Kongoko Errepublika

Kongoko Errepublika Saharaz hegoaldeko Afrikaren erdi-mendebaldean dago, ekuatoreak zeharkatua, 4°N eta 5°S latitudeen eta 11° eta 19°E longitudeen artean. Iparraldean Afrika Erdiko Errepublika du, ipar-mendebaldean Kamerun, mendebaldean Gabon, hego-mendebaldean Angolako Kabinda probintzia eta Ozeano Atlantikoa, eta ekialdean eta hegoaldean Kongoko Errepublika Demokratikoa.

Herrialdea hiru eskualde nagusitan banaturik dago:

• kostaldeko ordokia, 65 kilometro zabal eta 160 kilometro luze, Gabon eta Kabindaren artean;
• erdialdeko goi ordokia, Mayombe mendilerroak (800 metro garai gehienez) bereizia itsasertzetik;
• Kongo ibaiaren arroa ipar-ekialdean. 155.000 kilometro koadroko lautada da, Kongoren ibai adar ugarik ebakitzen dutena. Oihana da, eta oso jende gutxi bizi da bertan.

Mendirik garaiena, Nabemba (1.020 metro), ipar-ekialdean dago.

Kongo da ibai nagusia. Adar askoren urak biltzen ditu; aipagarriak dira, besteak beste, Ubangi eta Sangha. Brazzavilleren ondoan Pool Malebo aintzira eratzen du. Kostaldean Kouilou-Niari ibaia dago.

Klima beroa eta hezea da, ekuatoriala iparraldean eta tropikala hegoaldean.

Pigmeoak izan ziren lehenbiziko biztanleak. Ondoren bantu herriak iritsi ziren, erresuma batzuk eratu zituztenak Kongo ibaiaren arroan, hala nola Loango, Kongo eta Anziku. 1484an, Diogo Cão portugaldar esploratzailea Kongo ibaiaren bokalera heldu zen.^[4] Laster hasi ziren bantu erresumen eta europarren arteko merkataritza harremanak, bereziki esklaboen salerosketa. XIX. mendean, europar kolonizazio zuzena hasi zenean, bantu erresumen boterea gainbeheran zegoen.^[5]

Kongo ibaiaren iparraldea Frantziaren subiranotasunaren pean geratu zen 1880an, Pierre de Brazza-k Batekeko^[6] Makoko erregearekin^[7] egindako itunaren ondorioz. Makoko hil ondoren, bere erregina alargunak, Ngalifourou-k, itunaren baldintzak mantendu zituen, eta kolonizatzaileen aliatu bihurtu zen^[8] . Kongoko kolonia hori Kongo frantsesa bezala ezagutu zen; gero, Kongo Ertaina bezala, 1903an.

1908an, Frantziak Afrika Ekuatoriala (AEF) antolatu zuen: Kongo Ertaina, Gabon, Txad eta Ubangii-Xari (geroago Afrika Erdiko Errepublika izango zena) barne hartzen zituena. Frantziarrek Brazzaville izendatu zuten hiriburu federal. Kongoko gobernu kolonialaren lehen 50 urteetako garapen ekonomikoa baliabide naturalak ateratzean zentratu zen. Congo-Ocean trenbidearen eraikuntza, Lehen Mundu Gerraren ondoren, gutxienez 14.000 giza-bizitza kostatu zela kalkulatzen da^[6].

Bigarren Mundu Gerran naziek Frantzia okupatu zutenean, Brazzaville Frantzia askearen hiriburu sinboliko izan zen 1940 eta 1943 bitartean^[9]. Kongok etekina atera zion gerraosteko administrazio eta azpiegitura gastu kolonialari AEFen eta Brazzavilleko hiriburu federalean zuen kokapen geografikoaren ondorioz^[10]. Tokiko legislazioa izan zuen 1946ko Konstituzioak IV. Errepublika ezarri zuenean.

1958an V. Errepublika ezarri zuen Frantziako Konstituzioa berrikusi ondoren, AEF desegin egin zen, eta horietako bakoitza kolonia autonomo bihurtu zen Frantziako Erkidegoaren barruan. Erreforma horietan, Kongo Ertaina Kongoko Errepublika bezala ezagutu zen 1958an^[11], eta, 1959an^[12], bere lehen Konstituzioa argitaratu zuen. Mbotxien (Jacques Opangaulten alde egin zutenak) eta Laris eta Kongoen (Fulbert Youlouren alde egin zutenak, Afrika Ekuatorialean aukeratutako lehen alkate beltza) arteko antagonismoak 1959ko otsailean izandako istilu batzuk eragin zituen Brazzavillen, Frantziako Armadak menderatu zituenak^[13].

1959ko apirilean, hauteskundeak izan ziren. 1960ko abuztuan Kongok independentzia lortu zuenean, Opangaultek (Youlouren arerio ohiak) bere agindupean zerbitzatzea onartu zuen. Youlou, antikomunista amorratua, Kongoko Errepublikako lehen presidentea bihurtu zen^[14]. Pointe-Noiren tentsio politikoa hain handia zenez, Youlouk Brazzavillera eraman zuen hiriburua.

1960ko abuztuaren 15ean, Kongoko Errepublika erabat independizatu zen Frantziatik. Youlouk herrialdeko lehen presidente gisa gobernatu zuen harik eta laneko elementuek eta alderdi politiko aurkariek 3 eguneko altxamendua bultzatu zuten arte^[15]. Kongoko militarrek herrialdea hartu, eta behin-behineko gobernu zibil bat ezarri zuten, Alphonse Massamba-Débat buru zuena.

1963ko konstituzioaren arabera, Massamba-Débat 5 urterako izendatu zuten presidente^[10]. Massamba-Débaten agintaldian, erregimenak sozialismo zientifikoa hartu zuen herrialdeko ideologia konstituzionaltzat^[16]. 1964an, Kongok lehen aldiz bidali zuen talde ofizial bat Olinpiar Jokoetara, atleta bakarrarekin. 1965ean, Kongok harremanak ezarri zituen Sobietar Batasunarekin, Txinako Herri Errepublikarekin, Ipar Korearekin eta Ipar Vietnamekin^[16]. Ekonomia eta gizarte mailan, Massamba-Débatek kudeaketa osasuntsu eta zorrotza egin zuen. Bere lehendakaritzapean, Kongo industrializatzen hasi zen, eta kongoarren bizi-maila hobetu egin zen. Ekoizpen-unitate handi batzuk eraiki ziren, lan-indar handiekin: Kinsoundiko ehun-fabrika, Etoumbiko palmondoak, Betouko pospolo fabrika, Yoroko ontziolak eta abar. Osasun-zentroak sortu ziren, baita eskola-taldeak ere (unibertsitateak eta oinarrizko eskola). Herrialdeko matrikulazio tasa Afrika Beltzeko altuena bihurtu zen^[17]. Aldi berean, Brazzaville Erdialdeko Afrika osoko erbesteratuen zentro bihurtu zen. 1965eko otsailaren 14tik 15erako gauean, Kongoko Errepublikako 3 funtzionario publiko bahitu zituzten: Lazare Matsocota (Errepublikako fiskala), Joseph Pouabou (Auzitegi Goreneko presidentea) eta Anselme Massouémé (Kongoko Informazio Agentziako zuzendaria). Gizon horietako 2ren gorpuak Kongo ibaiaren ondoan aurkitu zituzten^[18][19]. Massamba-Débaten erregimenak Kubako armadako ehun soldadu inguru gonbidatu zituen herrialdera bere alderdiko milizien unitateak entrenatzera. 1966an, Marien Ngouabi presidente izango zenari leialak ziren paraxutistek gidatuta, tropa horiek bere gobernuari estatu-kolpe batetik bizirik ateratzen lagundu zioten. Massamba-Débat ez zen gai izan herrialdeko alderdi instituzionalak, tribalak eta ideologikoak uztartzeko^[16], eta bere erregimena odolgabeko estatu kolpe batekin amaitu zen, 1968ko irailean.

Estatu-kolpean parte hartu zuen Marien Ngouabik 1968ko abenduaren 31n hartu zuen presidentetza. Urtebete geroago, Ngouabik Kongoko Afrikako lehen herri errepublika aldarrikatu zuen, Kongoko Herri Errepublika, eta Mugimendu Iraultzaile Nazionalak izena Kongoko Alderdi Laboristatik (PCT) aldatzeko erabakia iragarri zuen. 1972an, estatu-kolpe saio batetik bizirik atera, eta 1977ko martxoaren 16an hil zuten. Orduan, 11 kideko Alderdiko Batzorde Militar bat (CMP) izendatu zuten behin-behineko gobernu baten buru, Joachim Yhombi-Opango presidente zela. 2 urte geroago, Yhombi-Opango boteretik kendu zuten, eta Denis Sassou Nguesso bihurtu zen presidente berria^[10].

Sassou Nguessok herrialdea Ekialdeko Blokearekin lerrokatu zuen, eta Sobietar Batasunarekin 20 urteko adiskidetasun ituna sinatu zuen. Urteetan zehar, Sassouk, bere diktadurari eusteko, gehiago fidatu behar izan zuen errepresio politikoan eta gutxiago mezenasgoan^[20]. 1991n, Sobietar Batasuna erori zenean, erregimena indartzeko sobietarren laguntza amaitu zen, eta botereari uko egin zion.

Pascal Lissouba, Kongoko lehen presidente hautatua izan zena (1992 – 1997) alderdi anitzeko demokraziaren garaian, ekonomia liberalizatzeko erreforma ekonomikoak ezartzen saiatu zen NDFren babesarekin. 1996ko ekainean, NDFk 3 urterako egitura egokitzeko instalazio indartuak (ESAF) 69,5 milioiko (100 m US Dolar) igorpen-eskubide berezi bat onartu zuen (IEB), eta, 1997an, Kongon gerra zibila hasi zenean, urteko akordio berritu bat iragartzear zegoen^[21].

Kongoren aurrerapen demokratikoak porrot egin zuen 1997an, Lissouba eta Sassou gerra zibilean boterea lortzeko borrokan hasi zirenean. 1997ko uztailerako aurreikusita zeuden hauteskunde presidentzialak hurbiltzen ari zirenean, Lissouba eta Sassouren arteko tirabirak sortu ziren. Ekainaren 5ean, Lissouba presidentearen gobernuaren indarrek Sassouren barrutia inguratu zuten Brazzavillen, eta Sassouk bere milizia pribatuko kideei (Sugeak izenekoak) aurre egiteko agindu zien. Horrela hasi zen 4 hilabeteko gatazka, Brazzavilleko alde batzuk suntsitu edo kaltetu eta dozenaka mila zibil hil zituena. Urrian, Angolako gobernuak Kongoko inbasioa hasi zuen Sassou boterean jartzeko, eta Lissoubaren gobernua erori zen. Ondoren, Sassouk bere burua presidente izendatu zuen^[10].

2002ko hauteskundeetan, Sassou nagusitu zen botoen ia % 90ekin. Bere bi aurkari nagusiei, Lissouba eta Bernard Kolelasi, lehiatzea galarazi zitzaien. Andre Milongok hauteskundeak boikotatzeko aholkatu zien bere jarraitzaileei^[22]. Konstituzio batek, 2002ko urtarrilean erreferendum bidez onartua, botere berriak eman zizkion presidenteari; 7 urtera luzatu zuen bere agintaldia, eta bi ganberetako batzar berri bat aurkeztu zuen. Nazioarteko begiraleek ez ziren bat etorri hauteskunde presidentzial eta erreferendum konstituzionalarekin, zeinak alderdi bakarreko Kongoren garaiak gogorarazten baitzituzten^[23]. Presidentetzarako hauteskundeen ondoren, borrokak hasi ziren berriz Pool eskualdean gobernuaren indarren eta Ntumi agurgarriak buru zuten matxinoen artean. 2003ko apirilean, bakea ezartzeko ituna sinatu zen^[24].

Sassouk hurrengo hauteskundeak irabazi zituen 2009ko uztailean^[25]. Giza Eskubideen Kongoko Behatokiaren arabera (gobernuz kanpoko erakundea), parte-hartzea oso txikia eta iruzurra eta irregulartasunak izan ziren^[26]. 2015eko martxoan, Sassouk iragarri zuen beste agintaldi baterako aurkeztu nahi zuela, eta, urrian, erreferendum konstituzional batek konstituzioa aldatzea ekarri zuen, 2016ko hauteskunde presidentzialetan aurkeztu ahal izateko. Hauteskundeak irabazi zituen, batzuen ustez iruzurtiak izan zirelako. Hiriburuan protesta bortitzak egin ondoren, Sassouk Pool eskualdea eraso zuen, non gerra zibileko ninja matxinoak bizi ziren; distrakzio bat zela uste zen. Horrek, 2016ko apirilean, armadaren aurkako erasoak egin zituzten ninja matxinoak berpiztea eragin zuen, eta, ondorioz, 80.000 pertsonak ihes egin zuten euren etxeetatik. 2017ko abenduan su-eten akordioa sinatu zen^[27].

2015ean onartutako konstituzioaren arabera, errepublika presidentzialista da. Presidentea da estatuburua, eta lehen ministroa gobernuburua. Presidentziarako hauteskundeak 5 urtetik behin egiten dira. Parlamentuak bi ganbera ditu: Senatua (72 kide) eta Nazio Biltzarra (151 kide).^[28] Denis Sassou-Nguesso presidentea 1997an iritsi zen agintera, zati batean bederen Elf enpresak finantzatu zuen gerra zibil baten ondoren.^[29] Harrezkero, hauteskunde guztietan nagusitu zen; oposizioak iruzur egitea egotzi zion.^[30]

Kongoko Errepublika 12 departamendutan (départements) banaturik dago; departamenduak barrutitan azpibanaturik daude.

5,8 milioi biztanle zituen 2022an.^[3] Adinari dagokionez, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak, % 41,5; 15-24 urte bitartekoak, % 17,1; 25-54 urte bitartekoak, % 33,5; 55-64 urte bitartekoak, % 4,6; eta 65 urtetik gorakoak, % 3,2. Bizi itxaropena 61,7 urtekoa da: 60,2 urtekoa gizonezkoena eta 63,2 urtekoa emakumezkoena (2021eko zenbatespenak). Biztanleen % 68,7 hirietan bizi dira.^[28]

Biztanleen % 90 bantuak dira, lau multzo etnikotan banatuak. Kongo da talde nagusia; biztanleen % 40,5 dira, eta hiriburuan eta hiriburu inguruan bizi dira. Herrialdearen erdialdean tekeak bizi dira (% 16,9), eta iparralderago, sanghak (% 5,6) eta mbochiak (% 13,1).^[28]

Estatuko hizkuntza ofiziala frantsesa da, bertako hizkuntzekin batera erabiltzen dena; lingala, monokutuba eta kikongoa dira zabalduenak.

Katolizismoa (% 33,1), mendekostismoa (% 22,3) protestantismoa (% 19,9) eta animismoa dira sinesmen zabalduenak.^[28][31]

Baliabide naturaletan oso aberatsa da Kongo, baina ekonomia atzeratua du eta garatze bidean dago. Nekazaritza da biztanleen bizibide nagusia: arroza, artoa eta manioka lantzen dituzte oinarrizko elikagai gisa, eta olio palmondoa, tabakoa, azukre kanabera, kakaoa, kakahuetea eta kafea, berriz, kanpora esportatzeko. Oihana ere oso aberatsa da, eta zur erreserba handiak eskaintzen ditu (ebanoa, okumea, eta abar). Abeltzaintzak, berriz, ez du pisu handirik, ezta arrantzak ere, nazioaren ekonomian.

Industria gehiena, beraz, zurgintzara bideratua dago. Zerratokiez gainera, ehunak egiteko fabrikak, nekazaritzako produktuak eraldatzeko lantegiak eta ontziolak daude. Dena dela, meatzaritza da Kongoko ekonomia jarduera nagusia: gas naturala, beruna, burdina, uranioa, diamanteak eta potasio gatzak ustiatzen dira, eta batez ere petrolioa, bai barnealdean bai itsasaldean. Kongo da Afrika beltzeko bosgarren petrolio ekoizle handiena. Beraz, herrialdeak zura eta petrolioa esportatzen ditu, nekazaritzako gaiez gainera, eta batez ere elikagaiak inportatzen ditu, barne kontsumorako, nekazaritzak ez baititu oinarrizko beharrak asetzen.

• (Frantsesez) Kongoko Gobernuaren webgune ofiziala
• (Frantsesez) Kongoko Presidentearen webgune ofiziala
• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.