Esistencia

Esti artículu necesita wikificase. Pues visitar la llista d'artículos pa wikificar. Contribúi camudando lo que seya necesario o poniendo na páxina d'alderique lo que nun conozas pa que l'autor faiga los camudamientos. (Collabora!) Nun elimines esti avisu hasta que tea fináu tol trabayu... Esti avisu púnxose'l 30 de xunu de 2016.

Esistencia
propiedá

Nel usu común, la esistencia ye "la estancia nel mundu". N'otros ámbitos particulares, puede referise tamién a formes d'esistencia distintes de la esistencia real (en matemátiques falar de la esistencia potencial^[1] de tal o cual oxeto con una propiedá definida, como por casu un númberu, etc.).

Eso que llamamos mundu apaeznos como un conxuntu de seres rellacionaos unos con otros na intuición consciente d'oxetus esternos a nós.

Esa noción de perceiciones suxeta en yuxtaposición^[2] a datos sensoriales da llugar al conceutu mental de "lo qu'hai" de la cosa esistente. De cuenta que esistir o'l "haber de ser" refier a "tar nel mundu", tanto nós como les coses que nos arrodien.

El conceutu más astractu d'esistencia física y d'otros tipos foi investigáu sistemáticamente pola filosofíasobremanera pola caña denomada ontoloxía. Los filósofos plantegáronse cuestiones como:

• ¿Qué ye lo qu'esiste?
• ¿Ye lo mesmo ser qu'esistir?
• ¿Cómo conocemos y sabemos?
• ¿Hasta qué puntu son los sentíos una guía fidedigna respectu a la conocencia de lo qu'esiste?
• ¿Cuál ye'l sentíu, si esiste, de les afirmaciones alrodiu de la esistencia y de les categoríes, idees y astraiciones coles qu'espresamos la nuesa conocencia avera del mundu y de les coses qu'esisten?

En filosofía les pallabres tienen un sentíu más especializáu, estremándose'l fechu d'esistir de les maneres del esistir.

La pallabra "esistencia" provién de la pallabra llatina existere ("remanecer", "apaecer", "presentase", "salir", "faese visible").^[3] Ye interesante ver los matices que dicha etimoloxía suxer. El verbu llatín "sisto", nel so sentíu intransitivu, vien significar tar, permanecer, sostenese.

Basta ver los distintos matices que toma nos sos derivaos: consistir, arrenunciar, aportunar, asistir, persistir. Ex-sistir tresmite la idea de daqué que "exsiste" ye dicir que tien ‘’’ser’’’, ye daqué que ta fora del mundu de la esistencia y sale (ex) d'ellí pa esistir, esto ye, manifestase nel mundu.

Si tomamos en considerancia'l Diccionariu citáu, apaecen tres modos de concebir la esistencia:

• Como realidá material percibida polos sentíos nel mundu.
• Como esencia eterna ya inmutable d'un ser posible nel mundu.
• Como vida del home qu'hai de salir de sigo pa dase o construyise la so propia esencia la so verdaderu ser, como autenticidá, porque la so esistencia consiste na llibertá. Ye'l sentíu esistencial.

Ye dignu de notase cómo nel sieglu XII el gran místicu Ricardo de San Víctor llamaba sistencia a la Naturaleza, y a la manera de ser la persona, ex. Y creó la pallabra esistencia pa designar el ser personal.^[4]

Cada dómina histórica plantega los sos propios problemes alrodiu de la esistencia.

Dende los empiezos los griegos estremaron la esistencia verdáesra de l'apariencia sensible, cambiante, lo fenoménico. Consideraron y estudiaron la esistencia real o esencia de toles coses como αρχη, principiu, orixe y causa de toles coses.

A los presocráticos esmoleció-yos más qué yera lo esistente que la esistencia concreta de cada cosa. Pero considerar que “lo qu'hai”, lo que realmente esiste ye'l agua, o'l aire, apeiron… o los númberos, como creyeron los pitagóricos, nun ye inda esplicar el “qué ye l'haber daqué” frente a la nada, ye dicir la esistencia como tal, el ser. Asina lo plantegaron Heráclito y Parménides.

Heráclito plantega nun haber esencies, nun esistir les coses, lo que verdaderamente esiste ye'l movimientu, el cambéu o aportar.

Con Parménides el problema adquier un nuevu sentíu tocantes a la inteligibilidad como Idea del ser.

Platón, Aristóteles, y los filósofos cristianos trataron la tema con referencia a la realidá de les idees,^[5] entendíes como formes de la materia na so rellación col mundu. Consideraron, pos dos maneres fundamentales d'esistencia: la materia y la forma.

Los primeros escritos que traten esta tema específicamente son los diálogos de Fedón, La República, el Políticu y el Timeo de Platón y la Metafísica d'Aristóteles.

Platón supón que la realidá, puramente dicha, son les idees que, como xéneros lóxicos universales, esisten nun mundu ordenáu y xerarquizáu más allá del mundu material, presidida pola Idea de les Idees: La Idea del Bien. Un demiurgu toma como modelu diches idees ya introducir como "almes" o formes (principiu de movimientu) na materia, que puramente nun ye nada; la materia por sigo ye caos, desorde (el mal). D'esta forma esplícase y entiende el mundu material sensible nel que vivimos, y el sentíu de la vida como tránsitu escontra otra vida, la verdadera, nel mundu de les idees al que l'alma llega tres socesives reencarnaciones hasta llegar a l'alma del home, racional, que se va llibrar finalmente de la materia al traviés de la filosofía per mediu del conocencia y amor de la Idea del Bien, orixe de too Ser y de too Bien.

Platón ye'l primer filósofu que realiza un planteamientu unificáu de les maneres d'esistir:

• Esencial y necesariu nel mundu de les idees, de les que cada cosa nel mundu participa según los sos propiedaes, entendíes como formes caúna según la so esencia particular, na fonte del verdaderu Ser: la Idea del Bien, (Dios pa los cristianos).
• Transitoriu ya inseguru nos seres materiales del mundu al traviés de les socesives uniones de les idees cola materia, agora como forma o alma (principiu de automovimiento y vida) qu'introducen orde y xerarquía na materia (eterna, caótica, desorde, mal).
• Como sentíu esistencial de l'alma humana nel so tránsitu pel mundu.^[6]

Aristóteles ye verdaderamente el primeru que desenvolvió una teoría ellaborada de la esistencia mundana; namái esisten les coses individuales como "sustancies primeres", que namái pueden realizar la función de suxetu y nunca de predicáu; ye la única realidá que tien esistencia puramente dicha y por sigo mesma. L'únicu términu llingüísticu que puede aplicase a ella ye'l nome propiu. Toos lo demás términos del llinguaxe representen conceutos, (cantidaes, tiempu y llugar, rellaciones, cualidaes, etc., les llamaes Categoríes) que s'apliquen a la sustancia primera como predicáus; magar hai unu, el de sustancia segunda que, por representar la esencia ye universal y predicáu de tolos individuos esistentes que tengan participación na mesma esencia mientres tola so esistencia y de forma permanente. Tou lo demás tien esistencia analóxica y derivativa como predicaos de les sustancies primeres, esto ye, qu'esisten en función de les coses individuales a les que modifiquen de forma accidental.

Los neoplatónicos y los primeros filósofos cristianos pensaron que les idees teníen realidá como esencies na mente de Dios. Siguiendo la tradición neoplatónica y agustiniana S. Anselmo por aciu el llamáu argumentu ontolóxicu daba por demostrada la esistencia de Dios a partir de la idea de Dios: Ser Perfectu, fonte de toa esistencia.

Cola introducción del aristotelismu n'Europa polos árabes la tema de la esistencia adquier un nuevu sentíu na Baxa Edá Media al incorporar Tomás d'Aquino a la filosofía cristiana la distinción d'Avicena ente "ser d'esencia" y "ser d'esistencia". Inaugura asina una vía nueva de demostración de la esistencia de Dios partiendo de la conocencia del mundu sensible, material y móvil, les "cinco víes". Depués pasó a ser la manera d'esplicar la esistencia na llamada filosofía tradicional aristotélicu-tomista, dacuando mal llamada escolástica.

Frente a toos esti autores, que consideren la realidá de les idees en Dios, pero non nel entendimientu humanu y por eso son llamaos realistes, atópense los que consideren que les idees nun tienen realidá dalguna fuera del pensamientu de quien les piensa, son puros nomes.

Los filósofos nominalistes y n'especial, Guillermo de Ockham, consideraron que les idees, como conceutos, nun son más que "pallabres", "nomes" ("flatus vocis") que nun tienen realidá nenguna; namái son predicaos llingüísticos alrodiu de les coses individuales de les que faemos xeneralizaciones pa entendenos. Siguiendo l'aristotelismu y considerando la esperiencia como verdadera fonte de la conocencia de la esistencia, afirma solo la esistencia pa los seres individuales. Los conceutos xenerales nun tienen esistencia como tales, sinón dependencia del pensamientu que los crea. A Dios llegar pola vía más neoplatónica y agustiniana^[7] y franciscana de la Idea del Bien y del Amor, que non pela vía de la mera razón argumentativa.

Na Edá Moderna la tema de la esistencia adquier nuevos matices a partir del racionalismu de Descartes y derivar de la Lóxica de Port-Royal d'Antoine Arnauld y Pierre Nicole:

Dempués de concebir coses poles nueses idees, comparamos estes idees y, atopando que dalgunes correspuenden y otres nun correspuenden, xunir o les dixebramos. Esto llámase afirmar o negar, y polo xeneral xulgar. Esti xuiciu tamién se llama una proposición, y ye fácil ver que tendría de tener dos términos. Un términu, del que s'afirma o niega daqué, llámase'l suxetu; l'otru términu, lo que s'afirma o se niega, llámase predicáu.

Antoine Arnauld, La Lóxica de Port-Royal, (1662), Lóxica, II.3, páxina 82.

La lóxica de Port Royal basada fundamentalmente na filosofía de Descartes asume la formalización siloxística de Aristóteles pero, mientres Aristóteles pretende manifestar o dicir lo que ye la realidá, agora la función del xuiciu categóricu plantégase como identificación del predicáu col suxetu percibíos como idees. El xuiciu ye una rellación d'idees.^[8]

Los dos términos xunir por aciu el verbu 'ser', qu'actúa como cópula; o 'nun ser', si'l predicáu ye negáu del suxetu. Cada xuiciu tien trés componentes: el términu suxetu, el verbu copulativu que venceya o dixebra'l suxetu del predicáu, seya esti como tributu de la sustancia o bien como manera de la mesma.

Cuando la unión ye consecuencia de la noción mesma o propiedá intrínseca de la sustancia, el predicáu considérase un atributu. Cuando ye una predicación accidental llámase Manera.

La esistencia ye evidentemente l'atributu fundamental de la sustancia.^[9] D'esta miente la esistencia ye considerada como un predicáu.

Descartes establez como noción de sustancia aquello que nun precisa d'otru pa esistir.

De fechu pa dellos racionalistes, pol métodu rigorosamente deductivu y la esixencia d'un Principiu de razón abonda qu'imponía'l racionalismu, llegaron a la conclusión de que la única sustancia puramente dicha ye Dios. Noción que sirvió de fundamentu al ocasionalismu y al monismu panteísta de Spinoza. Leibniz tuvo que recurrir, pa salvar les verdaes de fechu, a la "harmonía preestablecida" por Dios pa esplicar la conexón de les idees col soceder del mundu.^[10]

Esta forma d'entender la esistencia aplicada a la sustancia divino da validez lóxica al argumentu ontolóxicu de San Anselmo, aceptáu nuevamente por Descartes.

La noción innata de Dios inclúi la so esistencia y ser fonte de toa perfeición y de toa esistencia. La perfeición de Dios ye la garantía de que les mios idees, en cuanto conteníos de la mio conciencia, correponden a una realidá.^[11] L'error ye posible pol mal funcionamientu de la individualidá, poles pasiones, o pola falta del analís na rellación de les idees.

La idea de Dios implica la so esistencia, como esixencia de la mesma razón, y ensin necesidá de perceición mundana dalguna.^[12]

Los empiristas nun aceptaron les idees innates, y por tanto refugaron el argumentu ontolóxicu; namái consideraron la esistencia dientro de la asociación d'idees a partir de la esperiencia.

David Hume reivindicó que la esistencia nun añader nada a la noción d'una cosa; estremando les verdaes de fechu y la rellación d'idees.

Leibniz y, más tarde Kant, estremaron ente verdaes de fechu y verdaes de razón y xuicios a priori y xuicios a posteriori.

Pa Leibniz la coordinación ente estos dos verdaes ye posible pola Harmonía preestablecida por Dios.

Pa Kant la conocencia humana atopa la so llende nos oxetos de la esperiencia como única garantía d'esistencia. La realidá como tal, independiente de ser conocida, magar podemos pensala, nun ye accesible a la conocencia humana. Dios, l'alma, el mundu, son "idees regulativas de la Razón" na so pretensión de superar les llendes del conocer. Dios un postuláu de la Razón Práutica. La Metafísica nun ye posible como ciencia.

Contémplase la tema de la esistencia dende dos perspectives:

• La perspeutiva lóxica. La lóxica adquier una nueva dimensión cola formalización simbólica. El siloxismu aristotélicu interprétase como una Lóxica de clases y, como lóxica de predicaos, la esistencia esplicar por aciu cuantificadores.
• La perspeutiva esistencial referente a la conciencia de "esistir" como condición esencial del home.

Lingüísticamente, «esistir» ye un predicáu gramatical, pero los filósofos dende siempres aldericaron si ye o nun ye un predicáu lóxicu.

Los primeres reivindiquen que predica daqué, y tien el mesmu sentíu que 'ye real', 'tien ser', 'atopar na realidá', 'ta nel mundu real', etc.

Los segundos nieguen que la esistencia seya un predicáu con sentíu lóxicu, y reivindiquen que puramente s'afirma lo mesmo que s'afirma col verbu 'ser', y solo ye una pallabra distinta; y que toa declaración que contién el predicáu 'esistir' puede amenorgase a una declaración que nun usa esti predicáu. Por casu, 'esiste un trébole de cuatro fueyes' puede espresase tamién como 'hai un trébole que tien cuatro fueyes' 'Ye un trébole de cuatro fueyes'.

Tanto'l problema de les negaciones de la lóxica aristotélica^[13] como'l problema de l'atribución exitencial tán perfectamente resueltes na lóxica actual por aciu el Cálculu lóxicu.

Inda Herbart, alumnu de Kant, y John Stuart Mill aceptaron la naturaleza predicativa de la esistencia en frases como 'un númberu, que ye'l más grande, nun ye posible' (Herbart).^[14] o 'un centauru ye una ficción poética',^[15] problema que se va considerar más palantre.

Franz Brentano consideraba que podemos xuntar el conceutu representáu pol grupu nominal 'un A' al conceutu representáu por un axetivu 'B' pa dar el conceutu representáu por 'un B-A' como grupu nominal. Pero nun ye una proposición con sentíu de verdá o falsedá porque nun implica nenguna esistencia.

Pa poder afirmar una esistencia de dicha unión habría qu'añader ‘Ye'l casu d'un B-A’ o ‘Nun ye'l casu d'un B-A’, lo cual daría sentíu d'esistencia y por tanto de proposición al enunciáu nominal.

Frege desenvolvió un puntu de vista asemeyada na so gran obra Les Fundaciones de l'Aritmética, y Charles Peirce fixo lo mesmo.

El puntu de vista Frege-Brentano ye la base de la posición dominante na filosofía y lóxica actual.

La rellación suxetu-predicáu establezse como conteníu de posibles variables que dan esistencia o non esistencia a la unión o separación de suxetu-predicáu.

Como espresa'l eslogan de Quine; «Ser ye ser el valor de variable.»^[17]

En lóxica, pos, un conceutu vien definir el dominiu d'una variable que namái adquier sentíu d'esistencia cuando ta determináu por un cuantificador o determináu por una constante.

La esistencia ye un cuantificador, el 'cuantificador esistencial'.

Pa simbolizar 'esisten homes mortales’:

• Primero defínense los posibles predicaos sobre cualesquier variable: H(x) = 'x ye un home' y M(x) = ‘x ye mortal'
• Dempués van formase les espresiones esistenciales bien formaes (EBF) referíes a constantes individuales o variables cuantificadas nes que tien sentíu la esistencia.

Siendo:

H = ser home;    a = Antonio;    x = un individuu cualesquier;    M = ser mortal

Podemos construyir les proposiciones:

Hai = Antonio ye home;     Ma = Antonio ye mortal

/\x (Hx → Mx);    Pa tou x si Hx entós Mx ↔ Tolos homes son mortales

\/x (Hx /\ Mx);    Esiste dalgún x pal que Hx /\ Mx ↔ Dalgún home ye mortal

/\x (Hx → ¬ Mx);    Pa tou x si Hx entós ¬ Mx ↔ Nengún home ye mortal

\/x (Hx /\ ¬ Mx);    Esiste dalgún x tal que Hx /\ ¬ Mx ↔ Dalgún home nun ye mortal

Qu'espresen les formalizaciones de la lóxica tradicional, magar el casu d'Antonio ye mortal la lóxica tradicional interpretar como un términu tomáu na so estensión universal (güei dicimos clase universal) al considerase qu'Antonio ye únicu, y por tanto equival a ‘Toos’.

Con esta lóxica les idees platóniques como esencies pierden el so sentíu de realidá como seres posibles lóxicos anteriores a la esistencia de la realidá del mundu, lo que plantega'l so problema semánticu. ¿Qué son les idees? ¿Qué representen?

Sicasí lo anterior, non cabo dulda de que delles idees tales como los Pegasos’, los Centauros’, los Cocos’ o les Bruxes’, signifiquen daqué, tienen dalguna realidá de referencia, porque les usamos y en determinaes situaciones con sentíu y eficacia:

Alexius Meinong pasa por ser el filósofu que daba realidá al significáu de los conceutos. De cuenta que Pegasu y Centauru, Cocu y Bruxa, teníen una realidá esistente lo mesmo que El monte d'oru. Ye lo que concede sentíu y déxanos afirmar: El monte d'oru nun esiste.

David Lewis cola so doctrina del realismu modal considera qu'hai qu'estremar la esistencia y l'actualidá.

Russell que llegó a aceptar el puntu de vista de Meinong critica darréu esta posición en que fai esistente a tola realidá,^[18] lo cual paez escesivu.^[19]

El problema por tanto del significáu de la esistencia como conceutu nun paez bono de resolver.

Étienne Gilson considera qu'esencia y esistencia son conceutos irreductibles. Podemos entender el conceutu de la esistencia, pero nun podemos aprehender la esistencia mesma, l'actu d'esistir, si nun ye por aciu la esperiencia concreta de lo esistente.

Maritain por eso diz que ye'l xuiciu como enunciáu de la esperiencia lo que s'enfrenta al actu d'esistir”, como fechu del mundu.

¿Esiste la 'esistencia'?

Esistir ye tener una rellación específica a la esistencia - una rellación, a éstes que la esistencia nun tien.

Bertrand Russell - Los Principios de la Matemática - Nueva York, W. W. Norton & Compañía, 1903, segunda edición 1937 páxines 449-450.

En delles afirmaciones la esistencia implicar ensin mentala. L'afirmación 'una ponte crucia'l Támesis en Hammersmith' nun puede tratar solamente d'una ponte, el Támesis y Hammersmith. Hai de ser sobre la 'esistencia' tamién.

Per otra parte, l'afirmación 'una ponte crucia la Llaguna Estigia en Llimbu' tien la mesma forma, pero mientres nel primer casu entendemos una ponte real nel mundu real fechu de piedra o lladriyu, ye menos claru lo que va significar la 'esistencia' nel segundu casu.

Yá los nominalistes reivindicaben que ciertos grupos nominales pueden ser 'esaniciaos' por reescribir un enunciáu nuna forma que tien el mesmu sentíu, pero que nun contién el grupu nominal. Asina Ockham reivindicó que 'Sócrates tien sabiduría', que podría paecer que da la esistencia d'una referencia pa 'sabiduría', pue ser reescritu como 'Sócrates ye sabiu', que contién namái un referente 'Sócrates'.

Esti métodu foi aceptáu xeneralmente nel sieglu XX pola escuela analítica de filosofía.

Sicasí, esti argumentu puede ser invertíu polos realistes si caltenemos que l'enunciáu 'Sócrates ye sabiu' puede ser reescritu como 'Sócrates tien sabiduría', lo qu'implicaría un referente escondíu pa 'sabiu'.

Otru problema ye que los seres humanos paecen procesar información sobre personaxes de ficción como si procesaren información sobre persones reales. Por eso'l neñu "tarrez al Cocu". y hai quien "cree nos demonios".

Un científicu quiciabes fadría una distinción clara sobre oxetos qu'esisten, y podría afirmar les condiciones qu'habríen de tener tolos oxetos qu'esisten; por casu tar compuestos de materia o enerxía. Pero na cosmovisión del gran públicu, la esistencia inclúi oxetos reales, ficticios y entá contradictorios.

Si pasamos de l'afirmación 'Pegasu vuela' a l'afirmación 'Pegasu esiste', nun afirmamos que Pegasu ta compuestu d'átomos, sinón que Pegasu esiste nuna cosmovisión particular, la cosmovisión del mitu clásicu.

Cuando un matemáticu razona de l'afirmación 'ABC ye un triángulu' a l'afirmación los 'triángulos esisten', nun afirma que los triángulos tán compuestos d'átomos sinón que los triángulos esisten dientro d'un modelu matemáticu particular.

N'otres pallabres, el significáu de los conceutos, los interpretamos nós en cada contestu nel que son utilizaos.

La esistencia ye ilusoria y ye eternal.

Fyodor Dostoevsky^[20]

Según la Teoría de Descripciones de Bertrand Russell, l'operador de negación nuna frase singular tien un ámbitu amplio y estricto: estremamos ente 'dalgún S ye non-P' (onde la negación toma un ámbitu estrictu) y nun ye'l casu que 'dalgún S seya P' (onde la negación toma un ámbitu ampliu).

El problema ye que tal distinción nun puede caltenese nel casu de los nomes propios.

'Sócrates nun ye calvu' y 'nun ye'l casu que Sócrates seya calvu' paecen tener el mesmu sentíu, y dambos apaecen a afirmar o presuponer la esistencia de daquién (Sócrates) que nun ye calvu; en dambos casos la negación toma un ámbitu estrictu.

Xeneralmente, la teoría de descripciones cayó en descreiito, anque hubo intentos recién p'alicala por Stephen Neale y Frank Jackson.

Según la teoría de referencia direuta^[21] un nome propiu puramente nun tien sentíu si nun se refier a un oxetu concreto y esistente.^[22] L'argumentu de la función semántica d'un nome propiu ye dicinos qué oxetu lleva'l nome, y entós identificar dichu oxetu. Pero nun puede identificase un oxetu si ésti nun esiste en nengún mundu determináu.

Un nome propiu hai de tener un portador pa tener sentíu. Si'l portador ye un esistente nun mundu de ficción, la so esistencia pertenez a esi mundu de ficción.

Variantes de la teoría de referencia direuta fueron propuestes por Saul Kripke, Gareth Evans, Nathan Salmon, Scott Soames y otros.

‘Pegasu vuela’ implica la esistencia nel sentíu ampliu, porque dexa suponer que daqué vuela nun mundu nel qu'esisten los Pegasos.

Pero nun implica la esistencia nun sentíu estrictu, yá que ensin contradicir dicha proposición podemos afirmar igualmente 'Pegasu nun esiste' nel mundu esterior.

Según los dos sentíos d'esistencia, ampliu y estrictu, podríamos establecer que:

• Les formes 'N ye P', onde 'N' ye un nome propiu o un oxetu singular determináu, y 'Dalgún S ye P' tienen dambes sentíu ampliu d'esistencia.
• Les formes 'N esiste' o 'Los S (o dellos S) esisten' tienen esistencia en sentíu estrictu.

El sentíu común suxer la non esistencia de coses como los personaxes o llugares y mundos ficticios.

Dende'l principiu la vida del home como ser racional plantega una reflexón: el sentíu de la esistencia. El tener qu'encarar el fechu induldable del misteriu de la nacencia y de la muerte como individuu.

Los primeros planteamientos d'esta dimensión de la esistencia humana atopen respuesta na dimensión máxicu-relixosa de cada cultura.

La reflexón filosófica amestada dende'l principiu a la condición racional del home, como parte de la cultura, respondió con distintos planteamientos a la tema de la condición específica de la esistencia humana xunto cola idea de trescendencia amestáu a lo relixoso, como yá comentamos nel so momentu.

La esistencia humana como tal nun foi oxetu d'especial considerancia al respective de la esistencia de los demás oxetos del mundu y el sentíu de la vida enfocábase bien dende un sentíu d'elevación de "lo humano" percima de los demás seres de la naturaleza considerando lo trascendente dempués de la muerte, como salvación, bien como un sentíu de trescendencia moral, como distintos de los demás seres naturales que se manifiesta nos valores morales.

Un nuevu planteamientu surde a partir de la Edá Moderna cuando la conciencia convertir nel datu fundamental sobre'l que recái l'orixe de la reflexón filosófica;^[23] l'home apuerta suxetu y da a la considerancia esistencial una nueva dimensión, qu'adquier formes distintes:

1.- La recuperación de la metafísica y de la trescendencia per vía de l'aceptación de les idees innates, y con ello a Dios. La dimensión esistencial caltién entós la so dimensión trascendental y relixosa nel racionalismu

2.- La reconocencia de la imposibilidá de la Metafísica como ciencia de los empiristas y de Kant postula la necesidá d'una dimensión trascendental dende la mesma conciencia del individuu tocantes a la so aición moral, lo que da pasu, per un sitiu al idealismu y por otru a la reflexón de la condición social humana Locke, Rousseau, Hobbes mesmes de la Ilustración, entendida ésta como'l "Trunfu de la Razón".

3.- La unidá suxetu-oxetu nun procesu dialécticu de lo Absoluto entendíu como Suxetu y Procesu ideal, Hegel, onde lo individual apaez y eslleir como momentu de la Unidá Trascendental Absoluta monista y l'ideal moral y social que se realiza nel Estáu.

5.- La constitución del suxetu como resultáu de les condiciones materiales de la so esistencia, lo económico, rexíu pola "llucha de clases", Marxismu, que va rematar cola conciencia social desenvuelta nuna Humanidá ensin clases ensin necesidá del poder del Estáu.

6.- L'analís fenomenolóxicu de la esistencia humana que se constitúi como Escuela de pensamientu o movimientu nel llamáu Esistencialismu.

Adoptando'l métodu de la Fenomenoloxía diversos pensadores tomen como centru de la so reflexón la cuestión de la esistencia humana. El esistencialismu foi una parte importante de la filosofía continental y la Lliteratura mientres la segunda metá del sieglu XX, bien influyíos polos desastres de los dos Guerres Mundiales.

• Cogito ergo sum
• Dasein
• Disteleología
• Esistencia de Dios
• Ontoloxía
• Sentíu de la vida
• Solipsismu
• Tri-Laksana

• La notion d'existence: Antiquité classique, civilisation moderne, 1964
• Lóxica de Port-Royal, Antoine Arnauld y Pierre Nicole, Cambridge 1996
• Un Sistema de Lóxica, Mill, J.S., octava edición 1908
• La Teoría de Términos por Ockham, Loux, M., (traducción de Llibru I de la Summa Logicae c-1327
• La evolución del mio pensamientu filosóficu, Russell B., Madrid Alianza Editorial, 1982
• Curtia tratáu alrodiu de la esistencia y de lo esistente, Jacques Maritain, Buenos Aires 1949
• La estructura de la esistencia, Nicola Abbagnano, 1939
• Semantics and Philosophy, Milton K. Munitz and Peter K. Unger, New York University Press 1974
• On the plurality of worlds, D. Lewis, Oxford 1968
• Pallabra y oxetu, Willard V. Quine, Barcelona Labor 1968
• What is existence?, C.J.F. Williams, Oxford 1981
• El ser y el tiempu, M. Heidegger, Madrid FCE 1993
• L'esistencialismu ye un humanismu, J.P. Sartre, Barcelona 1992
• Diccionariu de Filosofía (4 Tomos), J. Ferrater Mora, Madrid Alianza Editorial 1984
• Enciclopedia Oxford de Filosofía, T. Honderich, Madrid Editorial Tecnos, 2001
• Declaración Universal de los Derechos del Home

• Platón, La República, Penguin Classics, 2003, ISBN 0-14-044914-0, ISBN 978-0-14-044914-3
• Aristóteles, La Metafísica, Penguin Classics, 1999, ISBN 0-14-044619-2, ISBN 978-0-14-044619-7
• Heráclito, Fragmentarios, James Hilton, forward, Brooks Hexton, translator, Penguin Classics, 2003, ISBN 0-14-243765-4, ISBN 978-0-14-243765-0.

• Eagleton, Terry: The Meaning of Life (Dando sentíu a la vida), Oxford University Press, 2007, ISBN 0-19-921070-5 ISBN 978-0-19-921070-1
• Magee, Bryan: The Stu.y of Philosophy (La Historia de la Filosofía), Dorling Kindersley, Lond., 1998, ISBN 0-7513-0590-1
• Williams, C. J. F. What is Existence? (¿Qué ye la esistencia?), Oxford University Press, 1981

• Wikiquote tien frases célebres suyes o que faen referencia a Esistencia.
• Un Tratáu sobre títulos de llibru ye una obra de Sayf al-Din al-Amidi, n'árabe, alrodiu de "orixinal" y "esistencia mental". Data de 1805.