1952). Trilogie de l'histoire de France - Le Moyen Âge. Fayard, 109 or..

[LeviGomez-10] Lévi-Provençal, Évariste; García Gómez, Emilio. (1954). «Textos inéditos del Muqtabis de Ibn Hayyan sobre los orígines del Reino de Pamplona» Al-Andalus (19): 295–315..

[7-11] Sánchez Albornoz, Claudio. (1959). «Problemas de la historia Navarra del siglo IX» Princípe de Viana (20): 5–62..

[12] Pérez de Urbel, Justo. (1954). «Lo viejo y lo nuevo sobre el origen del Reino de Pamplona» Al-Andalus (19): 1-42..

[SanchezAlbornoz-13] Sánchez Albornoz, Claudio. (1959). «Problemas de la historia Navarra del siglo IX» Vianako Printze erakundea (20): 5-62..

[Barrau-Dihigo-14] Barrau-Dihigo, Louis. (1900). «Les origines du royaume de Navarre d'apres une théorie récente» Revue Hispanique (7): 141–222..

[lagerquist-15] Lagerquist, Lars O.. (1997). Sveriges Regenter, från forntid till nutid. Stockholm: Norstedts, 24 or. ISBN 91-1-963882-5..

[16] Miranda García, Fermín; Guerrero Navarrete, Yolanda. (2008). Medieval: territorios, sociedades y culturas. Silex Ediciones, 77 or. ISBN 8477371792..

[17] Sánchez Albornoz, Claudio. «La auténtica batalla de Clavijo» Cuadernos de Historia de España (9): 117..

[18] Salazar y Acha, Jaime de. (2006). «Urraca. Un nombre egregio en la onomástica altomedieval» En la España medieval (1): 33-34. ISSN 0214-3038..

[19] Settipani, Christian. (2004). La Noblesse du Midi Carolingien. in: Prosopographica et Genealogica. Oxford: Linacre College, Unit for Prosopographical Research, 112 or. ISBN 1-900934-04-3..

[Lacarra-20] Lakarra de Miguel, José María. (1945). Textos navarros del Códice de Roda. in: Estudios de Edad Media de la Corona de Aragon., 194–283 or..

[1]

i e a Nafarroako errege-erreginak
Iruñeko buruzagiak	Eneko Arista \| Gartzia Enekoitz \| Orti I.a Gartzeitz
Iruñeko erregeak	Antso I.a \| Gartzia II.a \| Antso II.a \| Gartzia IV.a \| Antso III.a \| Gartzea III.a \| Antso IV.a \| Antso V.a \| Petri I.a \| Alfontso I.a \| Gartzia V.a
Nafarroako errege-erreginak	Antso VI.a \| Antso VII.a \| Tibalt I.a \| Tibalt II.a \| Henrike I.a \| Joana I.a eta Filipe I.a \| Luis I.a \| Joanes I.a \| Filipe II.a \| Karlos I.a \| Joana II.a eta Filipe III.a \| Karlos II.a \| Karlos III.a \| Blanka I.a eta Joanes II.a \| Leonor I.a \| Frantzisko I.a \| Katalina I.a eta Joanes III.a
Nafarroa Behereko errege-erreginak	Henrike II.a \| Joana III.a eta Antonio I.a \| Henrike III.a