Konsul (Rome)

‘n Konsul was die hoogste verkose politieke amptenaar van die Romeinse Republiek.

Elke jaar, is twee konsuls saam verkies, om ‘n eenjaartermyn te dien. Aan elke konsul is ‘n vetoreg oor sy kollega toegeken, en die twee amptenare het mekaar maandeliks afgewissel. Die konsuls sou egter na die vestiging van die Ryk, slegs nominale verteenwoordigers van Rome se republikeinse erfenis word, en sou baie min mag en gesag oorhou, met die keiser wat oppergesag gehandhaaf het.

Ná die legendariese omverwerping van die laaste Etruskerkoning Lucius Tarquinius Superbus en die beëindiging van die Romeinse Koninkryk, is meeste van die bevoegdhede en gesag van die koning oënskynlik na die nuut-ingestelde konsulskap oorgedra. Oorspronklik is die konsuls praetors (of "leiers") genoem, verwysend na hul pligte as die leidende militêre aanvoerders. In 305 v.C. is die naam van die amp egter verander na konsul; in Latyn beteken consulere naamlik "om te konsulteer". Die Romeine het geglo dat die konsulamp na die tradisionele stigting van die Republiek in 509 v.C. terugdateer kon word, maar in werklikheid was daar in die 5de eeu v.C. nie ‘n deurlopende opeenvolging van konsuls nie. Konsuls het uitgebreide bevoegdhede gehad in vredestyd (administratief, wetgewend en regsprekend), en was in oorlogstyd dikwels die hoogste militêre aanvoerders. Hul bykomende godsdienstige pligte het sekere regte ingesluit, wat as aanduiding van hul formele belang, slegs deur die hoogste staatsamptenare uitgevoer kon word. Konsuls moes ook met wiggelary bedrewe wees, ‘n vereiste gebruik voordat weermagte te velde aangevoer kon word.

Elke jaar is twee konsuls verkies wat saam opgetree het, elk met ‘n vetoreg oor die ander se aksies, ‘n gewone magistraatsmaatreël. Vermoedelik was oorspronklik slegs patrisiërs vir die konsulskap verkiesbaar. Konsuls is verkies deur die Comitia Centuriata, waarvan die stemsamestelling sedert hul stigting ‘n aristokratiese vooroordeel bevat het, wat met verloop van jare toegeneem het.^{[verwysing benodig]} Nietemin het hulle net formeel hul magte aanvaar ná die ratifisering van hul verkiesing in die ouer Comitia Curiata, wat konsuls hul imperium gegun het deur die uitvoering van ‘n wet, die "lex curiata de imperio".

Tradisie sou dit hê dat die konsulskap aanvanklik net vir die patrisiaat beskore was, en dat die plebejers eers in 367 v.C. die reg sou verkry om vir die hoogste amp te staan, toe die Lex Licinia Sextia bepaal het dat minstens een konsul in elke jaar 'n plebejer moes wees. Die eerste plebejerse konsul, Lucius Sextius, is sodoende in die volgende jaar verkies. Moderne historici het die tradisionele verslag van plebejerse emansipasie tydens die vroeë Republiek egter bevraagteken (sien Konflik van die Ordes), deur byvoorbeeld op te merk dat sowat dertig persent van die konsuls wat Sextius voorafgegaan het, plebejerse eerder as patrisiërname gehad het. Moontlik is die oorgelewerde kronologie onakkuraat, maar dit wil tog voorkom of een van die eerste konsuls, Lucius Junius Brutus, van ‘n plebejerse familie afkomstig was.^[1] ‘n Verdere moontlikheid is dat tydens die 5de-eeuse sosiale omwentelinge, die amp van konsul mettertyd deur ‘n patrisiër-elite gemonopoliseer is.^[2]

In oorlogstyd was militêre aanleg en reputasie die vernaamste bevoegdhede vir konsulskap, maar te alle tye was die keuse polities gelaai. Met verloop van tyd het die konsulskap die ooglopende einddoel geword van die cursus honorum, die voorgehoue opeenvolging van ampte vir die ambisieuse Romein. Na Sulla die cursus wetlik gestruktureer het, was die minimum ouderdom vir konsulbenoeming effektief 41 jaar.

Beginnend by die laat-Republiek, het ‘n (voormalige) konsul na voltooiing van sy konsulêre jaar, gewoonlik ‘n lonende termyn vervul as prokonsul, die Romeinse goewerneur van een van die (senatoriale) provinsies. Die mees algemeengekose provinsie vir die prokonsulskap was Cisalpynse Gallië.

As ‘n konsul tydens sy termyn oorlede is (nie buitengewoon vir konsuls aan die gevegsfronte nie), of van sy amp onthef is, sou ‘n ander verkies word om die oorblywende termyn te voltooi as consul suffectus, of vervangingskonsul.

Toe Augustus die Prinsipaat tot stand gebring het, het hy die politieke aard van die konsulaat verander, deur dit van meeste militêre gesag te ontdaan. Alhoewel steeds ‘n groot eer — inderdaad die konstitusionele staatshoof, en gevolglik eponiem — en ‘n voorvereiste vir ander ampte, sou vele konsuls tydens die jaar bedank sodat ander manne hul termyn as suffekte kon voltooi. Dié wat die amp op 1 Januarie beklee het, bekend as die consules ordinarii (enkelvoud, consul ordinarius), het die eer gehad om hul name met daardie jaar te vereenselwig. Gevolglik, weens die aantal posontruimings, sou omtrent die helfte van die mans in die rang van praetor, ook die konsulskap behaal. Soms sou ook die vervangingskonsul bedank, en ‘n tweede vervangingskulsul sou aangestel word. Hierdie praktyk het onder Commodus hoogty gevier, toe in die jaar 190 n.C., vyf-en-twintig mans die konsulskap beklee het.

Keisers het dikwels hulself, hul mentors of familieverwante aangestel as konsuls, selfs sonder aansiens van die ouderdomsvereistes. Byvoorbeeld is keiser Honorius die konsulskap by geboorte toegeken. Cassius Dio meld dat Caligula beoog het om sy perd Incitatus konsul te maak, maar hy is om die lewe gebring voor hy dit kon uitvoer.

Aanvaarding van die konsulskap was ‘n groot eer en die amp was die toonbeeld van die steeds republikeinse konstitusie. In ‘n blykbare poging om hul formele legitimiteit aan te dui, het die afgesplinterde Galliese Ryk in hul bestaanstyd hul eie konsulpare aangewys (260–274 n.C.). Die lys van konsuls van hierdie staat is egter onvolledig, en berus op inskripsies en munte.

Een van die hervorminge van Konstantyn I (regeer 306–337 n.C.) was om een van die konsuls aan die stad Rome toe te wys, en die ánder aan Konstantinopel. Daarom het, toe die Romeinse Ryk met die dood van Theodosius I (regeer 379–395) in twee helftes verdeel is, die keiser van elke helfte die reg verkry om een van die konsuls aan te stel—alhoewel een keiser tog sy kollega om verskillende redes vergun het om beide konsuls aan te stel. Die konsulskap, ontdaan van enige werklike mag, was steeds ‘n groot eer, maar die gebruiklike vieringe – bowenal die perdewaresies – het uiteindelik aansienlike uitgawes meegebring, wat slegs binne enkele burgers se vermoë was, dermate dat die uitgawes deels deur die staat befonds moes word.^[3] In die 6de eeu is die konsulskap toenemend spaarsamig toegeken, totdat dit onder Justinianus I (regeer 527–565) vakant gelaat is: die westelike konsulskap het is in 534 n.C. afgeskaf, met Decius Paulinus as die laaste ampsbekleër, en die konsulskap van die Ooste in 541 n.C., met Anicius Faustus Albinus Basilius. Konsulêre datering is reeds mee weggedoen in 537 n.C., toe Justinianus datering volgens keiserlike bewindsjaar ingevoer het, benewens die 15-jaar indiksie.^[4] Die benoeming tot konsulskap het deel van die rite van uitroeping van ‘n nuwe keiser geword vanaf Justinianus II (regeer 565–578), en word die laaste keer betuig deur die proklamasie van die toekomstige Konstans II (regeer 641–668 n.C.) as konsul in 632 n.C..^[5] Die amp het de jure oorleef tot die vroeë 9de eeu, toe Keiser Leo die Wyse (regeer 886–912 n.C.) dit finaal opgehef het met Novel 94. Teen daardie tyd is die Griekse titels vir konsul en ekskonsul, naamlik "hypatos" en "apo hypaton", getransformeer na betreklik beskeie eerbetonings.^[6]

Nietemin is die titel van Romeinse konsul deur die Pous aan Karel Martel voorgehou in 739 n.C., wat dit egter geweier het.^[7]

Na die verdrywing van die konings en die totstandbrenging van die Republiek, het al die magte van die konings oorgegaan na twee ampte, die konsuls en die Rex Sacrorum. Terwyl die Rex Sacrorum die koningsbevoegdheid as hoëpriester van die staat beërwe het, is die siviele en militêre verantwoordelikhede, bekend as die imperium, aan die konsuls toegeken. Om egter die misbruik van koninklike mag hok te slaan, is die imperium gedeel deur twee konsuls, waarvan elk die ander se aksies kon veto.

Die konsuls is beklee met die uitvoerende gesag van die staat en was aan die hoof van die Republiek se regering. Aanvanklik het die konsuls oor uitgebreide uitvoerende en juridiese gesag beskik. Met die geleidelike ontplooiing van die Romeinse regstelsel egter, is sekere belangrike funksies van die konsulskap na nuwe amptenare gedelegeer. Sodoende is, in 443 v.C., die bevoegdheid om die sensus te onderneem, van die konsuls ontneem en toegeken aan die sensors. Die tweede funksie om van die konsulskap ontneem te word, was hulle juridiese gesag. Hul posisie as hoofregters is in 366 v.C. na die praetors oorgedra. Hieropvolgend sou die konsul slegs as regters optree in uitsonderlike kriminele sake, en dan onderhewig aan ‘n beroeping deur ‘n Senaatsdekreet.

Gesag is merendeels tussen die siviele en militêre sfere verdeel. Solank die konsuls in die pomerium (die stad Rome) was, was hulle aan die hoof van die regering, en al die ander magistrate, met die uitsondering van die tribune van die plebejers, was aan hulle onderhorig, alhoewel in outonome ampte. Die interne werkinge van die republiek was onder die konsuls se superintendensie. Ten einde die konsuls se gesag in die uitvoering van wette te versterk, het hulle die reg tot dagvaarding en arres gehad, wat slegs beperk was deur die reg op appèl van hul oordele. Hierdie strafbevoegdheid was selfs op mindere magistrate van krag.

Onder hul uitvoerende funksies, was dit die konsuls se opgawe om die Senaatsdekrete en die wette van die vergaderings tot uitvoering te bring. Soms, in groot dringendheid, mog hulle selfs uit eie gesag en verantwoordelikheid optree. Die konsuls het ook fungeer as die hoofdiplomaat van die Romeinse staat. Voor enige buitelandse ambassadeurs Senaatsittings kon betree, is hulle deur die konsuls ontvang. Die konsul sou die ambassadeurs aan die Senaat voorstel, en slegs hulle het onderhandelinge tussen die Senaat en buitelandse state gevoer. Die konsuls kon die Senaat saamroep, en het oor die vergaderings daarvan gepresideer. Elke konsul het vir ‘n maand as president van die Senaat gedien. Hulle kon ook enige van die drie Romeinse vergaderings (Kuriaat, Kenturiaat en Stam) saamroep, en het daaroor gepresideer. Gevolglik het die konsuls die verkiesings van stapel gestuur en wetgewende maatreëls aan stemming onderwerp. Wanneer beide konsuls uitstedig was, is hulle siviele verpligtinge deur die praetor urbanus behartig.

Elke konsul is by elke publieke verskyning vergesel deur twaalf liktore, wat die luister van die amp versinnebeeld het, en ook as lyfwagte opgetree het. Elke liktor het ‘n faskes gedra, ‘n roedebundel wat om ‘n byl verbind was. Die roede was simbolies van mag en kastyding, en die byl van die volmag oor doodstraf. Binne die pomerium het die liktore die byl uit die faskes verwyder om aan te dui dat ‘n burger nie sonder verhoor terreggestel kon word nie. By betreding van die Comitia Centuriata, sou die liktore die faskes neersit as aanduiding dat die magte van die konsuls aan die mense (populus romanus) te danke was.

Buite die mure van Rome, was die magte van die konsuls veel meer omvangryk in hul rol as hoofaanvoerders van alle Romeinse legioene. Dit was in hierdie funksie wat die konsuls met volle imperium toegerus was. Wanneer die legioene volgens ‘n Senaatsdekreet opgekommandeer is, het die konsuls die opname in die Campus Martius oorsien. By opname in die weermag, moes alle soldate ‘n eed van getrouheid aan die konsuls aflê. Die konsuls het ook die revisie gedoen van die opgevorderde troepe wat deur Roomse vennote verleen is.^[8]

Binne die stad kon ‘n konsul ‘n burger straf en arresteer, maar het geen mag besit om ‘n terregstelling uit te voer nie. Op kampanjes egter, kon ‘n konsul strawwe na sy goeddunke uitvoer op enige soldaat, offisier, burger of vennoot.

Elke konsul het ‘n weermag aangevoer, gewoonlik twee legioene sterk, bygestaan deur militêre tribune en ‘n quaestor met finansiële pligte. In die uitsonderlike geval dat beide konsuls saam opmarsjeer het, het hulle die bevel daagliks afgewissel. ‘n Tipiese konsulêre weermag was sowat 20 000 manskappe sterk en het bestaan uit twee burger- en twee vennotelegioene. In die vroeë jare van die republiek, was Rome se vyande in sentraal-Italië geleë, sodat kampanjes enkele maande geduur het. Namate Rome se grensfronte uitgebrei is, in die 2de eeu v.C., het die kampanjes langduriger geword. Rome was ‘n krygsywerige gemeenskap, en was net selde nie in ‘n oorlog gewikkel nie.^[9] Gevolglik was van die konsul by ampsaanvaarding deur die Senaat en die Mense verwag om met sy weermag teen Rome se vyande op te ruk, en die Romeinse grensfront uit te brei. Sy soldate het verwagtings gekoester om ná hul kampanjes na hul tuistes terug te keer met buit. Indien die konsul ‘n volslae oorwinning behaal het, is hy deur sy troepe as imperator gehuldig, en kon hom beroep op ‘n triomftog.

Die konsul kon die kampanje na sy goeddunke aanvoer, en het oor onbeperkte magte beskik. Na die kampanje egter, kon hy vir vergrype vervolg word, soos byvoorbeeld die misbruik van die provinsies of verkwisting van publieke geld. Om sodanige rede is Scipio Africanus in 205 v.C. deur Cato aangekla.

Misbruik van konsulêre mag is voorkom deurdat aan elke konsul die reg gegee is om sy kollega te veto. Daarom kon die konsuls, met die uitsondering van daardie provinsies waar ‘n konsul as hoofaanvoerder oppergesag gehandhaaf het, slegs eenparig optree, of minstens nie teen mekaar se oortuigde wil nie. Teen die vonnis van een konsul, kon ‘n appèl voor sy kollega gebring word, wat indien dit sou geluk, die vonnis tersyde kon stel. Ten einde onnodige konflik te vermy, het slegs een konsul die ampspligte in ‘n betrokke maand vervul. Dit beteken nie dat die oorblywende konsul van gesag ontdaan was nie, maar het wel meegewerk dat die eerste konsul sonder direkte inmenging kon optree. In die daaropvolgende maand het die konsuls hul bevoegdhede afgewissel, en dit sou voortduur tot die einde van die konsulêre termyn.

Nog ‘n teenwig teen konsulêre vergrype was die sekerheid dat hulle na afloop van hul ampstermyne tot verantwoording geroep kon word vir die aksies daarin geneem.

Daar was benewens ook drie ander beperkings op konsulêre mag. Hul ampstermyn was kort (een jaar); hul pligte het volgens voorafbepaalde Senaatsvoorskrifte geskied; en hulle was nie onmiddellik na hul ampstermyne herverkiesbaar nie. Gewoonlik is ‘n dekadelange tussenpose tussen konsulskappe vereis.

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Romeinse goewerneur.

Na ontruiming van hul amp, is die konsuls deur die Senaat aan ‘n provinsie toegewys om te administreer as goewerneur. Die aangewese provinsies vir elke konsul is deur loting bepaal en wel voor die einde van sy konsulskap. Deur omskakeling van sy konsulêre imperium na prokonsulêre imperium, sou die konsul ‘n prokonsul en goewerneur word van een (of verskeie) van Rome se vele provinsies. As ‘n prokonsul, was sy imperium beperk tot slegs die aangewese provinsie, en nié die hele Republiek nie. Enige uitoefening van prokonsulêre imperium in enige ander provinsie was onwettig. Ook was ‘n prokonsul nie geoorloof om sy provinsie te verlaat voor sy termyn verstreke was, of voor die aankoms van sy opvolger nie. Uitsonderings is slegs as spesiale vergunnings van die Senaat toegestaan. Meeste termyne as goewerneur het tussen een en vyf jaar geduur.

In krisistye, gewoonlik wanneer Rome se grondgebied in onmiddellike gevaar verkeer het, is ‘n diktator deur die konsuls aangestel vir ‘n periode van hoogstens ses maande, ná ‘n voorstel van die Senaat.^[10] Tydens die diktator se ampsbediening is die imperium van die konsuls opgeskort.

Nadat Augustus die eerste Romeinse keiser geword het in 27 v.C., met die totstandbrenging van die prinsipaat, het die konsuls meeste van hul magte en verantwoordelikhede verloor onder die Romeinse Ryk. Alhoewel steeds amptelik die hoogste staatsamp, was hulle onder die keiser se deurslaggewende imperium bloot ‘n simbool van Rome se republikeinse erfenis. Een van die twee konsulêre benoemings is dikwels deur die keisers self waargeneem en sou eindelik slegs vir die keiser voorbehou word. Nietemin sou die keiserlike konsuls steeds oor die reg beskik om oor Senaatsittings te presideer, en dié reg na die welgevalle van die keiser.^{[verwysing benodig]} Hulle kon in buitengewone gevalle regsprekend optree, en het die spele in die Circus Maximus aangebied, asook alle publieke plegtighede ter ere van die keiser op hulle eie onkoste. Ná verstryking van hul ampte, het die eks-konsuls (prokonsuls) hul loopbaan voortgesit as bewindhouer oor een van die provinsies wat deur die Senaat geadministreer is. Hierin het hulle gewoonlik vir termyne van drie tot vyf jaar waargeneem.^{[verwysing benodig]}

Die hoogste magistrate was eponiem, wat beteken dat elke jaar amptelik, soos ‘n regeringsjaar in ‘n monargie, aangedui is deur die twee konsuls se name, alhoewel daar ook ‘n meer praktiese numeriese datering bestaan het, bekend as die ab urbe condita, d.i. volgens die era beginnende by die mitiese stigting van Rome. Byvoorbeeld het die jaar 59 v.C. van die moderne kalender onder die Romeine bekend gestaan as "die konsulskap van Caesar en Bibulus," aangesien die twee kollegas in die betrokke konsulskap (Gaius) Julius Caesar en Marcus Calpurnius Bibulus was — ten spyte daarvan dat Caesar die konsulskap so deeglik oorheers het, dat grappenderwys daarna verwys is as "die konsulskap van Julius en Caesar".^[11]

In Latyn word die ablatiewe absolute konstruksie dikwels gebruik om die datum aan te dui, soos bv. "M. Messalla et M. Pupio Pisone consulibus," wat letterlik weergegee kan word as "Marcus Messalla en Marcus Pupius Piso synde konsuls," soos Caesar dit ook stel in sy De Bello Gallico.

Wikimedia Commons bevat media in verband met Konsul (Rome).