Lieweheersbesie

Lieweheersbesie
Coccinella septempunctata
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:	Animalia
Filum:	Arthropoda
Klas:	Insecta
Orde:	Coleoptera
Superfamilie:	Cucujoidea
Familie:	Coccinellidae Latreille, 1807
Subfamilies
Chilocorinae Coccidulinae Coccinellinae Epilachninae Scymininae Sticholotidinae ens.

Die lieweheersbesie of liewenheersbesie (ook soms 'n skilpadbesie of skilpadkewer genoem^[1]) is lid van die familie Coccinellidae. Daar is meer as 5 000 spesies van hierdie soort kewer,^[2] wat dwarsoor die wêreld versprei is. Lieweheersbesies is klein insekte van tussen 1 en 10 mm lank. Hulle is gewoonlik geel, oranje of rooi met rooi kolletjies op hul vlerkdoppe en hul pote, kop en voelers is swart. Sommige spesies is egter meestal of heeltemal swart, grys of bruin en word nie maklik deur die leek as lieweheersbesies herken nie. Daar is ook ander klein kewers wat wel vir lieweheersbesies aangesien word, maar wat dit nie is nie.

Hierdie pikswart besies is weliswaar 'n lieweheersbesies,

terwyl hierdie gekleurde besie 'n onverwante kewer is.

Lieweheersbesies word as nuttige insekte beskou, siende dat hulle plantluise en ander insekte vreet wat plae in tuine, boorde, op plase en soortgelyke plekke is. In sommige plekke word hulle doelbewus losgelaat as 'n natuurlike metode van plaagbeheer.^[3] Lieweheersbesies sal ook hul eiers naby plantluiskolonies lê sodat die pasgebore larwes 'n beter kans het om hul prooi te vind.

Lieweheersbesies of skilpadbesies (familie Coccinellidae) is klein, halfbolvormige kewertjies met kort pote en helderkleurige dekskilde. Die meeste larwes en volwasse kewers eet skadelike insekte en word wêreldwyd vir biologiese plaagbestryding aangewend. Volwasse kewers kan 'n paar jaar oud word en oorwinter dikwels in groot getalle in beskutte plekke. Sowat 5 000 spesies is beskryf (300 in Suid-Afrika). Lieweheersbesies (familie Coccinellidae) se benaming dateer uit die Middeleeue, toe die goggatjies aan die Maagd Maria opgedra was (Beetles of Our Lady – Ladybird beetle). Skilpadbesies, Soos hulle ook bekend staan, is 'n ou Europese volksmedisyne wat vir koliek, tandpyn en masels voorgeskryf is.

Lieweheersbesies verkies sonnige plekke en oorwinter dikwels in groot getalle in droë, beskutte plekke, byvoorbeeld in skeure, grotte of onder droë boom bas. Wanneer die swerms jaar na jaar op dieselfde plek oorwinter, word hulle soms (veral in Amerika) gevang en vir plaagbestrydingsdoeleindes aan boere verkoop.

Die meeste lieweheersbesies leef van sagte insekte soos plantluise, dopluise en witluise. In die opsig is hulle baie voordelig vir biologiese plaagbestryding en word wêreldwyd vir die doel gebruik. 'n Larwe vreet tussen 200 en 500 plantluise tydens 'n eksperiment het een spesifieke larwe 90 volwasse dopluise en 3 000 dopluislarwes gevreet.

Aangesien die kewers binne 4 tot 6 weke volgroei is, kan verskeie generasies in een seisoen vir plaagbestryding aangewend word. Van die bekendste plantluisbestryders is die spesies Hippodamia convergens en Adalia flavomaculata. Laasgenoemde help om onder meer die koringluisplaag in Suid-Afrika te beheer. Rodolia cardinalis is 'n baie bekende dopluisbestryer. Die donkerpers en swart kewer kom oorspronklik uit Australië en is teen die einde van die vorige eeu gebruik om 'n dopluisplaag in die Kaliforniese sitrusboorde te bestry.

Die metode was so geslaag dat die kewer ook na Suid-Afrika gebring is. Exochomus flavipes is nog 'n baie nuttige spesie wat 'n verskeidenheid van skadelike insekte vreet. Sommige lieweheersbesies (subfamilie Epilachninae) vreet ook plante. Die kewers is meestal oranje of swart en hulle liggame is met haartjies bedek. Hulle kom in Suid-Afrika voor en kan dikwels skade aan gewasse soos aartappels, mielies of lede van die komkommerfamilie (Cucurbitaceae) aanrig.

Die Europese Subcoccinella Viginti-quatrepunctata is skadelik vir klawer, terwyl die Mexikaanse boontjiekewer, Epilachna varivestes, skade aan onder meer bone aanrig. Nog 'n skadelike plantvreter is die kalbaskewer Epilachna borealis. Die lieweheersbesies se veelkleurige dekskilde bied aan hulle ʼn mate van beskerming, omdat dit vyande soos paddas waarsku dat die kewer sleg smaak. Die rooi en swart Cheilomenes lunata, wat dwarsoor Afrika voorkom, skei byvoorbeeld 'n geel vloeistof met 'n bitter smaak uit hulle pootgewrigte af.

Hoewel lieweheersbesies selde groter as 10 mm word, is hulle opvallend vanweë hul groot kleurryk gestippelde dekskilde. Van bo gesien is die kewers bolvormig en onder is hulle plat. Hulle lyk dus soos miniatuurskilpadjies, vandaar die naam skilpadbesies. Net soos ander insekte het hulle 'n kop, ʼn borsstuk en 'n agterlyf. Die kop is baie klein met 'n kenmerkende gladde, skuins plaatjie vir 'n voorkop.

Op die voorkop is twe paar baie kort voelers met verdikte punte, wat soos knuppels lyk. Reukselle wat die kewer in staat stel om kos op te spoor asook om 'n geskikte paarmaat te vind, kom in die voelers voor. Daar is ook twee saamgestelde oë, en bytende monddele met ʼn bolip (labrum) aan die voorkop. Aan die borsstuk (toraks) is drie paar kort pote en twee paar vlerke. Die laaste lid van die pote is van 'n kloutjie voorsien en die voorlaaste lid (tarsus) is in 3 tarsale lede verdeel.

Glanskewers (familie Chrysomelidae), wat bedrieglik baie na lieweheersbesies lyk, het daarenteen vier tarsale lede. Soos by alle kewers, is die voorste paar vlerke verhard tot dekskilde (elytra) wat in die driehoekige skutellum bymekaarkom. Die elytra is aan die harde 2e segment van die borsstuk (pronotum) vas en beskerm die vliesagtige agtervlerke asook die sagte agterlyf. Op die dekskilde is aantreklike, veelkleurige kolletjies wat by elke spesie verskil. Die bewering dat lieweheersbesies se ouderdom volgens die aantal swart kolletjies op hulle dekskilde bepaal kan word, is onwaar. Die agterlyf is in vyf segmente verdeel en dit is op grond van die kenmerk dat lieweheersbesies onder die Polyphaga, die grootste kewerorde, geklassifiseer word. Die geslagsopening is agteraan die agterlyf.

Tydens haar lewensduur kan die wyfie etlike honderde eiers lê. Dit word meestal in hopies aan die onderkant van blare na aan plantluiskolonies gelê sodat die larwes wat uitbroei, direk voedsel tot hulle beskikking kan hê. Larwes se pote en gevoelsintuie is om die rede swak ontwikkel, maar hulle het sterk bokake. Hulle broei na sowat 2 weke uit en is lank, maer en swak, met stekels of knoppe.

Hulle is baiekeer grys of swart, maar kan ook allerlei gekleurde patrone hê. Sommige larwes, byvoorbeeld die van die genus Ortalia, is met ʼn waslagie bedek. Na sowat 3 vervellings word die larwes papies, wat met 'n dik chitienlaag omring is. Hulle vorm nie kokonne soos vlinders nie. Die papiestadium duur ongeveer 10 dae, waartydens die kewer se kleur al hoe donkerder word. Na die gedaantewisseling (metamorfose) verskyn die volwasse kewer, wat 'n paar jaar oud kan word.

Sowat 5 000 spesies Iieweheersbesies is beskryf (300 in Suid-Afrika). Die kewerfamilie is een van die bekendstes van die orde Coleoptera. Spesies word dikwels volgens die kenmerkende kolletjies op die kewer se dekskilde beskryf, byvoorbeeld die bekende rooi Coccinella septempuncfafa, wat 7 swart kolle het, of die Coccinella novempunctata, wat 9 kolle het. Thea vigintiduopunctafa is 'n geel kewer met 22 swart kolle. Adalia bipunctata (2 kolle) het 30 verskillende kleurskakerings.

Sommige spesies wissel besonder baie ten opsigte van kleurskakerings en word daarvolgens benoem. Adalia concolor is byvoorbeeld 'n egalige rooi kewertjie, terwyl Adalia lugubris weer heeltemal swart is. Een van die interessantste lieweheersbesies is Anatis ocelafa. Die kewer is rooi met swart kolle en het 'n ligte sirkel op die dekskild wat soos 'n oog lyk. Hy leef op naaldhout. Nog twee spesies wat op naaldhout voorkom, is Chilocorus bipustulatus en Exochomus quadripustulatus - swart kewers met rooi kolle.

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409583 band
• Identifikasie van insekte geassosieer met koring in Suid-Afrika^{[dooie skakel]} deur G. Prinsloo, V. Tolmay en J. Hatting. LNR-Kleingraaninstituut.

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Lieweheersbesie.