Agosti Xaho

Aitak, André Xahok, hogeita hamalau urte zituen Agosti jaio zenean. Amak, Rose Lagardek, hamazazpi urte besterik ez. Xahotarrak, aita André eta aitatxi Joseph, Atharratzekoak ziren, Erregearen Zuzentzaren ordezkariak. Mauleko lagardetarrak ere ongi jarritako funtzionarioak ziren. Xahotarren artean, bazen idazlerik: osaba Pierrek saiakera bat idatzi zuen euskararen jatorriaz, eta gramatika bat, biak argitaragabeak. Agosti eta haren hiru anaiak tradizio horri lotuko zitzaizkion.^[1]

Agosti seme nagusia zen. Guztira zazpi anai-arreba ziren. Haren anaia Jean-Baptistek Etxahun bertsolariaren bizitzaz liburu bat idatzi zuen frantsesez, eta Joben liburua Zuberoako euskaran eman. Beste anaia batek, Jean-Pierrek, Etxahunen biografia hori zubererara itzuli zuen.^[1]

Andréren eta Roseren etxean euskaraz egiten zen eta, pentsatzekoa denez, frantsesez ere bai. Agostik, gainera, gaskoiz eta gaztelaniaz ere ongi moldatzeko adina ikasi zuen. Alemanez, latinez eta, agian, grekoz ere ikasi zuen, irakurtzeko eta itzultzeko adina. Haren sanskrito maila, ordea, kaxkarragoa zen nahiz eta Xahok sanskritoz ere ederki zekiela sinetsarazi nahi izan.^[1]

Hamaika urte zituela, Oloroeko apaizgaitegira joan zen bigarren hezkuntzako ikasketak egitera. Berehala gai intelektualek kezkatu zuten, Filosofoa izengoitia irabazi baitzuen.^[1]

1830ean, hemeretzi urte zituela, ama galdu zuen. Orduz geroztik «Umezurtza» (Orphelin) izendatuko zuen bere burua. Urte horretantxe edo, agian, hurrengo urtean, Agostik Parisa jo zuen. Haren asmoa zuzenbidea ikastea zen, baina denbora gehiago eman zuen filosofia eta mitologia ikasten legeak aztertzen baino.^[1] Parisko zirkulu literarioetan buru-belarri ibili zen eta asko interesatu zen garai hartan boladan zegoen esoterismoarekin.^[2]

Handik lasterrera sanskritoa eta euskara lotu nahi zituen saio bat idatziko zuen. Paristik Tolosa Okzitaniara bizitzera joan eta, Parisa itzulirik, Revue des voyans aldizkaria sortu zuen.

1835ean, Hego Euskal Herria Lehen Karlistaldian sartua zela, Nafarroara bidaiatu zuen, eta handik bildutako bizipenetatik Voyage en Navarre pendant l'insurrection des basques («Bidaia Nafarroara euskaldunen oldartzearen denboran») idatzi zuen, 1836an. Tomas Zumalakarregi jeneralarekin liluratuta zegoen, eta liburuaren atal batean bera eta jeneral karlistaren arteko elkarrizketa baten berri ematen du, ziurrenik asmatua. Aldi batez karlismoan interesatua egon bazen ere, handik euskaldunen errepublika etor zitekeelakoan, laster aspertu zen karlismoaren klerikalismo eta katolizismoarekin. Errepublikazale sutsua zen heinean gaitzetsi zituen gerra karlistetako bi alderdiak, biak monarkikoak.^[3] Urte hartan bertan, Anton Abadiarekin batera, Études grammaticales sur la langue euskarienne idatzi zuen, eta «zazpi uskal-herrietako uskalduner»^[4] (zazpi euskal herrietako euskaldunei) eskaini zieten; eskaintza hura izan zen «Zazpiak Bat» goiburuaren aurrekari. Bukatu gabe argitaratu zen lau hizkuntzako hiztegia ere idatzi zuen (euskara, frantsesa, gaztelania eta latina).

Dagoeneko Baionan bizi zela, L'Ariel (1844) eta Uskal-Herriko Gaseta (1848) aldizkariak sortu eta politikari lanetan aritu zen Alderdi Errepublikanoan. Departamenduko kontseilu nagusiko kide izateko hautatu zuten 1849-1851 agintaldirako. Xaho eskolaz eta herria kulturatu beharraz ere arduratua zegoen. 1849ko bozetarako programan haur guztiak, ez dirudunak bakarrik, behar bezala eskolatu behar zirela aldarrikatu zuen^[5]. 1848ko Iraultzan buruzagi aritu zen. Louis Napoleonek 1851n estatu kolpea eman zuenean, Xahok Hegoaldera ihes egin behar izan zuen. Gasteizen urte batez egon zen bizitzen, eta handik Baionara itzuli zenean hizkuntza gaietan soilik aritu zen, jardun politikoak oro debekaturik baitzituen.

1858ko urriaren 24an hil zenean, euskal hiztegi batean lanean ari zen. Esan izan denez, euskaldun bati eginiko lehen hileta laikoa Agosti Xahorena izan zen.

Xahoren Euskal Herriari edo euskarari buruzko ikuskera mitiko eta mistikoa, bere iritzi politikoak bezala, pentsamendu zabalago baten baitan kokatzen dira. Euskal noblezia eta demokraziaren auzi klasikoak ideia iraultzaile berriekin bat eginda ageri dira kosmogonia esoteriko batean.^[6]

Xahoren historia kosmikoaren kontzeptua ziklikoa da. Horren arabera, jatorrian gizakia Jainkoaren eta kreazioaren misterioen jakitun zen errebelazio originalari esker. Errebelazio horren zantzuak euskaldunena bezalako antzinako kulturetan aurkituko lirateke. Zorion betean bizi ziren kultura horiek osatuko lukete Hegoaldeko Herriak. Ondoren, iparraldetik etorritakoen inbasioarekin, hondamendiaren bigarren zikloa abiatu zen. Inbasio horietatik ihesi euskaldunak Pirinioetan babestu omen ziren. Hirugarren zikloa Iparraren eta Hegoaren, gaizkiaren eta ongiaren, arteko borrokarena litzateke. Xahoren ustez 1830eko iraultzak edo 1848koak eta gerra karlistak aro negatiboaren amaiera datorrela adieraziko lukete eta ziklo berri bat martxan jarriko litzateke.

• Azti-begia, Agosti Chaho Bassaburutarrak Ziberou herri maitiari Parisetik igorririk beste hanitchen aitzindari arguibidian goiz izarra (1834)
• Paroles d'un voyant (1834) (Jean Curutchetek berrargitaratua, Baiona, 1989, ISBN 2.904.348.352)
• Paroles d'un Biscaien aux libéraux de la reine Christine (1834)
• La propagande russe à Paris : examen des fragments et considérations de M. le Baron d'Eckstein sur le passé, le présent et l'avenir de l'Espagne (1834)
• La Philosophie des Révélations (1835)
• L'espagnolette de S. Louis, Agonie du Parti Révolutionnaire en France eta Lettre a Jacques Laffitte (1840)
• Histoire primitive des Euskariens-Basques (1840-1847) Beltzuntzeko bizkondearekin elkarlanean. Atal batean Aitorren elezaharra ematen da.
• Philosophie des religions comparées (1846)

• Voyage en Navarre pendant l'insurrection des basques (1830-1835) (1836). Jakes Sarrailletek eta Xabier Zabaltzak euskaratua: Bidaia Nafarroara euskaldunen oldartzearen denboran (1830-1835), Maiatz, Baiona, 2018. ISBN: 979-10-92009-39-2. Lehenagotik,2014ean, Jakes Sarrailletek zuberera ekarria zuen, Sü Azia elkarteak argitaratua: Nafarroako bidajea, Sü Azia, Maule, 2014. ISBN 978-2-9544626-2-2.
• Aïtor. Légende cantabre / Aitor. - Leyenda cántabra / Aitor. - Kantabriar kondaira (1845)
• Lelo ou la Navarre il y a 500 ans (1848)
• Safer ou des houris espagnoles (1854)
• Biarritz entre les Pyrénées et l'ocean. Itinéraire pittoresque (1855)

• Études grammaticales sur la langue euskarienne Anton Abadiarekin elkarlanean (1836)
• Dictionnaire basque, français, espagnol et latin, d'aprés les meilleurs auteurs classiques et les dictionnaires des Académies française et espagnole (1856) M letra arte.
• La guerre des alphabets: règles d'orthographe euskarienne, adoptées pour la publication du Dictionnaire basque, français, espagnol et latin (1856)

• Azti-begia eta beste izkribu zenbait (1992, Elkar)

• Kantutegia (2006, Susa)

• 2014an Joseba Sarrionandia poetak Alegrantziaren aldeko konjura abestian Txaho aipatzen zuen Gose taldearen Gosariak diskoan

• Arbelbide Mendiburu, Xipri (2013): "Xaho eta Bigarren Errepublika Baionan", in Coyos Etxebarne, Battittu [et al.]: Agosti Xahori omenaldia: bere sortzearen bigarren mendeurrena, Donostia, Eusko Ikaskuntza. ISBN 978-84-8419-252-7.
• Azurmendi, Joxe (2020): Pentsamenduaren historia Euskal Herrian, Andoain, Jakin. ISBN 978-84-949759-0-5.
• Chaho, Agosti; Urkizu, Patri (arg.) (1992): Azti-begia eta beste izkribu zenbait, Bilbo, Euskal Editoreen Elkartea; Donostia, Elkar. ISBN 8479172320.
• Chaho, Agosti; Urkizu, Patri (2006): Agosti Chahoren kantutegia, 1844-1855, Zarautz; Iruñea; Larrabetzu, Susa. ISBN 978-84-95511-78-2.
• Chaho, Joseph Augustin; Iglesias, Hector (2010) [2008]: Aitor. - Kantabriar kondaira, Erevan / Bilbo, Asoghik. ISBN 978-9939-50-056-0. Bigarren argitarapen berrikusi eta zuzendua.
• Chaho, Joseph Augustin; Sarraillet, Jakes; Zabaltza, Xabier (2018): Bidaia Nafarroara euskaldunen oldartzearen denboran (1830-1835), Baiona, Maiatz. ISBN 979-10-92009-39-2.
• Coyos Etxebarne, Battittu [et al.] (2013): Agosti Xahori omenaldia: bere sortzearen bigarren mendeurrena, Lankidetzan 61, Donostia, Eusko Ikaskuntza. ISBN 978-84-8419-252-7.
• Urkizu, Patri (1992): Agosti Chahoren bizitza eta idazlanak: (1811-1858), Bilbo, Euskaltzaindia / BBK. ISBN 84-8056-007-X.
• Urkizu, Patri (2011): "Agosti Chahoren obraz eta bere eraginaz", Euskera, 56, 3. 737-788. Bilbo. ISSN 0210-1564.
• Urmeneta, Asisko (2018): AztiHitza. Xahoren BioGrafikoa, Erroa.
• Zabalo, Joseph (2004): Xaho. El genio de Zuberoa, Tafalla, Txalaparta. ISBN 978-84-8136-306-7.
• Zabaltza, Xabier (2011): Agosti Xaho. Aitzindari bakartia (1811-1858), Bidegileak bilduma, Gasteiz, Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia.

• Ipar Euskal Herriko idazleak
• Zuberoako idazleen zerrenda
• Eusko abertzaletasuna
• Euskararen historia
• Jean-Baptiste Etxeberri

• Agosti Xaho literaturaren zubitegian
• Azti-begia eta beste izkribu zenbait. 1834-1852. Klasikoen Gordailua.
• "Gorrien eta abertzaleen aitzindari" Agosti Xahori buruzko artikulua Argia astekarian,.
• Viaje a Navarra durante la insurrección de los vascos 1830-1835.