Ewrop

Ewrop

Math	part of the world, cyfandir
Enwyd ar ôl	Ewropa
En-us-Europe.ogg, Fr-Europe.ogg, Lb-Europa.ogg, Eo-Eŭropo.ogg
Poblogaeth	747,636,045
Cylchfa amser	Europe/Athens, Europe/Brussels, Ewrop/Llundain, Kaliningrad Time, Ewrop/Moscfa
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Ewrasia, Ostfeste, y Ddaear, Affrica-Ewrasia
Arwynebedd	10,186,000 km²
Yn ffinio gyda	Asia
Cyfesurynnau	48.690959°N 9.14062°E
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Un o'r saith cyfandir yw Ewrop. Mae o'n gyfandir o safbwynt diwylliannol a gwleidyddol yn hytrach nag o ran daearyddiaeth ffisegol. Yn ffisegol ac yn ddaearegol, mae Ewrop yn isgyfandir neu'n benrhyn mawr, sy'n ffurfio'r rhan fwyaf gorllewinol o Ewrasia. Tua'r gogledd ceir Cefnfor yr Arctig, i'r gorllewin Cefnfor Iwerydd ac i'r de ceir y Môr Canoldir a'r Cawcasws. Mae ffin Ewrop i'r dwyrain yn amhendant, ond yn draddodiadol ystyrir Mynyddoedd yr Wral a Môr Caspia i'r de-ddwyrain fel y ffin dwyreiniol. Ystyrir y mynyddoedd hyn gan y rhan fwyaf o ddaearyddwyr fel y tirffurf daearyddol a thectonig sy'n gwahanu Asia oddi wrth Ewrop.

Ewrop yw'r cyfandir lleiaf ond un yn nhermau arwynebedd, ac mae ganddo tua 10,790,000 km² (4,170,000 mi sg) neu 7.1% o arwynebedd y Ddaear, gydag Awstralia yn unig yn llai na hi. Yn nhermau poblogaeth, dyma'r trydydd cyfandir mwyaf (mae poblogaeth Asia ac Affrica yn fwy). Mae gan Ewrop boblogaeth o 747,636,045 (1 Gorffennaf 2020)^[1], neu tua 11% o boblogaeth y byd.

Ym mytholeg Roeg, roedd Ewropa yn dywysoges Ffeniciaidd a gafodd ei herwgipio gan Zeus ar ffurf tarw, a aeth â hi i ynys Creta, lle rhoddodd hi enedigaeth i Minos. I'r bardd Homer, roedd Eurṓpē (Hen Roeg: Εὐρώπη) yn frenhines fytholegol o Greta, yn hytrach na dynodiad daearyddol. Daeth Europa yn enw am dir mawr Groeg, ac erbyn 500 CC roedd ei ystyr wedi ehangu i gynnwys gweddill y cyfandir.

Rhannodd ffin ogleddol yr Ymerodraeth Rhufeinig y cyfandir ar hyd afonydd Rhein a Donaw am sawl canrif. Yn dilyn cwymp yr Ymerodraeth Rhufeinig, syrthiodd rhan helaeth o Ewrop i'r Oesoedd Tywyll. Ond parhaodd gwareiddiad y Rhufeinwyr i flodeuo, ond ar ffurfiau newydd, mewn rhannau o dde Ewrop ac yn y de-ddwyrain dan yr Ymerodraeth Fysantaidd. Yn raddol, troes yr Oesoedd Tywyll yn gyfnod goleuach a adnabyddir fel yr Oesoedd Canol. Blodeuodd dysg eto ond ar ffurf geidwadol a dueddai i edrych yn ôl i'r Byd Clasurol a'r Beibl. Ar ddiwedd yr Oesoedd Canol, goresgynnodd Ymerodraeth yr Otomaniaid ddinas Caergystennin (Istanbwl) – gan dod â diwedd yr Ymerodraeth Fysantaidd – a daeth yn bŵer pwysicaf Ewrop. Un canlyniad o hynny oedd y Dadeni, cyfnod o ddarganfyddiad, fforio a chynydd mewn gwybodaeth wyddonol. Yn ystod y bymthegfed ganrif agorodd Portiwgal yr oes o ddarganfyddiadau, efo Sbaen yn ei dilyn. Ymunodd Ffrainc, yr Iseldiroedd a Phrydain Fawr yn y ras i greu ymerodraethau trefedigaethol enfawr yn Affrica, yr Amerig, Asia ac Awstralasia.

Ar ôl yr oes o ddarganfyddiadau, dechreuodd cysyniadau democratiaeth gymryd drosodd yn Ewrop. Cafwyd nifer o frwydrau am annibyniaeth, er enghraifft yn Ffrainc yn ystod cyfnod y Chwyldro Ffrengig. Arweiniodd y cynnydd hwn mewn democratiaeth i gynydd mewn tensiynau yn Ewrop ar ben y tensiynau oedd yn bodoli'n barod oherwydd cystadleuaeth â'r Byd Newydd. Y gwrthdaro mwyaf enwog oedd hwnnw pan daeth Napoleon Bonaparte i rym a dechrau ar gyfres o oresgyniadau a ffurfiodd yr Ymerodraeth Ffrengig, ac wedyn cwympo'n fuan iawn. Ar ôl y concwestau yma, ymsadrodd Ewrop, ond roedd yr hen sefydliadau eisoes yn ddechrau cwympo.

Dechreuodd y Chwyldro Diwydiannol ym Mhrydain Fawr yn hwyr yn y ddeunawfed ganrif, ac arweiniodd hyn at symud i ffwrdd o amaeth, mwy o ffyniant economaidd a chynydd cyfatebol mewn poblogaeth. O ddiwedd yr Ail Ryfel Byd tan ddiwedd y Rhyfel Oer, rhannwyd Ewrop yn ddau brif bloc gwleidyddol ac economaidd: y gwledydd Comiwnyddol yn Nwyrain Ewrop (ac eithrio Twrci a Gwlad Groeg) a gwledydd cyfalafol Gorllewin a De Ewrop. O gwmpas 1990, yn ddilyn cwymp Wal Berlin, chwalodd y Bloc Dwyreiniol.

Yn daearyddol mae Ewrop yn rhan o'r ehangdir fwy a elwir yn Ewrasia. Mae'r cyfandir yn dechrau ym Mynyddoedd yr Wral yn Rwsia, sy'n diffinio'r ffin rhwng dwyrain Ewrop ac Asia. Nid yw'r ffin dde-ddwyreiniol ag Asia yn cael ei diffinio'n gyffredinol; gan amlaf mae Afon Wral neu, fel arall, Afon Emba, yn cael ei disgrifio fel ffin y cyfandir yn yr ardal yma. Mae'r ffin yn parhau â Môr Caspia, ac yna Afon Araxes yn y Cawcasws, ac ymlaen i'r Môr Du; mae'r Bosphorus, Môr Marmara, a'r Dardanelles yn diweddu'r ffin ag Asia. Mae Môr y Canoldir i'r de yn gwahanu Ewrop ac Affrica. Y Cefnfor Iwerydd sy'n ffurfio'r ffin orllewinol, ond mae Gwlad yr Iâ, sydd llawer pellach i ffwrdd na'r pwyntiau agosaf i'r cyfandir yn Affrica ac Asia, fel arfer yn cael ei chynnwys yn Ewrop.

Ystyrir y gwladwriaethau annibynnol canlynol i fod yn Ewrop:

¹ Nid yw Armenia a Cyprus yn rhan o Ewrop yn ddaearyddol, ond gellir eu hystyried yn Ewropeaidd yn ddiwylliannol.

² Mae gan Aserbaijan a Georgia dir yn Ewrop i'r gogledd o frig y Cawcasws ac Afon Kura.

³ Lleolir rhai rhannau o Ffrainc tu fas i Ewrop (megis Gwadelwp, Martinique, Guiana Ffrengig a Réunion).

⁴ Mae gan Rwsia a Casachstan dir yn Ewrop i'r gorllewin o Fynyddoedd yr Wral ac Afonydd Wral ac Emba.

⁵ Roedd enw'r wlad yma'n destun dadl ryngwladol.

⁶ Mae gan yr Iseldiroedd dwy endid tu fas i Ewrop (Arwba ac Antilles yr Iseldiroedd, yn y Caribi).

⁷ Lleolir Ynysoedd Madeira Portiwgal yng ngogledd Cefnfor yr Iwerydd yn agos i dir mawr Affrica.

⁸ Lleolir Ynysoedd Dedwydd Sbaen yng ngogledd Cefnfor yr Iwerydd; lleolir plazas de soberanía (allglofannau) ar dir mawr Affrica.

⁹ Mae gan Twrci dir yn Ewrop i'r gorllewin a'r gogledd o'r Bosphorus a'r Dardanelles.

Enw tiriogaeth, efo baner	Arwynebedd (km²)	Poblogaeth (1 Gorffennaf 2002 amcan.)	Dwysedd poblogaeth (per km²)	Prifddinas
Dwyrain Ewrop:
Belarws	207,600	10,335,382	49.8	Minsk
Bwlgaria	110,910	7,621,337	68.7	Sofia
Hwngari	93,030	10,075,034	108.3	Budapest
Moldofa	33,843	4,434,547	131.0	Chisinau
Gwlad Pwyl	312,685	38,625,478	123.5	Warsaw
Rwmania	238,391	21,698,181	91.0	Bwcarést
Rwsia	3,960,000	106,037,143	26.8	Moscow
Slofacia	48,845	5,422,366	111.0	Bratislava
Gweriniaeth Tsiec	78,866	10,256,760	130.1	Praha
Wcrain	603,700	48,396,470	80.2	Kiev
Gogledd Ewrop:
Denmarc	43,094	5,368,854	124.6	Copenhagen
Y Deyrnas Unedig	244,820	59,778,002	244.2	Llundain
Estonia	45,226	1,415,681	31.3	Tallinn
Ynysoedd Ffaroe (Denmarc)	1,399	46,011	32.9	Tórshavn
Y Ffindir	337,030	5,183,545	15.4	Helsinki
Ynys y Garn	78	64,587	828.0	St Peter Port
Gwlad yr Iâ	103,000	279,384	2.7	Reykjavík
Iwerddon	70,280	3,883,159	55.3	Dulyn
Jersey	116	89,775	773.9	Saint Helier
Latfia	64,589	2,366,515	36.6	Riga
Lithwania	65,200	3,601,138	55.2	Vilnius
Norwy	324,220	4,525,116	14.0	Oslo
Ynysoedd Svalbard a Jan Mayen (Norwy)	62,049	2,868	0.046	Longyearbyen
Sweden	449,964	8,876,744	19.7	Stockholm
Ynys Manaw	572	73,873	129.1	Douglas
De Ewrop:
Albania	28,748	3,544,841	123.3	Tirana
Andorra	468	68,403	146.2	Andorra la Vella
Bosnia-Hertsegofina	51,129	3,964,388	77.5	Sarajevo
Croatia	56,542	4,390,751	77.7	Zagreb
Yr Eidal	301,230	57,715,625	191.6	Rhufain
Dinas y Fatican	0.44	900	2,045.5	Dinas y Fatican
Gibraltar (DU)	5.9	27,714	4,697.3	Gibraltar
Gwlad Groeg	131,940	10,645,343	80.7	Athen
Gogledd Macedonia	25,333	2,054,800	81.1	Skopje
Malta	316	397,499	1,257.9	Valletta
Montenegro	13,812	616,258	48.7	Podgorica
Portiwgal	91,568	10,084,245	110.1	Lisbon
San Marino	61	27,730	454.6	San Marino
Sbaen	498,506	40,077,100	80.4	Madrid
Serbia	88,361	9,598,000	96.7	Beograd
Slofenia	20,273	1,932,917	95.3	Ljubljana
Gorllewin Ewrop:
Yr Almaen	357,021	83,251,851	233.2	Berlin
Awstria	83,858	8,169,929	97.4	Fienna
Gwlad Belg	30,510	10,274,595	336.8	Brwsel
Ffrainc	547,030	59,765,983	109.3	Paris
Yr Iseldiroedd	41,526	16,318,199	393.0	Amsterdam, Den Haag
Liechtenstein	160	32,842	205.3	Vaduz
Lwcsembwrg	2,586	448,569	173.5	Lwcsembwrg
Monaco	1.95	31,987	16,403.6	Monaco
Y Swistir	41,290	7,301,994	176.8	Bern
Gorllewin Asia:
Armenia	29,800	—	—	Yerevan
Aserbaijan	39,730	4,198,491	105.7	Baku
Cyprus	5,995	780,133	130.1	Nicosia (Lefkosa)
Georgia	49,240	2,447,176	49.7	Tbilisi
Twrci	724,378	71,044,932	453.1	Ankara
Canolbarth Asia:
Casachstan	370,373	1,285,174	3.4	Astana
Cyfanswm	10,431,299	709,022,061	68.0

• Hanes Ewrop
• Daearyddiaeth Ewrop
• Undeb Ewropeaidd
• Cyngor Ewrop
• Undeb Gorllewin Ewrop
• Ewropead
• Ewrasia
• Llys Cyfiawnder Ewrop

Chwiliwch am Ewrop
yn Wiciadur.