Liburu

Inprentaren asmakuntzaren aurretik, liburu bat edukitzea aberatsen esku soilik zegoen zerbait zen, liburu bakoitza eskuz kopiatu behar baitzen osorik. 450etik 1450era bitarte igaro ziren mila urtetan, Europan bost milioi liburu inguru sortu zirela kalkulatzen da. 1450etik 1500era (1445ean Johannes Gutenbergek lehenengo Biblia inprimatu zuenetik), 8 eta 20 milioi kopiaren artean egin ziren. XVI. mendean, berriz, 200 milioi kopia inguru sortu ziren^[4].

Hasiera-hasieratik, gizateriak funtsezko gai bati egin behar izan dio aurre: bere kultura, hau da, sinesmenak eta ezagutzak espazioan nahiz denboran gordetzeko eta transmititzeko modua.

Gairen planteamenduak eskatzen du: alde batetik, obraren edukiaren osotasun intelektuala bermatzeko modua eta obra gauzatu zen euskarriaren kontserbazioa zehaztea, eta, bestetik, obraren sorrera asmoa edo helburua aldatu gabe mantentzeko bitartekoa aurkitzea.

Liburuaren historiaren jatorria gure arbasoen lehen adierazpen piktorikoetan dago, paleolitoko gizakiaren labar-pinturan. Esanahi magikoz betetako sinbolismoz ziur aski, pintura horiek animaliak, ehizaldiak eta naturaren indar kaltegarriak menperatzen saiatzen zen antzinako gizakiaren ingurune naturaleko eguneroko beste eszena batzuk erakusten dituzte, bere esentzia irudikapenaren bidez harrapatuz.

Keinu-seinaleak izan ziren mezuak adierazteko eta transmititzeko lehen modua. Ahozkotasuna da istorioak kontatzeko modurik zaharrena. Balio mnemoteknikoko formulen bidez egituratzen ziren narrazioak, eta belaunaldiz belaunaldi pasatzen ziren kultura-herentzia baliotsu gisa askotariko giza taldeen artean. Arau mnemotekniko horiek kontakizunak memorizatzen eta zabaltzen laguntzen zuten. Hori da, adibidez, poema homerikoen kasua, horri buruzko azterketa baliotsuak merezi izan dituztenak. Ziurrenik, tradizio eta kondaira askok izan dute halako hasiera. Ahozko transmisio horrek mezua deformatzen zuten «zaraten» eragozpena zuen. Gehienetan, narratzailea izaten zen (rapsoda, kontalaria, juglarea), bere interesen arabera, modu batera edo bestera deformatzen zuena.

Idazketa-sistemak, antzinako zibilizazioetan sortu zirenean, gizakiak hainbat idazketa-euskarri erabili zituen: buztinezko oholak, ostrakak, Hezur edo boli plakak, zurezko oholak, papiroak, oholtxo argizaridunak, Berun xaflak, larru onduak, etab.

Idazkera eboluzio prozesu geldo baten emaitza izan zen, hainbat pausorekin: eguneroko objektuak erreproduzitzen zituzten irudiak (piktografia); ikur bidezko irudikapena (ideografia); eta silabak eta letrak erreproduzitzea.

Idazkeraren aztarnarik zaharrenak, K.a. IV. milurtekoaren amaieran, Antzinako Egipton aurkitu ziren hieroglifikoekin, eta antzinako antzinako Mesopotamia, zeinu kuneiformeekin (idazkera kuneiformea: sekzio triangeluarra zuen hagaxka bat erabiltzen zuten, buztinezko plaketan pitzatzean ziri formako marka uzten zuena). Sumertarrek, akadiarrek, asiriarrek, hititek, persiarrek, babiloniarrek eta abarrek erabili zuten. Egiptoar idazkerak, hiru milurteko baino gehiago iraun zuenak, hieroglifikoen bidez irudikatzen zituen ideia abstraktuak, objektuak, hitzak, silabak, letrak eta zenbakiak. Idazkera hieratiko eta demotikoetan eboluzionatu zuen. Beste herri batzuek ere, hititek eta aztekek kasu, idazkera mota propioak izan zituzten.

Ezagutzen den idazkera txinatar zaharrena dortoka oskolen gainean egindako 50.000 inskripzio dira, zeinak 4.500 karaktere ezberdin dituzten. K.a. 1400. urtekoa da, Henan probintziako Xiaotun aztarnategian aurkitutakoak. Baina Txinako lehen liburu ezagunak K.a. VI. mendekoak dira, «jiance» edo «jiandu» izenekoak, banbu edo zurezko zerrenda finen biribilkiak, tinta ezabaezinez grabatuak eta kordelez lotuak. Testu horiek, nagusiki, kausa instituzionaletarako balio zuten, eta funtzionario zibil edo militarren lana zen^[5].

Konfuziotik aurrera (K.a. 551-479), liburuak ikaskuntzarako tresna garrantzitsuak bihurtu ziren, Filosofia, Medikuntza, Astronomia eta Kartografiako tratatuak idatzi ziren.

Erreinu borrokalarien garaian (K.a. 475-221) zeta asko erabili zen idazteko euskarri gisa. Oihala arina zen; klima hezea jasaten zuen; tinta ongi xurgatzen zuen, eta testuari hondo zuria ematen zion. Hala ere, banbua baino askoz garestiagoa zen; horregatik, batzuetan, kopia bat egiten zen banbuan, testu garrantzitsuak zetan grabatu aurretik.

Txinako tradizioaren arabera, gorte inperialeko Cai Lin izeneko eunuko bati egozten zaio paperaren asmakuntza, K.o. 105. urtean. Osagai berriak erabiliz (trapu zaharrak, kalamua, zuhaitz-azala eta arrantza-sareak), paperaren fabrikazio-metodo bat sortu zuen gaur egun erabiltzen den antzekoa. Baina paperak ehunka urte behar izan zituen banbua eta zeta ordezkatzeko, K.o. II. mendearen amaiera arte erabili baitzuen gorte inperialak kopuru handitan. Berrikuntza hori ez zen Txinatik kanpo zabaldu K.o. 610. urtera arte, gutxi gorabehera, eta, Espainiaren bitartez, Europara iritsi zen XII. mendean.

VIII. mendearen erdialdean, txinatarrek inpresio xilografikoa edo egur-grabatua asmatu zuten, eta testu eta irudi budista ugari, egutegiak, igarpen eskuliburuak eta hiztegiak erreproduzitu beharrak xilografiaren hedapen azkar eta goiztiarra sustatu zuen. Aurkitu den lehen liburu inprimatu txinatarra K.o. 868ko Diamantearen Sutra da.

Txinatar inprimatzaileek tipo mugikorrak XI. mende inguruan sortu zituzten, Ch'en Kua idazle txinatarrak (1030-1095) asmakuntza horren historia kontatzen du bere Mengshi Pitan (Ikusi eta entzundako gauzak)) liburuan. Idazlearen arabera, JenTsung errementariak, iparraldeko Song dinastiakoak, 1041-1049 urteen artean karaktere mugikorrak sortzea lortu zuen; horretarako, sutan gogortutako buztina erabili zuen, zeinaren gainean karaktere mugikor batzuk grabatu baitzituen, eta pinu erretxinaz, argizariz eta errautsez bustitako burdinazko xafla baten gainean finkatu zituen. Karaktereak gordetzeko, mahai birakari bat sortzailetzat ere jotzen dute; teknika horri tipografia tolesgarria deitzen zioten. 1300. urte inguruan, Wang-Tcheng teknikari agronomoak, buztinaren ordez, askoz gogorragoa zen azufaifo zura erabili zuen. Baina aurrerapen horrek ez zuen inprenta irauli 400 urte geroago Gutenbergek Europan egingo zuen punturaino. Europako hizkuntzek ez bezala, txinera idatziak milaka karaktere bakar behar ditu, eta horrek askoz eraginkorrago egiten ditu egurrezko bloke indibidualak tipo berrerabilgarrien multzo erraldoiak baino. Tipo mugikorren inprenta sortu eta ondorengo mendeetan mendebaldean eskriben arteek izan zuten gainbeherarekin kontrastean, kaligrafia txinatarrak bere ospeari eutsi zion, arte bat baitzen. Hala ere, XV. mendearen amaieran, Txinak munduko gainerako herrialdeek baino liburu gehiago zituen ekoitziak.

Arabiarrek, VIII. mendean, Txinarekin izandako kontaktuetatik ikasi zuten papera egiteko teknika, eta hura XII. mendean sartu zen Europan, Al-Andalusen bitartez^[5].

Orain arte aurkitutako lan xilografikorik zaharrena Koreako Dharani Sutra da, K.a. 751. urtekoa. Xilografiaren asmatzailea nor izan zen ez badakigu ere, txinatarrek eta korearrek bultzatu zuten inpresio xilografikoa, batez ere testu erlijiosoak editatzeko. Txinako eta Koreako budismoa izan zen Japoniara xilografia transmititu zuen bitartekoa. Baina Koreak beste aurrerapen asko egin zituen, eta horiek goitik behera aldatu zuten liburua inprimatzeko modua.

1234 eta 1239 artean, inbasio mongolaren ondorioz, Gwanghwa uhartean babestu ziren korearrek ez zuten egur gogorrik. Orduan inprimatu zituzten Go geum sang jeong ye munaren 50 liburukietako 28, metalezko karaktere mugikorrekin. 1239. urteko obrak erabilitako metodoa deskribatzen du, eta honela amaitzen da: «eternitaterako inprimatua, karaktere berriekin». Geroago, Taejong erregeak idazketaren zabalkundeari laguntzen zion tailer bat jarri zuen martxan, eta, 1403an, bere erregealdiko hirugarren urtean, fundizio nazionala berrezarri zen, Jujaso, non inprentako karaktere mugikorrak egiten ziren; brontzezko tipo mugikorren lehen galdaketa egin zuen. Azpimarratzekoa da Koreako tipografia asmatzeak berebiziko garrantzia zuela erlijioarentzat, bereziki budismoarentzat, konfuzianismoarentzat eta taoismoarentzat^[6].

Egiptok papiroa sortu eta Mediterraneo osora zabaldu zuen; Egipton, Grezian eta Erroman testuak idazteko erabiltzen zen. Papiroaren fabrikazioa konplikatua zen, eta papiro-xaflak bata bestearen gainean jarritako bi geruzaz eginda zeudenez, alde bakoitzetik, zain ezberdin bat igarotzen zen; horregatik zuzena deitzen zitzaion alea horizontalki zihoanean, eta zeharra bertikalki zihoanean. Hala ere, barruko aldean bakarrik idazten zen, aurpegi lauena baitzen. Laminak elkarren artean itsasten ziren biribilki bat egiteko.

Idazteko teknika hobetzeko arteak papiroaren ordez pergaminoa erabiltzearekin du zerikusia. Egiptoko faraoiek eta agintariek monopolioa izan zuten papiroaren fabrikazioan XII. mendera arte (dagoeneko musulmanekin). Merkatuko zortzi papiro moten prezioa erabakitzen zuten, eta presio edo sabotaje neurriak nahieran aplikatzen zituzten. K.a. II. mendearen hasieran, Ptolomeo V.a erregea, inbidiak bultzatuta, Pergamon (gaur egungo Turkia) zegoen liburutegi lehiakide bati kalte egiten saiatu zen, Alexandriako Liburutegia bezala, garaiko jakintsuak erakarri nahian baitzebilen. Bere liburuzaina, Aristofanes Bizantziokoa, espetxerarazi zuen Eumenes II.a erregearen babespean Pergamon kokatzeko asmoa zuela jakin zuenean. Lehia zitekeelako haserre, Ptolomeok eten egin zuen Eumenesen erreinurako papiro-hornidura, etsaien liburutegia menderatzeko, ordura arteko idazketarako materialik onenaren lehengaia kenduta. Bahiturak hiriaren izena eramango zuen aurrerapen handia bultzatu zuen. Pergamon larruaren gainean idazteko teknika zaharra hobetu zuten. Unibertsalizatu zuen hiriaren oroimenez, produktu hobetuari «pergamino» deitu zitzaion. Zenbait mende geroago, aurkikuntza hark liburuen fisionomia eta etorkizuna aldatu zituen^[7].

I. mendetik aurrera, pergaminoa papiroarekin lehiatzen hasi zen. Uste denez, Pergamon sortu zen, egungo Turkian. Pergaminoak hezetasun baldintzak jasateko abantaila zuen; iraunkorragoa zen, eta hautsi gabe tolestu zitekeen; arraskatu ere egin zitekeen garbitzeko eta berrerabiltzeko.

Egiptoko liburutegiei buruz oso gutxi ezagutzen da; lekukotasun txiki bat Horusen tenplua da, non horma batean liburutegien parte ziren 37 libururen izenburuak dauden^[8].

Idazkera alfabetikoak eskuragarriago bihurtu zituen irakurketa eta idazketa. Alfabeto grekoa K.a. VI. eta V. mendeen artean garatu zen. Fonetiko hutsa zen, txinatar ideogramak ez bezala; txinatar jakintsu batek bizitza osoa eman zezakeen milaka karaktere menderatzeko. aldiz, alfabeto grekoa egun gutxiren buruan ikas zitekeen; Idazkeraren erabilera K.a. V. mende aldera areagotu zen Atenasen^[9].

Idazketaren eta liburuen erabilerari dagokionez, honako ofizio hauek ezagutzen ziren greziarren artean:

• Baziren «bibliographi» deitzen zieten eskribauak, zeinen lanbidea kopiatzea baitzen.
• Letrak margotzen zituzten beste batzuei, «kalligraphoi» zeritzen.
• Halaber, liburuak saltzen zituzten liburu-saltzaileei, bibliopolæ izena ematen zitzaien.

Greziarren artean, liburuak ez ziren koadernatuta saltzen, baizik eta bi hagaxkatan bilduta, bat hasieran eta bestea bukaeran; hala, irakurtzeko askatu egiten ziren hasierako hagaxkaren muturra ezkerreko eskuaz hartuz, eta, eskuineko eskuaz, amaierakoan biltzen zen. Horrela, obra batek zenbait biribilki edo jositako papiro-liburu izaten zituen, luzera gutxi-asko zehaztukoak.

Grezian, liburuen salerosketa K.a. V. mendearen inguruan agertzen da, literaturaren gorenean. Poesia, historia eta beste adar batzuetako maisu-lanak Sokrates eta Aristofanesen garaian zabaldu ziren. Liburuak komertzialki manufakturatzen ziren, eta itsasoz haraindiko esportazioa hasten joan zen. Bestalde, liburuen kopiak alokatzen ziren, oso garesti, eta dirua zutenek kopista pribatuak ordain zitzaketen nahi zituzten testuak kopiatzeko. Obren banaketa ez zien egileei irabazi ekonomikorik ematen. Greziarren artean lanik hedatuenen eta gustukoenak, Homeroren Iliada eta Odisea ziren, eta, ondoren, Demostenes eta Euripides^[10].

Erromatarren artean, liburuekin lotutako lanbide hauek ezagutzen ziren:

• Liburuen kopiatzaileak, «liburarii» deiturikoak.
• Saltzeko arduradunak edo «bibliopolæ».
• Kolatzeko edo itsasteko trebeak ziren esklaboak, «glutinatores» izenarekin ezagutzen zirenak.

Errepublika garaian, aberatsek kopista edo idazkari asko zituzten etxean (gehienak esklabo edo libertoak) eskuizkribu berriak kopiatzeko. Baina Augustoren garaian, liburu saltzaileak, «bibliopolæ», Erroman sartu, eta liburu dendak ikusten hasi ziren, tenplu eta eraikin publikoen sarreratik hurbil egon ohi zirenak, eta, bereziki, Erromatar Foroan. Liburu-saltzaileek salgai zeuzkaten liburuen izenburuak beren ateetan jartzen zituzten, begi-kolpe batez jakin ahal izateko zer zegoen bertan^[11].

Inprenta asmatu baino lehen, oso garestia zen obra garrantzitsu bat erostea, eta ondasun edo etxe bat bezala saltzen zen, eskritura publiko bidez eta baldintza partikularretan. Historialariek adibide asko aipatzen dituzte Erdi Aroan liburuak zein urriak ziren eta Europan zein garesti saltzen ziren erakusteko. Saint-Loupek, Ferrleresko abadeak, bere bi fraide bidali zituen Italiara 855ean, Zizeronen Oratoriaren Itunaren kopia bat eta latinezko beste liburu batzuen kopiak ateratzeko, zeinen zati batzuk baizik ez baitzituen. XII. mendean, Bibliaren ale bat eta San Jeronimoren eskutitz bat Espainiako hainbat monasteriok partekatzen zituzten, eta aldi berean erabiltzen zituzten. Lebeuf abadeak apatzen du homilien bilduma bat zeinarengatik Bretainian, XI. mendean, 2.000 ahari eta hiru moyo ale eman baitzituzten. Eskuizkribuen kopia hain astiro eta patxadaz egiten zen orduan, ezen bost hilabetetan ateratako Bibliaren kopia bat abiaduraren miraritzat hartu baitzen. 1406an, partikular batek brebiario bat utzi zuen Parisko eliza batean bere kapilauak eta apaiz txiroak erabiltzeko, eta erabaki zen hain bitxi baliotsua gordetzeko eta, aldi berean, testamentugilearen nahiak betetzeko burdinazko kutxa batean gordetzea. XV. mendean, oraindik, ez ziren liburuak maileguan uzten, ez bazen berme eta segurtasun askorekin.

Liburu bat material jakin batean koadernatuta dauden eta bolumen ordenatu bat osatzen duten orri inprimatuen unitate gisa ulertuta, bere ekoizpena bi aldi handitan bana dezake: tipo mugikorren inprimategia asmatu zenetik 1801era arte, eta ekoizpen industrializatuko aldia.

Antzinako liburua inprentaren eskuzko aldian ekoitzitakoa da, hau da, metalezko tipo mugikorrekin inprimatutakoa. Liburu horiek XV. mendean inprenta sortu zenetik XIX. mendera arte argitaratu ziren.

1444an tipo mugikorren inprenta agertu zenean, liburuaren ekoizpen prozesua irauli egin zen, nahiz eta fabrikazioaren prozesu batzuk «scriptoriumen» garaian bezala mantendu ziren; inprentak liburuen ekoizpena erlatiboki errazagoa egin zuen^[12].

Inprimategiaren garapena mugimendu humanistaren hasierarekin eta erreforma luteranoarekin batera gertatu izanak liburuaren industriaren hazkundea bultzatu zuen, zabalkunde masiborako bide bat ikusi baitzuten bertan. Baina baziren liburu inprimatuaren hedapenean lagundu zuten beste zirkunstantzia batzuk ere; unibertsitateen gorakadak merkatu zabalagoa garatu zuen liburuentzat elite intelektual laiko eta erlijiosoen artean. Mende erdian, XV. mendearen bigarren erdian, inprimatutako liburua nazioarteko negozio garrantzitsu bihurtu zen, liburu-saltzaileak eta inprimatzaileak enpresari ziren batez ere. Baina liburuak badu bere hedapena ere zenbait errege eta erlijiosok inprimategian jarri zuten arretari esker. 1468an, Paulo II.a aita santuak San Jeronimoren epistolak inprimatzea agindu zuen. Beste aldetik, Karlos VII.ak, Frantziako erregeak, Alemaniara bidali zuen Nicolas Jenson inprimatzeko teknika ikastera; denborarekin, Europako subirano garrantzitsuenek inprentaren garapena babestu zuten.

Inprenta xilografiaren gaineko nagusitasuna eztabaidaezina zen: idazketa erregularra zen, bi aldeetatik inprimatzea, inprimatzeko azkartasuna eta beste testu batzuk inprimatzeko tipoak berriro erabiltzeko aukera^[13].

Mende jakin bateko ezaugarri komun batzuk oinarri hartuta, liburu zaharraren kronologia mendetan bana daiteke: Inkunableak, XV. mendea. Errenazentistak, XVI. mendea. Barrokoa, XVII. mendea. Neoklasikoa, XVIII. mendea. Ilustratua, XIX. mendea

Azkenotan, Internetek protagonismoa kendu dio liburu tradizionalari, eta, hainbaten ustez, paperezko formatua ordezkatzekoa da. Hala ere, oraindik milaka liburu argitaratzen dira urtero. Adibidez, 1995ean, Frantzian, 34.766 lan kaleratu zituzten, eta, 1996an, Espainiako estatuan, 46.330.

Linguae vasconum primitiae da euskarazko lehen liburua, Bernart Etxeparek 1545ean karrikaratua. Ordutik, milaka dira gure hizkuntzaz egindako lanak, nahiz eta XX. mende arte, produkzioa oso motela eta urria izan den.

Azken urteotan, beraz, euskal liburuaren industria emankorra da. Erronka euskal irakurleak euskaraz irakurtzera bultzatzea da.

1971. urtearen amaieran, gaur egun liburu digital edo elektronikoa deitzen duguna garatzen hasi zen. Michael Hart Gutenberg Proiektuaren sustatzailea izan zen (helburua doako liburutegi digital bat sortzea zen); hor, William Shakespeare, Edgar Allan Poe eta Dante Alighieriren lanak aurki zitezkeen, guztiak ere jabetza publikokoak. 1981ean, aurrerapen garrantzitsua egin zen; izan ere, lehen liburu elektronikoa jarri zen salgai: Random House's Electronic Dictionary. Nolanahi ere, 2001eko martxoan hedatu zen gehien liburu digitala, Stephen King nobelagileari esker, sarearen bitartez merkaturatu baitzuen Riding the Bullet nobela. 48 ordu eskasean, 400.000 kopia saldu zituen, bina dolar eta erdiren truke.^[14]

Une horretatik aurrera, hainbat argitaletxe elektroniko sortu ziren, eta denda birtual asko liburu elektronikoak beren katalogoetan sartzen hasi ziren.

Frankfurteko Liburu Azoka nazioarteko garrantzitsuena da, XV. mendean aurrekariak dituena. Euskarazko liburu eta diskoei dagokienez, Durangoko Azoka da nagusia Euskal Herrian. Euskal Herriko Idazleen Biltzarrak (Sarako Idazleen Biltzarrak) ere garrantzi handia du euskal edizioan.

• Barbier, Frédéric. (2005). Historia del libro. Madrid: Alianza Editorial ISBN 84-206-7755-8..
• (Ingelesez) Buringh, Eltjo; van Zanden, Jan Luiten. (2009). Charting the “Rise of the West”: Manuscripts and Printed Books in Europe, A Long-Term Perspective from the Sixth through Eighteenth Centuries. 69, 2..
• Castillo, Antonio. (2005). Historia mínima del libro y la lectura. Madrid: Siete Mares ISBN 84-933012-5-6..
• Chivelet Villarruel, Mercedes. (2003). Historia del libro. Boadilla del Monte: Acento Editorial ISBN 84-483-0738-0..
• Dahl, Svend. (1999). Historia del libro. Madrid: Alianza Editorial ISBN 84-206-6728-5..
  • Dahl, Svend. (1997). Historia del libro. Barcelona: Ediciones Altaya ISBN 84-487-0908-X..
• Díaz-Plaja, Aurora. (2005). Pequeña historia del libro. Barcelona: Editorial Mediterrània ISBN 84-8334-642-7..
• Escolar Sobrino, Hipólito. (1994). De los incunables al siglo XVIII: historia ilustrada del libro español. Madrid: Fundación Germán Sánchez Ruipérez ISBN 84-86168-91-0..
• Escolar Sobrino, Hipólito; Carrión Gútiez, Manuel. (1996). Los manuscritos: historia ilustrada del libro español. Madrid: Fundación Germán Sánchez Ruipérez ISBN 84-86168-77-5..
• Escolar Sobrino, Hipólito. (2004). Manual de historia del libro. Madrid: Gredos ISBN 84-249-2263-8..
• IliN, Martín. Historia del Libro. México: Ediciones Quinto sol ISBN 9789505165063..
• Martín Abad, Julián. (2004). Los libros impresos antiguos. Valladolid: Universidad de Valladolid ISBN 84-8448-279-0..
• Martínez de Sousa, José. (1999). Pequeña historia del libro. Gijón: Trea Ediciones ISBN 84-95178-50-8..
• Martínez de Sousa, José. (2005). Manual de edición y autoedición. Madrid: Ediciones Pirámide ISBN 84-368-1931-4..
• Martínez de Sousa, José. Diccionario de bibliología y ciencias afines. Salamanca-Madrid: Ediciones Pirámide ISBN 84-368-0477-5..
• Millares Carlo, Agustín. (1993). Introducción a la historia del libro y de las bibliotecas. Madrid: Fondo de Cultura Económica ISBN 84-375-0371-X..
• Pedraza Gracia, José Manuel; Clemente San Román, Yolanda; de los Reyes Gómez, Fermín. (2003). El libro antiguo. Madrid: Editorial Síntesis ISBN 978-84-9756-153-2..
• Ruiz García, Elisa. (2002). Introducción a la codicología. (2. argitaraldia) Madrid: Fundación Germán Sánchez Ruipérez ISBN 84-89384-41-X..
• (Frantsesez) Thiollet, Jean-Pierre. (2005). Je m'appelle Byblos. París: H & D ISBN 2 914 266 04 9..