Pantalicako nekropolia

Tokia meseta batean kokatuta dago, arroilez inguraturik, milurtekoetan Anapo ibaiak eta Calcinara errekak sortu zutena, eskualdeko arroil-orografia moldatuz^[5]. Giarranauti eskualdean baso bat dago. Bidezidor batzuk hartuz, tokia bisitagarria da. Anapo haranean sartzen da Sortinotik eta Ferlatik^[6]. Anaktoron da gune arkeologikoaren tokirik garaiena. Goi-ordokia haran malkartsuez inguratuta dago, tokia helezina egiten duena (gaur Ferlatik datorren eskualdeko 11. errepidea erabiltzen da). Anaktoron babesteko gotortutako sarrera eta lubaki bat eraiki zen. Pantalica, Pantalicako natura-erreserban, Anapoko haranean eta Cava Grandeko errekan dago Riserva naturale orientata Pantalica, Valle dell'Anapo e Torrente Cava Grande.

Paolo Orsiren ustez, Pantalica antzinako Herbeso zen, baina Bernabò Break pentsatzen zuen Hibla zela, Hiblon erregeak gobernaturik, megaratarrei (Lamisek zuzendutakoak) baimena eman ziona haren lurraldeko bazter batean ezartzeko eta Megara Hiblea, K.a 728an, fundatzeko.

Tommaso Fazellok ere, akats egin zuen Pantalica Herbesorekin identifikatzean.

K.a. XIII. mendeko lehen erdian, tupustean, kostaldeko kokaleku guztiak desagertu ziren, sikuloak eta beste populazio batzuk heltzean edo ezezagunak zaizkigu beste arrazoiengatik. Populazioa kostaldea utzirik, babesa bilatu zuen abegitsuak ez ziren mendietan. Herri horiek kulturalki lotuta zeuden Thapsosekin, baina harremanak Mizenasekin zituzten.

K.a. 1050 inguruan, Pantalicak garrantzia galdu zuen eta biztanleak Cassibileko nekropolira eta horren ingurura mugitu ziren, non Pantalica II.aren faziesa loratu baitzen.

Aldaketa hori aldi baterakoa izan zen, baina K.a. IX. mendean, jatorrizko lekuak berriro garrantzia hartu zuen. Alabaina, kostaren hurbil egotean, feniziarren eragina nabaritzen da estiloan baita merkataritza-elkartrukean ere.

K.a. 850 inguruan, beste arrazoirengatik (greziarrek oraindik ez zuten inongo koloniarik fundatu), Pantalicako populazioa kostatik barnealdeko toki zailetara mugitu zen. Pantalica bezelako tokiak ugariak ziren Siziliako hego-ekialdean greziarrak heldu arte. Horiekin hasierako harremanak baketsuak ziren baino gero, iskanbiak izan zituzten lurraldea kontrolatzearren.

Sirakusa jaiotzean eta gero hedatzean, Hiblonek megaratarrei emandako hiria desagertu zen eta, agian, Sirakusak zerikusia izango zuen Pantalicako hondamenarekin ere, polisen domeinua barnealdera zabaldu zelako Akrai fundazioarekin, K.a. 664an. Pantalicako kulturen Printzearen jauregiko (Anaktoron) hondakinek irauten dute, baita 5.000 hilobitako nekropoli handi batek, haitzean induskatutakoa, ere.^[7]

Greziar aldian, nekropoliko eskualdea ez zen osorik habitatu, horretarako Erdi Aroko lehenengo mende arte itxaron behar da.^[8], hau da, K.o. VI. mende arte, barbaroek, piratek, eta IX. mendeko arabiarrek populazioei eragin zietenean babesa bilatzeko helezinazko tokietan. Bizantziar garaiko haitzetan induskatutako etxebizitzak ikusgai daude baita Gurutze-kobako oratorioa^[9], San Nicolicchiokoa^[10] eta San Micidiariokoa^[11] ere.

Arabiarren ostean, normandiarren garaian jendea bizi zen toki horretan. Godfrey Malaterra kronistaren arabera, 1092an, arabiar komunitate bat zegoen ' 'Pentargia' ' izeneko tokian. Hurrengo urtean, Urbano II.aren Aita santuaren bulda batek Sirakusako elizbarrutia eta ' ' Pentargia ' ' aipatu zituen.^[12]

Paolo Orsi arkeologoa izan zen lehena sistematikoki lekua ikertzean 1899, 1895 y 1897ko kanpainetan.^[13]

XIX. mendeko 50eko hamarkadan, Luigi Bernabò Break jarraitu zuen indusketekin.

Pantalica toki erakargarria da txangoak edo ibilaldiak egiteko. Naturaz gain, milurteko historia nabaritzen da 5.000 labar-ilobietan.^[15]

Zaila da jakitea zenbat hilobi dauden Pantalican. Halere, hainbat nekropoli onartu dira:

• Hego-mendebaldeko nekropolia edo Filiportokoa, mila hilobiz osatutakoa, Anapo arroileko maldatik hedatzen da, hiriko azken fasekoa da (K.a. IX-VIII. mendekoa)^[16];
• Ipar-mendebaldeko nekropolia eskualde horretako zaharrena da (K.a. XII-XI. mendekoak)^[16];
• Cavettako nekropolia, K.a. IX-VIII mendekoa, bizantziar etxebizitzekin^[16];
• Iparraldeko nekropolia zabalena eta trinkoena da, K.a. XII.-XI. mendekoa^[16];
• Hegoaldeko nekropolia, K.a. IX-VIII mendekoa.;
• San Martino nekropolia, interesgarriena da.^[17] Historiaurreko hilobiez eta bizantziar katakonbez osatuta dago: Dionisioko hipogeoa eta Grotta di Sant'Anna. Lehena K.o. IV.-V. mendekoa den tokian, honako inskripzio hau dago: Dionisok, 34 urtez apaiz gisa lan egin zuenak, hemen betiko atsedena hartzen du. Bigarrenean, agian K.o. XI.-XIII. mendekoak, zenbait fresko daude santu batzuen irudiak dituztela: santa Maria, san Pedro eta santa Anastasia. Bi nekropolietako hilobi batzuek baldakina dute.

Orsik azaltzen du zergatik bakarrik nekropolien hondakinak agertu dira eta ez kokalekuarenak:

(Zehaztasun gehiagorako ikusi Pantalikako Anaktoron)

Eskualdeko punturik altuenetariko horretan Pantalikako akropolia dago. Handik inguruko haranak begiztatzen dira eta etsaien etorrera kontrola zitekeen. Hor Printzearen jauregia edo Anaktorona eraiki zen, tokiko harriz egindako eraikin bakarra. Eraiki horretan (K.a. XII.-XI. mendekoa) mizeniar eragina nabaritzen da.

Bizantziar kulturaren osteko populazioen presentzia argi dago hainbat kokalekutan eta, haitzetan induskatutako herri txikietan:

• San Micidiario Filiportoko sarreraren gertu, non K.a. IX.-VIII. mendeko lubanarro bat eta bizantziar gotorleku baten hondakinak dauden. Hor 150 etxetako herri bat agertu da, S. Micidiario elizarekin amildegiaren ertzean. Barruan, oraindik freskoek eta inskripzioen aztarnek diraute. Ezagutzen da Pantokratorra, alboan bi aingeru dituena, grekerazko Ο ΑΓΙΟΧ ΜΕΡΚ [ΟΥΡΙΟΧ] inskripzioaz. Freskoek bi geruza dituzte: barnekoa gorrizka eta kanpokoa turkesa. Sabaiak bi inklinazio ditu. Oratorioko eskuinean, beste gela bat dago lurrean hilobiak dituela eta harago, beste toki bat, erlijiosoen egoitza izan zitekeena^[19], presondegia edo animalien korta bat, harrian dauden eraztunetan zerbait lotu zitekeelako. Beheko zuloa, amildegira begira dagoena, komun bat izan liteke.
• S. Nicolicchio, Anaktoron oinetan dagoen herrian S. Nicolicchioko oratorioa dago, egoera txarreko freskoez apainduta. Halere, santa Helena eta san Esteban antzeman dira. Ageri denez, datazioa VII. mendekoa da.
• Gurutzeko koba eliza moduan erabilitakoak, abside errektangularra du gurutze baten aztarnekin, san Nicolas irudiarekin. Izen gabeko beste santu baten irudia hortik kendu zen Paolo Orsi Museoan gordetzeko^[20].
• Cavettako herrixka, labar-bizileku multzo bat da.
• Saguzarren koba Calcinara ibaiaren ondoko koba naturala da. Barrunbe horren ezaugarria da, sarreraren eta 12 metroko korridore baten ostean, sala bat zabaltzen da suguzarrez beterik^[21].
• Izarreko koba Cassaroko sarreraren ondoan dago, Anapo ibaiak egin dituen hormetan. 2012an, aditu talde batek esan zuen historiaurreko labar-tenplu bat izan zitekeela^[22].

•  
  Sagusarren koba
•  
  Gurutzearen eliza
•  
  San Nicolicchioren eliza
•  
  Anaktoron
•  
  Izarraren koba

Filoportoren ondoan, non kotxeak uzteko toki bat dagoen, lunabarro bat nabari daiteke, beharbada, K.a. V. mendean defentsarako egin zen beste azpiegiturekin batera. Horiek, bizantziar garaian erabili ziren, dorre bat gehituz.

Giarranauti baso handi bat da Pantalicako goi-ordokian. Toki hau oso aberatsa da aztarna arkeologikoetan, gehienbat bizantziar garaikoak. Parkearen bidezidorrak jarraituz, bizantziar herri baten hondakinak daude (K.o. VI.-VIII. mendekoa), zurrategi batena eta haitzean induskatutako errota bat.

Pantalicako eragin kulturalak, Pantalicako kultura izenekoa, Sizilian barrena hedatu ziren. Elementu topografiko moduan, leku estrategikoak eta altuak aukeratzen ziren iraupenezko iturriak kontrolatzeko, hala nola, larreak, basoak eta laboreak.

Anapo haranean, XX. mendearen hasieran, trenbide bat eraiki zen kostaldea eta barrualdea konektatzeko, Pantalikako eskualdean geraleku bat zuena. Trenbidea erabili zen 50eko hamarkada arte. Gaur egun, zenbait tunel eta orduko eraikinak oraindik erabiltzen dira.

•  
  San Micidarioren labar-etxebizitza
•  
  San Micidarioko oratorioaren Pantokratorra
•  
  San Nicolicchioko oratorioaren freskoa
•  
  Kristoren fresko, Gurutze elizan
•  
  Anaktoron eraikina
•  
  K.o. VI:-VIII. mendetako Giarranautiko bizantziar zurrategia
•  
  Bizantziar bizilekuaren aztarnak K.o. VI:-VIII. mendetakoak
•  
  Anapoko haranaren txoko bat
•  
  Pantalicako kulturaren belarriak eta aiztoa
•  
  Anapo harana, San Micidiarioren ondoan
•  
  Santa Anaren katakonba
•  
  Pantalikako brontzezko ispilua
•  
  Oin luzeko lapiko globularra, Pantalica I

• MOLLICA, Dionisio: Nel regno dei siculi. Pantalica e la valle dell'Anapo e Sortino, Urso, 1996.
• Pantalica, patrimonio dell'Umanità - Lombardi Editori ISBN 978-88-7260-191-4
• TANASI, Davide: Per un riesame degli elementi di tipo miceneo nella cultura di Pantalica Nord, in V. La Rosa (ed.) Le presenze micenee nel territorio siracusano, Atti del Primo simposio siracusano di preistoria siciliana, Siracusa, 15-16 dicembre 2003, Padova: Aldo Ausilio 2004, 337-383 or. 2019.03.18an kontsultatuta.
• Sicilia, Guida Rossan, 1989, Touring Club d'Italia argitaletxea, ISBN=88-365-0350-0
• SEMINERIO, D.: Civiltà preistoriche nel Calatino - 1988 Tringale editore-Catania

• Ferrovia Siracusa-Ragusa-Vizzini
• Trofeo Pantalica
• Italiako Brontze Aroa
• Casteluccioko kultura
• Siziliako historiaurrea
• Siziliako antzinako herriak

• (Ingelesez) Pantalica sul sito dell'Unesco
• Pantalica
• Necropoli di Pantalica e civiltà preistoriche nella Sicilia sud-orientale
• Pantalica nel panorama della preistoria siciliana
• Mappa dettagliata di Pantalica
• PICCOLO, Salvatore (2018): Bronze Age Sicily. Ancient History Encyclopedia.