Aldebaran

Aldebaran

α¹ Tauri
Aldebaran (najjaśniejsza gwiazda) na tle Hiad
Dane obserwacyjne (J2000)
Gwiazdozbiór	Byk
Rektascensja	04h 35m 55,239s[1]
Deklinacja	+16° 30′ 33,49″[1]
Paralaksa (π)	0,04894 ± 0,00077″[1]
Odległość	66,6 ± 1,1 ly 20,43 ± 0,33 pc
Wielkość obserwowana	0,86m[1]
Rozmiar kątowy	0,01996″[2]
Ruch własny (RA)	63,45 ± 0,84 mas/rok[1]
Ruch własny (DEC)	−188,94 ± 0,65 mas/rok[1]
Prędkość radialna	54,26 ± 0,03 km/s[1]
Charakterystyka fizyczna
Rodzaj gwiazdy	olbrzym
Typ widmowy	K5+ III[1]
Masa	1,7 M☉[2]
Promień	44,2 ± 0,9 R☉[3]
Metaliczność [Fe/H]	−0,27 ± 0,05[4]
Wielkość absolutna	−0,68m[5]
Jasność	425 L☉[2]
Okres obrotu	400 d[2]
Prędkość obrotu	5,2 km/s[2]
Wiek	6,6 ± 2,4 mld lat[4]
Temperatura	4010 K[2]
Charakterystyka orbitalna
Krąży wokół	Centrum Galaktyki
Półoś wielka	7381[5]
Mimośród	0,1645[5]
Alternatywne oznaczenia
Oznaczenie Flamsteeda: 87 Tauri 2MASS: J04355524+1630331 Bonner Durchmusterung: BD+16 629 Fundamentalny katalog gwiazd: FK5 168 Boss General Catalogue: GC 5605 Katalog Gliesego: GJ 171.1 GJ 9159 Katalog Henry’ego Drapera: HD 29139 Katalog Hipparcosa: HIP 21421 Katalog jasnych gwiazd: HR 1457 SAO Star Catalog: SAO 94027 Parilicium, Cor Tauri; GCTP 1014.00, LTT 11462, ADS 3321 A/B, CCDM 04359+1631
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Ten artykuł dotyczy gwiazdy. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Aldebaran (Alfa Tauri, α Tau) – najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Byka. Jest oddalona o około 67 lat świetlnych od Słońca. Jest to układ podwójny, dyskutowane jest istnienie w nim planet.

Tradycyjna nazwa tej gwiazdy, Aldebaran, wywodzi się od arabskiego ‏الدبران‎ al-dabarān, „podążający” (za Plejadami). Dawniej odnosiła się do gromady Hiad, na tle której widoczna jest ta gwiazda^[2][6]. Tablice alfonsyńskie nazywają tę gwiazdę łac. Cor Tauri („serce Byka”), chociaż znajduje się daleko od tego położenia w wyobrażonej figurze zwierzęcia; trafniej bywał on nazywany „okiem Byka”^[6][7]. Międzynarodowa Unia Astronomiczna w 2016 roku formalnie zatwierdziła użycie nazwy Aldebaran dla określenia tej gwiazdy^[8].

Na niebie Aldebaran jest widoczny na tle gromady Hiad, jednak nie jest jej członkiem. Gwiazda znajduje się w połowie odległości tej gromady od Słońca^[2].

11 marca 509 roku w Atenach zaobserwowano okultację Aldebarana^[9]. Angielski astronom Edmond Halley badał okres wystąpienia tego zdarzenia i w roku 1718 wywnioskował iż od tamtej pory Aldebaran zmienił swoją pozycję na niebie, przemieszczając się o kilka minut łuku na północ. Ta obserwacja – oraz badanie zmieniających się pozycji Syriusza i Arktura – doprowadziły do odkrycia zjawiska ruchu własnego. Na podstawie współczesnych obserwacji, pozycja gwiazdy w ciągu ostatnich 2000 lat zmieniła się o 7 minut łuku, co jest w przybliżeniu jedną czwartą średnicy tarczy Księżyca w pełni^[10][11].

Główny składnik, Alfa Tauri A (właściwy Aldebaran) to olbrzym o barwie pomarańczowej, należący do typu widmowego K5. Barwa tej gwiazdy jest widoczna gołym okiem. Temperatura Aldebarana to około 4010 K, mniej niż temperatura fotosfery Słońca^[2]. Gwiazda emituje dużą część promieniowania w zakresie podczerwonym; łącznie emituje ona 425 razy więcej promieniowania niż Słońce. Według pomiarów satelity Hipparcos gwiazda odległa jest o 66,6 lat świetlnych (20,43 pc^[5]), co pozwala obliczyć, że jej promień to 43 R_☉. Gwiazda podlega zakryciom przez Księżyc, co pozwala bezpośrednio zmierzyć jej rozmiar kątowy, jest także dostatecznie duża, aby pozwalały na to techniki interferometryczne; zmierzona średnica kątowa gwiazdy to 0,01996″, co przy uwzględnieniu odległości odpowiada promieniowi 44 R_☉, zgodnie z oceną teoretyczną. Masa tej gwiazdy jest 1,7 raza większa od masy Słońca. Gwiazda jest na etapie ewolucji, w którym w helowym jądrze nie rozpoczęły się jeszcze reakcje syntezy węgla i tlenu. W ciągu kilku milionów lat dojdzie do zainicjowania syntezy, a jasność Aldebarana wzrośnie do 800 L_☉, po czym z powrotem spadnie wraz ze stabilizacją procesu^[2].

Aldebaran wysyła w przestrzeń silny wiatr gwiazdowy, który unosi część materii gwiazdy; w odległości około 1000 jednostek astronomicznych od Aldebarana znajduje się szok końcowy. Gwiazda jest zanurzona w Bąblu Lokalnym, podobnie jak Słońce; nie tworzy w nim łukowej fali uderzeniowej^[3].

Alfa Tauri B

α² Tau
Dane obserwacyjne (J2000)
Gwiazdozbiór	Byk
Rektascensja	04h 35m 57,21s[12]
Deklinacja	+16° 30′ 33,49″[12]
Wielkość obserwowana	13,6m[12]
Ruch własny (RA)	64 ± 25 mas/rok[12]
Ruch własny (DEC)	−191 ± 25 mas/rok[12]
Charakterystyka fizyczna
Rodzaj gwiazdy	czerwony karzeł
Typ widmowy	M2 V[12]
Masa	0,15 M☉[13]
Promień	0,36 R☉[13]
Jasność	0,0014 L☉[13]

Towarzysz olbrzyma, Alfa Tauri B, to czerwony karzeł reprezentujący typ widmowy M2. Jest małą gwiazdą, ma zaledwie 36% promienia Słońca i masę około 15% masy Słońca^[13]. Świeci z jasnością 0,0014 jasności Słońca^[13].

Wizualnie Aldebaran stanowi gwiazdę sześciokrotną (składniki A-F)^[14]. Główny składnik A i składnik B mogą być fizycznie związane, ale ze względu na duże niepewności pomiaru nie jest to pewne^[15]. Składniki C i D tworzą znany układ podwójny Alfa Tauri CD i okrążają się nawzajem, ale znajdują się daleko za Aldebaranem, należą do gromady Hiad i podobnie jak cała ta gromada, nie oddziałują z nim^[16].

W 1993 pomiary prędkości ruchu Aldebarana, Arktura i Polluksa wykazały, że pierwsza gwiazda przejawia długookresowe oscylacje prędkości radialnej, które mogły wskazywać na obecność towarzysza mniejszego niż gwiazda. Jednak badania wszystkich trzech olbrzymów wykazywały podobne oscylacje, prowadzące do podobnych mas towarzyszy i autorzy uznali, że zmiany były prawdopodobnie spowodowane przez czynniki wewnętrzne, a nie grawitacyjny wpływ towarzysza^[17], na co wskazywały także późniejsze obserwacje^[18].

Autorzy publikacji z 2015 argumentowali, że wśród wielu sygnałów związanych z rotacją i aktywnością gwiazdy, sygnał o okresie ok. 620 dni pochodzi od planety oznaczonej Aldebaran b, będącej olbrzymem co najmniej 6,5 razy masywniejszym od Jowisza, okrążającym Aldebarana co 1,7 roku ziemskiego w odległości około 1,5 au^[19][4].

Tymczasem praca opublikowana w 2019 roku wskazała argumenty przeciwko istnieniu planety – amplituda sygnału przypisywanego planecie zmienia się w czasie, a rezydua pozostałe po jego odfiltrowaniu są znaczne. Autorzy znaleźli formalnie lepsze rozwiązanie, według którego gwiazdę obiegają dwie planety o okresach około 607 i 773 dni, ale wskazali, że taki układ jest dynamicznie niestabilny. Prawdopodobnym wyjaśnieniem obserwowanych sygnałów są oscylacje strefy konwektywnej gwiazdy, a nie planety^[20].

W astrologii Aldebarana łączono z pomyślnością, twierdząc, że przynosi bogactwa. 5000 lat temu punkt równonocy wiosennej znajdował się w pobliżu Aldebarana^[21][22] i w Persji gwiazda ta była jedną z czterech „Królewskich Gwiazd” lub „Strażników Nieba”; Camille Flammarion zapisał jej perską nazwę jako „Taschter”^[6][23]. Heliakalny zachód Aldebarana, 21 kwietnia, był dla Starożytnych Rzymian momentem gdy obchodzono święto Parilia – z tego powodu nazywali oni Aldebarana Parilicium^[6].

W hinduskiej astrologii dźjotisz Aldebaran znajduje się na granicy pomiędzy nakszatrami Rohini i Kryttika^[6].

W języku chińskim jest znany jako chiń. 畢宿五; pinyin Bìxiùwŭ, czyli „piąta gwiazda sieci”.

• lista gwiazd w gwiazdozbiorze Byka
• lista najjaśniejszych gwiazd według jasności wizualnej
• lista najjaśniejszych gwiazd w poszczególnych gwiazdozbiorach
• lista największych gwiazd