Ayer

Cruciáu pol ríu del mesmu nome, forma parte xunto colos conceyos de Ḷḷena y Mieres de la cuenca minera del Caudal. La so principal actividá económica foi la minería del carbón, especialmente na parte baxa del valle, compaxinada cola agricultura y la ganadería. El cursu baxu del ríu Ayer, a la vera de la so confluencia col Caudal, forma un valle fondu ente piendes fasteres cubiertes de viesques. Dominen el paisaxe les torres de los pozos de carbón y les edificaciones de los pueblos mineros.

Ríu arriba llégase a Cabanaquinta, capital del conceyu dende 1869, en pasandola'l paisaxe tresformase adulces nun valle d'altu monte que fina nel puertu de San Isidro (1.520 m), llende d'Asturias con Lleón. La guapura d'esti paisaxe y l'atraición de la estación llionesa d'esquí nel puertu tienen supuestu una espectacular medra del sector turísticu nos años caberos, rescamplando la llocalidá de Felechosa, a 13 km d'altor.

Ente les guapures naturales alcuentrense les Foces del Pinu y les del Ayer, escavaes por estos ríos na piedra caliar del monte. Amás, el conceyu ufre una bayura rutes que siguen los caminos de los pastores tradicionales dende los pueblos del fondu de los valles hasta les fermoses brañes imposibles d'acolumbrar dende abaxo.

Tamién pue accedese a cumes emblemátiques como'l Torres (2.100 m), el Toneo, Peña Redonda, el Retriñón, Peña Mea...

El conceyu ta formáu por trés faces bien estremaes ente sí: Altu, Mediu y Baxu Ayer, con unos altores medios sobre'l nivel de la mar de 1.000, 500, y 300 metros respeutivamente. Esti conceyu toma'l so nome del ríu que lu traviesa de sureste a noroeste, teniendo al empar otros dos ríos de cierta importancia. El ríu Ayer fai tamién otra marcación estremada, na parte baxa del ríu Ayer, au dánse cita los mayores nucleos de población dende va pocu más d'un sieglu: Caborana, Morea y Oyanco, que desendolcaron cola minería del carbón, y la parte alta del ríu Ayer au'l conceyu caltién l'aspeutu rural tradicional, teniendo nesta faza paisaxes perguapos y bayura d'atractivos turísticos. Nel conceyu hai dos llugares catalogaos como Monumentos Naturales: Les Foces del Pinu y el Texu de Santibanes de la Fuente.

La so orografía ye muy abrupta con quebraos y tupíos montes, dellos con pendientes que van ente los 40 y los 50 graos. El 60% del so territoriu ye d'interés paisaxísticu ya que son terrenos sumamente accidentaos. Les sos lladeres tienen abondoses viesques, diferenciando distintes especies d'árboles según les faces nes que nos encontremos, asina na faza tenemos la faya, y nes faces medies y baxes la castañal.

El so clima ye templáu arriendes de la proteición qu'ufren los montes escontra los vientos de la meseta. Poro, el suelu ye bono pa l'agricultura nes zones baxes a la vera de los calces de los ríos, teniendo, al empar, unos bonos pastos, lo que-yos fai tener una bona cabaña de vacunu, n'especial la roxa de los montes que ye perrica en mantega. Tamién son de rescamplar les sus bones cabañes caballares y llanares.

La carretera principal ye l'AS-112 enllazada cola AS-253, esta crucia'l conceyu dende Caborana al Puertu San Isidro.

La primer presencia humana pue atribuyise a los tiempos neolíticos y al entamu de la edá de los metales, atribuyéndose a esta dómina cabera dos cadarmes neolítiques a la vera de Bo. La comunidá allugada equí dexó útil preseos de la so actividá, en concretu, afayáronse dos puñales, ún d'espiga y otru alabardáu.

La dómina del bronce, apaez representada por un brazalete del mesmu metal alcontráu cerca de Cabanaquinta. Tamién rescampla el mayón de la Corralá, anque tien una incierta atribución cronolóxica y ye un monolitu d'arenisca espetáu nel suelu verticalmente, la so forma remembranos representaciones fáliques, contién dellos motivos grabaos: cruces, cazoletes y una figura humana.

Al respeutive de la romanización, hai dalgunos datos que rescamplen: una vía romana que xebra los conceyos de Ḷḷena y Ayer conocida como vía Carisa, que diba de Ḷḷena a Lugo. A la fin, datos poco concretos faen referencia a estremaos vestixos como; un cascu de cobre con varios relieves o bayura monedes de plata anteriores a Tiberiu. Toos ellos constitúin los caberos restos arqueolóxicos, conocíos anteriores al Medievu.

L'Alta Edá Media supón cuntar coles primeres noticies escrites sobre llugares ayeranos. Una primer referencia topamosla nun documentu de la catedral uvieína, supuestamente del añu 857 que fai referencia a un afluente del ríu Ayer. Nel periodu de vixencia del reinu astur alcontramos documentos que nos falen de la medra espacial del valle. Les fontes arqueolóxiques daten el poblamientu d'estos llugares nos sieglos IX y X, como asina lo amuesen les inscripciones de la ilesia de San Vicente de Serrapio, que data del añu 894, y la ilesia de San Xulián de Ḷḷamas que cunta con un epígrafe qu'asitia la so primitiva construcción nel añu 940. De magar el sieglu XI, la organización espacial de la comarca apaez munchu más definida, como lo amuesa un documentu nel qu'un tal Senior y la so muyer Olimpia, ceden una serie de propiedaes pa la fundación d'un hospital.

Ye nel periodu baxomedieval onde hai modificaciones na cadarma del poblamientu del valle, concretamente demientres el reináu d'Alfonsu X, nel que la puebla d'Ayer pertenez al repartu de nueves villes creaes por esti rei. De magar esi momentu la corporación ayerana entama a funcionar de forma regular y se rexistren los primeros cargos conceyiles.

De toes formes ye enforma conocida la escasez d'estudios nos llamaos sieglos modernos, y pocos son los datos que nos permiten individualizar la so evolución. De magar el sieglu XVIII los datos de Facienda y del Archivu Históricu Nacional, revelannos un poderosísimu sector ganaderu, la cabaña en toles sus modalidaes taba ente les mayores d'Asturies. Otra de les actividaes qu'esporpollaron nesta dómina foi la comercial, especialmente atractiva pol so asitiamientu d'enclave nel itinerariu ente Asturies y la Meseta.

Pero lo que realmente s'afita como la verdadera canal de comunicación ayerana col esterior, foi'l Puertu de San Isidro nel sieglu XIX, cola construcción d'una carretera qu'unía'l valle principal cola cuenca del Caudal. A raíz d'esta novedosa y parca infraestructura viaria, emprecipiaron a esplotase los primeros xacimientos carboníferos d'Ayer. D'equí en delantre foi un espardimientu constante, aumentada nes décades caberes del sieglu cola apaición del ferrocarril, qu'articuló los valles del Caudal y Ḷḷena.

La hulla ayerana recibirá un importante puxu énte les facilidaes pa coneutar el valle d'Ayer cola principal vía asturiana, la so historia foi d'una constante medra. Metíu na guerra civil española, el conceyu ayerán quedo enclaváu como'l restu del sector centro-oriental na zona republicana, asitiamientu nel que permaneció hasta cuasi la caída dafechu del frente norte peninsular.

Paradóxicamente la posguerra, cola so autarquía económica, favoreció'l resurdir de l'actividá minero, apaeciendo nueves modalidaes d'estraición, por mor del espolletivu escosamientu de les mines de monte, circunstancia qu'obligó a la esplotación de los pozos, concentrándose la población inda más nel fondu los valles y xorreciendo les construcciones de barriaes de proteición oficial.

Tou estu truxo un cambéu significativu nos pueblos, pos munchos d'ellos foron abandonaos nes fazes de los montes, como foi'l casu de Bo, lo que llega provocar un desaxuste na organización alministrativa esistente, creándose nueves parroquies como foi'l casu de Caborana.

La nueva política económica aperturista gravará la crisis económica del carbón que dará llugar a la creación d'Hunosa en 1967, arriendes de la intervención estatal. Dende entós, l'actividá económica ayerana entra n'evidente escayencia, namás amenorgada poles bones perspeutives que les tierres altes ufren, pal sector turísticu.

Nel conceyu d'Ayer, el partíu que más tiempu gobernó ye'l PSOE. L'alcalde actual ye Juan Carlos Iglesias García, qu'exerz el cargu dende 2019.

• Llista d'alcaldes d'Ayer

La esplotación nel sieglu XIX de los recursos hulleros esistentes nel sosuelu, trai una dinámica demográfica mui venceyada al emplegu na actividá minera, asina en 1900, la so población xube a 13.159 persones, cifra perelevada si tenemos en cuenta'l caráuter montesín de lo más del tarrén. Tou esto siguió medrando mientres s'intensificaben los llabores d'estraición de carbón, lo qu'ocurrió demientres les trés primeres décades del sieglu XX, llogrando algamar el conceyu los 24.658 habitantes en 1930. Nos diez años siguientes, la producción de carbón decai al zarrase munches pequeñes mines y con ello la población que pierde ye daqué más de 1.000 habitantes.

Finada la guerra civil, dase un nuevu puxu a l'actividá minera y arriendes al recobramientu demográficu, llegando a tener en 1960 más de 28.690 habitantes. Dende entós el ritmu impuestu de continuos pieslles y la so perda de puestos de trabayu truxo un descensu demográficu. Asina en 30 años perdióse una población de más de 11.000 habitantes. Ye rara la emigración a países americanes y más importante a países centroeuropeos nos años setenta. Aquelles persones vuelven al xubilase, lo que fai medrar el porcentaxe de vieyera.

Lo más de la población ta concentrao nel Baxu Ayer, debíu a la gran esplotación minera del carbón en zones como Morea, Caborana, Piñeres y Bo, amenorgando la población a midida que se va al sureste, siendo mui escasa la población nel Altu Ayer. La so población tuvo basada na so riqueza económica, direutamente venceyada al carbón. Nel añu 1960 trabayen na minería nesti conceyu 5.050 persones, güei difícilmente lleguen a les 2.000. El descensu de la producción y esplotación del carbón y la espansión de la industria, produz una caída del emplegu na zona, d'ehí la emigración a centroeuropa o al centru d'Asturies.

Nel sieglu XX, xurdió otru recursu económicu que ye'l turismu, atraíu poles numberoses ufiertes del conceyu d'Ayer: paisaxe, senderismu, rutes de monte, deportes d'iviernu y una gastronomía importante.

L'arquiteutura ancestral tien nesti conceyu estremaes muestres de les que rescamplen:

• Los Megalitos d'El Padrún o Cantu les Cruces en Bo, alcuentrense nel cordal que separta los conceyos d'Ayer y de Ḷḷena. Trátase de trés cadarmes funeraries de mena dolménica que constitúi hasta'l momentu'l vestixu más antiguu conocíu (14000 años e.C.) de la presencia humana n'Ayer.

• El Moyón de la Corralá en Pola del Pino. Nel interior del pueblu llevántase esti monolitu d'arenisca de cuasi dos metros d'altor nel que tán grabaos estremaos símbolos, ente ellos una cruz griega y una figura antropomórfica. Los estudios realizaos nun llograron determinar el so verdaderu orixe, pudiendo ser un menhir de la dómina prehistórica (de ser asina, seríen unos de los más rescamplaos del norte d'España) o un moyón de los eistentes nos caminos medievales.

• El Castru de La Carisa asitiáu nel cordal de Carraceo ente Ayer y Ḷḷena. Tien un orixe romano y probablemente militar.

• La ilesia de San Vicente de Serrapio caltién la so pureza d'estilu románicu nun ábside tripartíu. Les pintures de la so capiella son del sieglu XVII. La so primer cadarma ye de dómina romana de la que se conserva una llábana na sacristía dedicada a Xúpiter. Esta ilesia ta asitiada a 11 quilómetros de Serrapio nun llateral de la carretera sobre un mirador con vistes al valle mediu del Ayer. Esta ilesia tien dío asentandose sobre diverses construcciones, la so primer cadarma ye de dómina romana, modificóse demientres el prerrománicu pa volver llueu a remocicala nel románico nel sieglu XII. Anguaño consta de trés naves con triple ábside, les estremaes reformes quitaron-y la so pureza d'estilu románicu, namás calteniendo la cabecera triple.

• La Ilesia San Xuan el Real de Ḷḷamas, d'estilu románicu rural del sieglu XII, ye Monumentu Históricu Artísticu.

• La ilesia de San Xuan de Santibanes de la Fuente, tienen un mecíu de restos tardorrománicos y del góticu rural.

La ilesia de San Félix del Pino, nella hai que rescamplar los sos retablos barrocos y tamién ye Monumentu Históricu Artísticu.

• El Santuariu de Miravalles de 1745 en Soto.

Puen vese casones y castiellos n'estremaes zones del valle d'Ayer, como: El palaciu d'Ordóñez y Villademoros. El palaciu d'Arias Prieto en Bo col so escudo y les armes de Castañones. El palaciu d'Arias Cacheros. El palaciu de García de Vega, o El castiellu del Soto, que tien un torreón baxomedieval del sieglu XIV-XV, con varies reformes y construcciones alredor. El castiellu de Quirós del sieglu XIV. Son otres de les maravíes de l'arquiteutura civil d'esti conceyu.

Ente les especialidaes del conceyu alcuentrense la fabada con compangu y los callos. Los embutíos representen una parte importante na so gastronomía, pero la cocina d'Ayer tamién amesta nueves fórmules venceyaes a l'abondante caza, asina xurden el cachopu de corzu o'l xabalín con castañes. Nos platos de pexe rescamplen les truches del ríu Ayer, cola variedá Tutta fario, abondante nesta zona. Ente los postres sobresal l'enerxéticu panchón, fechu con pan d'escanda amasao con agua y sal y endolcáu en fueyes de berza.

Les principales fiestes del conceyu son les de los Humanitarios de San Martín de Morea, el 11 de payares, na que los romeros van vistíos col traxe típicu asturianu, la de San Antonio de Piñeres, el caberu domingu d'agostu y la romería de Miravalles en Soto'l 8 de setiembre.

Tamién se celebren varies feries de ganáu en Cabanaquinta, ente les que rescamplen n'importancia la del vienres de marzu anterior al día de San Xosé, la del Rosariu'l primer vienres d'ochobre, la de Tolos Santos y el Mercaón o feria de San Andrés que tien llugar el tercer vienres de payares.

• José Suárez Sánchez (1919-1981), actor de cine.
• José Campo Castañon (1921-1992), poeta y home de lletres.
• Graciano García (1939), periodista.
• Rosa María Lobo Maya (1945), cantante melódica.
• José Suárez Arias-Cachero Felechosa (1962) , empresariu y políticu.
• Pablo Texón (1977), escritor n'asturianu y profesor.

• Llista d'alcaldes d'Ayer

• Panizo Gómez, Eduardo, Heráldica Institucional y Vexiloloxía del Principado de Asturias. Oviedo, Ediciones del Principado de Asturias.
• VVAA, Geografía de Asturias. Oviedo, Editorial Prensa Asturiana, 1992.
• VVAA, Gran Atlas del Principado de Asturias. Oviedo, Ediciones Nobel, 1996.

•   Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Ayer.
• Sitiu web de la Casa Conceyu (castellán)