Himilkon II.a Kartagokoa

Ez da ezer ezagutzen Himilkonen hasierako bizitzari edo familiari buruz. Bere familia Kartagoko politikan aktibo egon zen K.a. 550. urteaz geroztik. Inperioa Sizilian, Afrikan, Iberian eta Sardinian zabaldu zuen K.a. 550 eta K.a. 480 bitartean.

Errege posizioaren indarra gutxitu egin zen bere aitona Hamilcar Magok Himeran izandako porrotean K.a. 480an. Izan ere, Ehun eta Lauko Kontseilua agertu zenean kartagotarren komandanteak epaitzeko eta zigortzeko boterearekin. Magonidar familiak Kartagoko kanpo arazoetan aktibo jarraitu zuen Himilkon bizirik zegoen bitartean.

Himilkonen aitak, ziurrenik Hanno^[1], Afrikako mendebaldeko kostaldetik espedizio ospetsua zuzendu zuen Kamerunera, bere osabak, agian Himilkon Nabigatzaile ospetsuak, Iberiako mendebaldeko kostaldea eta Galia esploratu zuen eta, agian, Ingalaterrara iritsi zen, eztainu bila zeltekin merkataritzan sartuz^[2]. Hannon, Himilkon eta haien anaia Giskon, Hanibal, Hasdrubal eta Sappho-rekin batera (Hasdrubalen semeak, Hamilcar Magoren anaia)^[3] ere aktibo aritu ziren Afrikako iparraldean eta Sardinian kartagotar domeinua zabaltzen eta libiarrei ordaindu beharreko zergak ez zizkieten gehiago eman^[4]. Giskon, ordea, Selinusera, Siziliako hego-mendebaldeko kostaldeko greziar hirira erbesteratua izan zen Himeran izandako porrotaren ondoren. Hanibal Magon, Giskonen semea, Kartagoko sufetea izan zen K.a. 409an eta Siziliara zuzendu zuen espedizioa, Selinonte eta Himera suntsitu zituen eta Segesta basailu bihurtu zuen. Ez dakigu Himilkonek jarduera horietan parte hartu zuenentz, nahiz eta armadak garai hartan kartagotar herritar ugari erakarri^[5]. Hanibal Magon errege aukeratu zuten Sizilian lortutako arrakastengatik.

Kartagoko senatuak Hanibal Magoni eskatu zion Kartagoko espedizioa Siziliara zuzentzeko, K.a. 406. urtean, Hermokrates zigortzeko Motia eta Panormus inguruan kartagotar jabetzak erasotzeagatik. Hanibalek hasieran ezezkoa eman zuen, zaharra zela argudiatuz, baina onartu egin zuen Kartagoko Senatuak Himilkon bere ordezko izateko hautatu zuenean^[6]. Hanibalek 60.000 soldadu^[7] eta 1.000 garraio eraman zituen, 120 trirreme eskoltatuta Siziliara^[8], non Akragas eta Sirakusa hiriek Siziliako eta Italia hegoaldeko soldaduak bildu baitzituzten kartagotarren aurka egiteko.

K.a. 406. urteko udaberrian, Hanibalek Akragas, Siziliako hiririk aberatsena, setiatu zuen bi kanpalekurekin, kartagotar flota Motian zegoen bitartean^[9]. Kartagoko armada nagusia mendebaldeko kanpamentuan zegoen, eta ekialdean iberiar eta Campaniako mertzenarioak kokatu ziren. Akragasek 10.000 hoplita^[10], zenbait zalditeria, baita 1.500 mertzenario ere bazituen hirian Dexipo espartanoaren aginduetara.

Kartagoko kanpaleku nagusitik hurbilen zegoen hiriko atean hasierako eraso kartagotarrak bi setio dorreekin huts egin ondoren, Hanibal setio arrapalak eraikitzen hasi zen hiria hainbat norabidetatik erasotzeko^[11]. Hala ere, izurrite bat kartagotar armadan sakabanatu zen eta Hanibal eta soldadu asko hil egin ziren^[12]. Aurreko buruzagia ordezkatzeko Himilkon kartagotar indarreko komandante hautatu zuten. Kartagotarrek setioaren arrapaletarako materialak lortzeko hilobiak eraitsi zituztenez, kartagotar soldadu askok uste zuten jainkozko haserreak izurria eragin zuela.

Himilkonen lehen erronka zen izurriari aurre egitea. Kontrolik gabe utzita, izurriteak kartagotarrak deuseztatuko zituen eta Himilkon atzera egingo balu, greziarrek gerra Siziliako kartagotar lurraldeetara eraman zezaketen. Himilkon ez zegoen tregua abantailatsua behartzeko inongo posiziotan, eta garaitutako jeneralak gurutziltzatu ohi zituzten Kartagon.

Himilkonek zenbait animalia itsasora sakrifikatu ziten baita Kronosekin lotutako greziar jainko bati haur bat eskaini zion ere. Ez dakigu kartagotarrek izurriari aurre egiteko neurri praktikorik hartu zuten, baina izurria gelditu egin zen. Himilkonek berriro hasi zen arrapala eraikitzen eta Hipsas ibaia ere presatu zuen hirira sarbide hobea izateko^[13]. Akragasko setioa amaitu aurretik, Sirakusako Dafeno iritsi zen Siziliako 35.000 soldadurekin eta beste greziar soldadu kopururekin, Italiako penintsulakoak^[14]. Himilkonek armadaren zati bat kanpamentu nagusian gorde zuen Akragas zelatatzeko, mertzenarioak ekialdera zihoazen bitartean greziarrei aurre egiteko. Dafenok mertzenarioak garaitu zituen, bizirik atera zirenak kanpamendu nagusira eraman zituen eta ekialdeko kanpamendua okupatu zuen, horrela setioa altxatu zuen^[15]. Himilkonek greziar garaileei batailarik ez eskaintzea aukeratu zuen, baina bere posizioari eutsi zion.

Kartagotarrak Siziliaren mendebaldeko lurretik ekarritako hornikuntzen eta elikagaien menpe zeuden. Akragas inguruan ez zegoen portu naturalik hornidura flota handia barnean hartzeko. Horren ezean, hondartzako itsasontziak ustekabean harrapatuak egon zitezkeen edo itsaso zabalean geratzen zirenak ekaitzek suntsi litzakete. Dafeno kartagotarrak jazartzen hasi zen Akragaseko peltastak eta zalditeria erabiliz eta laster kartagotarrek janari eskasia izan zuten, gero eta hornidura gutxiago lortzen baitzuten. Morala jaitsi ahala eta negua heltzean, mertzenarioak matxinatzear egon ziren.

Himilkonek aldi baterako matxinatutako mertzenarioak baretu zituen kartagotar ofizialen urrezko eta zilarrezko baxerekin erosiz. Oraindik ere hornidura egoera hobetu behar zuen, eta hori lortzeko informazio egokiaz baliatu zen^[12]. Greziarrek, 30 trirremek eskoltaturik, ale ontziak erabiltzen zituzten Akragas eta haien armada hornitzeko, eta lasai zeuden inguruetan Kartagoko itsasontzirik ez zeudelako. Negua baino lehen, kartagotarrek horrelako konboien hurbilketa ezagutu zuten. Himilkonek Motia eta Panormusetik 40 trirreme bildu zituen, gauean zehar nabigatu eta greziar esploratzaileez ezkutatuta gelditu ziren eta egunsentian flotilla grekoa ezuztean harrapatu zuten. Kartagotarrek Greziako 8 trirreme hondoratu zituzten eta hornidura flotilla osoa harrapatu zuten^[12]. Kartagotarrek orain zenbait hilabeteko janariarekin beren morala hobetu zen. Greziarrek arazo bat zuten orain -Akragasen ez zegoen janari nahikorik populazioa eta armada elikatzeko hornidura gehiago bildu arte, eta hori antolatzeko denbora beharko zen neguko denboraldia zela eta^[16]. Greziarren arteko mesfidantza piztu zen albiste hau publiko egin zenean, eta horrek gatazkarekin jarraitzeari buruzko erabaki bateratua hartzeko gaitasuna murriztu zuen.

Himilkonek egoera larriagotu zuen Campaniako mertzenario batzuk erosi zituenean, haiek kartagotar armadara desertatu baitziren. Zurrumurruak zabaldu ziren Dexipo espartar jenerala, 1.500 mertzenarioren buru zena, Himilkonek ere erosi zuela^[14]. Tentsioak orain Greziako armadaren gainean erori zen. Greziar italiarrek Akragas utzi zuten goseak jasan baino lehen, eta laster populazio osoa, beste greziar kontingente batzuekin, ekialderantz joan zen Gela aldera. Himilkon hiriaren jabe egin zen, sakeatu eta kartagotar armadak hirian negua igaro zuen.

Hurrengo udaberrian, Himilkonek Akragas suntsitu zuen eta ekialderantz joan zen, Gelara. Ez zuen hiria setiatu harresiekin inguratuz edo kanpaleku batzuk eraikiz, baizik eta hiriaren mendebaldera kanpatu zuen eta erabaki zuen hau hartzea eraso zuzen baten bidez. Kartagotarrek gogor erasotu zuten Gelako mendebaldeko horma ahari-buruekin baina greziarrek erasoak atzera bota eta gauean hormetako hausturak konpondu zituzten^[17]. Dionisio laster iritsi zen 30.000 infanteria, 4.000 zalditeria eta 50 trirreme osatutako indar batekin eta hiriaren ekialdean kanpatu zen^[18]. Himilkonek bere kanpamentuan gertaerak itxaron zituen, borrokarik eskaini gabe. Akragasen erabilitako gidoiari jarraituz, Dionisiok kartagotar hornikuntza zutabeak jazarri zituen hiru astez tropa arinekin. Soldadu greziarrek, beste ideia batzuk zituztenak, kartagotarrak erasoarazi zioten. Orduan, greziarrek hiru tokitatik erasoa egin zuten kartagotarren kanpamentuan. Antolatutako borroka plana, behar bezala ezarrita, kartagotarrak harrapatu zitzakeen^[19] baina Greziako armadako unitateen arteko koordinazio faltagatik, kartagotarrei greziarrak garaitzeko aukera eman zien^[20]. Dionisok Gela abandonatu zuen^[21] eta Camarina aldera abiatu zen, gerora, Camarinatik Sirakusara joateko. Bi hiriak Himilkonen indarrek^[22] arpilatu zituzten. Himilkonek ez zituen Sirakusara zihoazen iheslariak jazarri, nahiz eta martxa oso motela izan. Horrela galdu zuen aukera Dionisiori leialak zitzaizkion indarrak suntsitzeko. Gainera, greziar matxino batzuek Sirakusa bereganatu zuten, Gela eta Camarinako greziarrek Leontinira abiatzen ziren bitartean Italiar penintsulako greziarrekin batera^[23]. Dionisio noraezean geratu zen kartagotar armadaren eta Sirakusa etsai baten artean. Azkenean, ekintza bizkorrak egin zituen eta Sirakusa berreskuratzea lortu zuen^[24]. Himilkon eta kartagotarrak Sirakusa inguruan kanpatu ziren baina ez zuten hiria setiatzeko saiakerarik egin^[25]. Aste batzuk igaro ondoren, Himilkonek mezulari bat bidali zuen bake eskaintzarekin. Kartagotar kanpalekuan izurrite bat piztu zela pentsatu izan da, eta kartagotarrek tregoa eskatu zutela. Kanpaina osoan Himilkonek armadaren erdia baino gehiago galdu zuen izurriaren ondorioz.

Itunak Kartago jaun eta jabe utzi zuen Sizilian, Sirakusa isolatuta eta Dionisio kartagotarraren kolaboratzaile zelakoan. Baldintza nagusiak hauek izan ziren^[26]:

• Kartagok Siziliako hiri feniziarren kontrol osoa mantenduko zuen;
• Elimoar eta sikanoar hiriak kartagotarren eragin esparruan egongo ziren;
• Greziar hiriei Selinus, Akragas, Camarina eta Gelara itzultzeko baimena eman zieten. Hiri horiek, Terma hiri berria barne, Kartagoren zergadunak izango ziren;
• Gelak eta Camarinak debekatuta zuten beren hormak konpontzea;
• Sikuloak eta Messina kartagotar eta Sirakusaren eraginitik kanpo geratuko ziren, Leontini bezala. Horrek Sirakusa Siziliako gainerako lurraldeetatik isolatu zuen;
• Dionisio Sirakusako agintari gisa berretsi zen;
• Bi aldeek kanpainan harrapatutako presoak eta itsasontziak askatzea adostu zuten.

Dionisio Sirakusako agintari gisa aitortzearen truke, Himilkonek Gelon eta Hieronen konkista guztien erabateko itzulera ziurtatu zuen. Botere neutralek Sirakusan domeinuarekin muga egiten zuten orain, eta hauen independentzia Kartagok eta Dionisiok bermatzen zuten.

Gela, Camarina, Akragas eta Himera kartagotarren basailuak bihurtu ziren zergak ordaintzen zituztelako. Sikanoak eta elimoak, berriz, kartagotarren domeinukoak ziren. Himilkonek ziurtatu zuen kartagotarren agintea Sizilian bere gailurrean zegoela, posizio hori ez zela berriro helduko K.a. 289ra arte. Himilkonek mendebaldeko Sizilia goarnitu eta bere armada desegin zuen.

Himilkon errege aukeratu zuten K.a. 405 eta 398. urteen artean, beraz, garai hartako tarte batean Kartagon egon zen. Ez dakigu Siziliako lurraldeak gobernatzen parte hartu zuenik, non kartagotarren agintea gogorra baitzen bere menpeko berriekin. Dionisiok K.a. 404an bake ituna hautsi zuenean, Herbeso hiri sikuloa erasotuz, Kartagok, agian izurriak ahulduta, ez zuen erantzun. Kartagok, K.a. 403an, mertzenarioak eman zituen Dionisiok boterea berreskura zezan Sirakusako greziar hirien koalizio batek tiranoa Sirakusan setiatuta zuenean. Dionisiok guztiz gotortu zuen Sirakusa hiria K.a. 400 eta K.a. 398 artean, eta bere armada indartu ere, katapulta eta quinquerremeak bezalako arma berriak gehituz. K.a. 398. urtean, Kartagoko Motia hiria eraso zuen, Kartagoren kontrako lau gerretatik lehena izango zena. Greziarrak eta siziliarrak matxinatu egin ziren eta Dionisiorekin bat egin zuten, bost hiri izan ezik (Panormus, Solus, Segesta, Entella eta Ankiara), Kartagori leial zitzaizkionak^[27]. Greziarrek, aldi berean, Motia, Segesta eta Entella setiatu zituzten Sizilian^[28][29], Himilkon kartagotar indarrak mobilizatzen hasi zen bitartean.

Armada iraunkor bat eduki gabe, Himilkonek ezin izan zuen berehala Motiari laguntzera joan. Kartagok mertzenarioak eta logistika antolatzen zuen bitartean, Himilkonek 10 trirreme bidali zituen Sirakusa erasotzera, greziarrak Motiatik aterako zituztelakoan. Kartagotarrek Sirakusako portuan uraren gainean zegoen guztia hondoratu zuten arren, Dionisiok ez zituen bere soldaduak Sizilia mendebaldetik erretiratu. Himilkonek ere, soldadu ezagatik, ezin izan zuen gutxi defendaturiko Sirakusa eraso^[30].

Jarraian, Himilkonek 100 trirreme tripulatu zituen, Selinontera abiatu zen, eta hurrengo egunean Motiara iritsi zen^[31]. Greziarrek euren garraioak Motiatik hegoaldera aldendu zituzten, eta euren gerraontziak iparraldera, tripulazioak setio lanak egiten ari ziren bitartean. Lehenbizi, kartagotarrek hondartzako garraio guztiak erre zituzten, eta gero iparralderantz joan ziren, greziar itsasontziak Motia uhartearen iparraldeko sakonera gutxiko uretan harrapatuz^[32].

Himilkonek greziar gerraontziei eraso izan balie garaipen handia lortuko zukeen. Kartagotar ontziak Motia uhartearen eta istmoaren arteko kanalaren aho estuan kokatu ziren, eta greziarrek ezin izango zuten ontziteria osoarekin itsasoratu, eta, talde txikitan ateraz gero, maniobratzeko zailtasunak izango zituzten.

Himilkonaren trikimailuak porrot egin zuen zeren, kartagotar ontzidiari aurre egin beharrean, Dionisiok bere ontzi armatuak bidali baitzituen, eta lurreko katapultekin kartagotarrak eraso zituen. Himilkonaren tripulazioak biktimak izan zituen bitartean, Dionisiok 80 trirremeak eraman zituen uharteko basean zehar Motiaren iparraldera, itsaso zabalera. Beraz, kartagotarrak ia harrapatuta geratu ziren katapulten eta trirreme grekoen artean. Afrikarrak Kartagora itzuli ziren eta Motia erori zen kale borroka gogorren ondoren^[33]

Motia harrapatu ondoren, Dionisiok Segesta eta Entellako setioei eutsi zien, Motia goarniziatu ondoren, Sirakusara erretiratu zen, bere anaia Leptines Eryx-en zegoen bitartean, 120 ontzirekin (trirremeak eta quinquerremeak). Ordurako, Himilkonek 50.000 infanteria, 4.000 zalditeria eta 400 gurdiz osatutako armada antolatu zuen. Kartagotar itsas armadak 400 trirreme eta 600 garraio mobilizatu zituen^[34]. Gerraontzi kopuruari dagokionez, hau izan zen Kartagok inoiz mobilizatu duen espediziorik handiena. Greziarrei inolako informaziorik ez emateko, Himilkonek gutun zigilatuetan idatzi zuen armadaren jomuga, azken unean bere kapitainei bidaliak. Gutun hauek soilik ireki behar ziren ekaitz batek itsasontziak banandu eta bistatik galtzen bazituen^[35]. Kartagoko armada bi taldetan banatu zen: garraioak Panormusera zuzendu ziren, eta gerraontziak iparralderantz joan ziren ekialderantz biratu aurretik. Leptinesek 50 garraio hondoratzea lortu zuten (5.000 gizon eta 200 gurdirekin) baina gainerako garraioak Panormusera iritsi ziren haize egokiak lagunduta^[36].

Kartagotarrak, elimo eta sikano soldaduekin indartuta, Panormusetik Motiara joan ziren lehenik. Ericeko gobernadoreak Dionisio traizionatu zuen Himilkonerekin joateko. Himilkonek Motia eraso eta harrapatu zuen^[37], baina, iparraldera joan aurretik, Lilibeon hiria ezartzea erabaki zuen Motia ordezkatzeko. Sikanoek Dionisiorekin bat egitea edo haien hiriak uzteari uko egin zutenean eta sikuloen hiria Halyciae alde batetik bestera aldatu zenean, Dionisio Sirakusara erretiratu zen mendebaldeko Siziliako lurrak arpilatu ondoren^[38]. Segesta eta Entellako setioa amaitu zen.

Himilkon ez zen Sirakusara joan Siziliaren hegoaldeko kostaldean zehar, Dionisiok uzta guztiak suntsitu baitzituen eta Greziako hiri etsaiak bere bidean zeudelako. Kartagotar lurraldea soldaduz hornitu ondoren, itunak egin zituen Siziliaren iparraldeko kostaldeko Thermae eta Cephaleodium hiriekin hornidura-bidea ziurtatzeko. Himilkonek Lipari (doriar greziar biztanleak pirata ospetsuak ziren eta kartagotar horniduretarako mehatxua sor zezakeen) 300 trirremez eta 300 garraioz eraso zuen, uhartea harrapatu eta greziarrei 30 talentu ordaintzera behartu zion erreskate gisa^[39]. Ondoren, itsasoratu eta lehorreratu zen Cape Pelorumean, Messina iparraldetik 12 kilometrora.

Himilkon ez zen zuzenean Messinara joan. Messinar armada kartagotarraren bila iparraldera abiatu zenean, Himilkonek 200 trirreme bidali zituen hirira arraunlari eta soldadu hautatuak zituztenak. Haize onak lagunduta, flota honek hirira heldu ondoren, harrapatu zuen greziarrak itzuli baino lehen^[40]. Himilkonek messinar armada ere garaitu izan balu, erabateko garaipena lortuko luke, baina bizirik zeuden greziarrek inguruko mendiko gotorlekuetan errefuxiatzeko aukera izan zuten. Horrela, kartagotarrek ezingo lituzkete garaitu denbora-tarte batean^[41].

Himilkonek Messina behin betiko ez okupatzea aukeratu zuen, nahiz eta Kartagori Messinako itsasartearen gaineko kontrol iraunkorra emango zion. Beharbada, Himilkon ziur asko ez zegoelako Kartagotik hain urrun zegoen eremua gai izango zela eusteko^[42]. Dilema estrategiko bati aurre egin zion: Messinako mendiko gotorlekuak menperatzeko denbora erabiliz gero, Dionisiok denbora izango zuen Sizilia kartagotarraren aurkako erasoa prestatzeko edo hasteko. Himilkon besterik gabe abiatuko balitz, Messinako greziarrek bere atzealdea jazarriko lukete, eta armada banatzeak bere botere ahulduko zuen Dionisioren aurka. Himilkonek bere arazo estrategikoari irtenbide argia aurkitu zion. Kartagotarrek Tauromeniumen hiri bat sortu zuten, Messinatik hegoaldera eta sikuloekin populatu zuen. Horrek erraztu zuen hiri sikulo guztiak Dionisio abandonatzea, Assoro izan ezik. Honela, Himilkonek bere etsaia ahuldu zuen, aliatu osagarriak lortzen zituen bitartean eta Messinako greziarrengandik babesten zuen.

Kartagotarrak hegoaldera joan ziren, flota kostaldean zehar nabigatzen, baina Etnaren erupzio batek Naxos inguruko errepideak zeharkaezinak bihurtu zituen. Himilkonen agindupeko armada mendiaren inguruan ibili zen, Magonaren armada Cataniara zihoan bitartean, armada Magonaren indarrekin bilduko zen bi egunetan, 110 km-ko ibilbidea egin ondoren^[12]. Armadaren babesik gabe, hondartzatutako itsasontzi kartagotarrak ahulak ziren Catanian bildutako Dionisioren armadaren aurrean. Hala ere, Magonek Leptinesen greziar flota garaitu zuen, eta Dionisio Sirakusara erretiratu zen Himilkon kartagotar armadarekin iritsi baino lehen^[43].

Himilkon Cataniatik hegoalderantz joan zen, Sirakusaraino, eta hiriaren hegoaldera kanpatu zen kartagotar flota Portu Handian sartzen zen bitartean. Himilkonek gotortutako kanpamentu bat^[44] eraiki zuen, Zeus tenpluaren ondoan^[45], gero hiru gotorleku osagarri^[46] eraiki zituen. Honetaz gain, 3.000 garraio ontzi erabili zituen hornidurak ekartzeko Kartagoko indarrentzat, 208 gerraontzi Sirakusan kokatuta zeuden bitartean. Sirakusa inguruko lurrak suntsitu zituen 30 egunez, baina K.a. 397ko neguan, iskanbila txikiak baino ez ziren gertatu.

K.a. 396. urteko udaberrian, kartagotarrek harresiez ez babestutako hiriko eremuak harrapatu zituzten eta Demeter tenplua suntsitu zuten. Udan izurri bat kartagotar armadan hedatu zen, haren indarrak gutxituz. Dionisiok gaueko eraso batean, bi gotorleku harrapatu zituen baina ezin izan zuen kanpaleku nagusia hartu. Greziako flotak Kartagoko itsasontzi asko erretzea eta harrapatzea ere lortu zuen, horietako asko ez zeudelako behar bezala tripulaturik.

Himilkonek negoziazioak irekitzea aukeratu zuen Dionisiorekin. Honek, zilarrezko 300 talentuko erosketa baten truke, kartagotar herritar guztiak Kartagora 40 itsasontzietan modu seguruan joatea bermatu zion, Himilkonen mertzenarioak eta aliatuak haien patuari uzten zien bitartean. Siziliarrak etxera joan ziren, iberiarrak Dionisioren armadan sartu, baina gainerakoak esklabo bilakatu ziztuzten.

Kartagoko jendea suminduta zegoen Himilkonen ekintzekin, horregatik libiarrak matxinatu ziren eta hiria setiatu zuten. Ez dakigu Ehun eta Lauko Auzitegiak Himilkon deitu zuen, baina honek hondamendiaren erantzukizun osoa onartu zuen, esklabo jantzita eta gero hiriko tenplu guztietara joan zen barkamena eskatzeko. Horren ondoren, bere etxea adreiluz itxi zuen, familia ikusteari uko egin zion eta bere buruaz beste egin zuen gosez^[47]. Bere oinordekoa Magon II.a izan zen.

• BAKER, G. P. (1999): Hanibal, Cooper Square Press. ISBN 0-8154-1005-0.
• BATH, Tony (1992): Hanibalen kanpainak. Barns & Noble. ISBN 0-88029-817-0.
• CHURCH, Alfred J. (1886): Kartago, 4. edizioa. T. Fisher Unwin.
• FREEMAN, Edward A. (1892): Sizilia feniziarra, grekoa eta erromatarra, hirugarren edizioa. T. Fisher Unwin.
• KERN, Paul B. (1999): Antzinako setioaren gerra. Indiana Unibertsitateko Argitaletxeak. ISBN 0-253-33546-9.
• LANCEL, Serge (1997): Kartago A Historia. Blackwell Publishers. ISBN 1-57718-103-4.
• WARRY, John (1993): Warfare in the Classical World. Salamander Books Ltd. ISBN 1-56619-463-6.

• Kartagoko monarkak
• Beste Himilkon batzuk
• Kartagotarren hedapena Italian
• Magonidak
• Siziliar gerrak

• Himilkon